Միաւորներու Միջազգային Համակարգ

Միաւորներու միջազգային համակարգը ֆիզիքական մեծութիւններու միաւորներու համակարգ է։ Ընդունած եւ գործնական կիրառութեան յանձնարարած Չափերուն եւ կշիռներու XI գլխաւոր կոնֆերանսը (Հոկտեմբեր, 1960, Փարիզ, տե՛ս Չափագիտական ծառայութիւն)։ Կրճատ կը նշանակէ ՄՀ (միջազգային նշանակումը՝ SI, ըստ "Système international" անուանման սկզբնատառերու)։

ՄՀ եօթը հիմնարար միաւորները եւ իրենց սահմանումներու փոխկապուածութիւնը։ Ժամացոյցի սլաքի ուղղութեամբ, վերէն․ կելվին (ջերմաստիճան), երկվայրկեան (ժամանակ), մեթր (երկարութիւն), քիլոկրամ (զանգուած), քանտելա (լոյսի ինտենսիվութիւն), մոլ (նիւթի քանակ) եւ ամփեր (Ելեկտրական հոսանք). Երկվայրկեանը, քելվինը եւ քիլոկրամը, սահմանուած են այլ միաւորներէ անկախ։ Մեթրը սահմանուած է լոյսի արագութեան միջոցով, այդպիսով կախուած է երկվայրկեանի սահմանումէ։ Այլ հիմնական միաւորներու սահմանումները աւելի բարդ են։

Պատմութիւն Խմբագրել

ԽՍՀՄ-ի մէջ գործածութեան մէջ դրուած է 1 Յունուար 1963-էն։ ՄՀ մշակուած է միաւորներու տարբեր համակարգերու բարդ համախմբութիւնը եւ Չափերու մեթրական համակարգի հիման վրայ կազմուած առանձին արտահամակարգային միաւորները փոխարինելու, ինչպէս նաեւ միաւորներէն օգտուելը հեշտացնելու նպատակով։

Նպատակայարմարութիւն Խմբագրել

ՄՀ միաւորներու սահմանումները հիմնուած են եօթը ֆիզիքական հաստատուններու շարքի մը վրայ, որոնց անփոփոխ արժէքներէն՝ արտայայտուած ՄՀ միաւորներով, կարելի է եզրակացնել համակարգի բոլոր միաւորները: Այսպիսով, եօթը հաստատունները միաւորներու ամբողջ համակարգի սահմանման հիմնական տարրերն են[1]:

Միաւորներու Միջազգային համակարգը կ՛օգտագործուի կեանքի բոլոր ասպարէզներու մէջ, օրինակի համար միջազգային առեւտուր, արդիւնաբերական արտադրութիւն, առողջութիւն, անվտանգութիւն, բնապաշտպանութիւն եւ հիմնարար գիտութիւնները որ այս ոլորտներու հիմքն են: ՄՀ-ի արժէքները, Ֆիզիքական երեւոյթներու սահմանումը, միաւորներու  համակարգը եւ իրենց միջեւ յարաբերութիւնները ծանօթ են գիտնական, արհեստագիտական եւ ճարտարագիտական ոլորտներէն ներս, ու կը կազմեն միջազգային համակարգ մը: ՄՀ-ի առաւելութիւններն են՝ տիեզարականութիւնը (կ՚ընդգրկէ գիտութեան եւ արհեստագիտութեան (տեխնիկայի) բոլոր բնագաւառները) եւ յարակցութիւնը, այսինքն՝ համեմատականութեան գործակից չպարունակող հաւասարումներու հիման վրայ կազմուող ածանցեալ միաւորներու համաձայնեցուածութիւնը։ Վերջինիս շնորհիւ, հաշուարկներ կատարելու ժամանակ, կը վերանայ բանաձեւերու մէջ միաւորներու ընտրութենէն կախուած գործակիցներ մտցնելու անհրաժեշտութիւնը։

Աղիւսակներին մէջ ստորեւ բերուած են ՄՀ-ի հիմնական, լրացուցիչ եւ որոշ ածանցեալ միաւորներու անուանումներն ու նշանակումները (միջազգային եւ հայերէն)։ Առաջին երեք հիմնական միաւորները (մեթր, քիլոկրամ, երկվայրկեան) թոյլ կու տան համաձայնեցուած ածանցեալ միաւորներ կազմել մեխանիկական բնոյթ ունեցող բոլոր մեծութիւններու համար, իսկ միւսները (ամփեր, քելուին, քանտելա, մոլ) աւելցուած են մեխանիկականի չբերուող մեծութիւններու ածանցեալ միաւորներ կազմելու նպատակով։ Ռատիան եւ ստեռատիան լրացուցիչ միաւորները կը ծառայեն հարթ կամ մարմնային անկիւններէն կախուած մեծութիւններու ածանցեալ միաւորները կազմելու համար։ Բազմապատիկ միաւորներու անուանումները կազմելու ժամանակ կ՚օգտուին համապատասխան նախածանցներէ (տեցի, սանդի, հեկթօ, մեկա եւ այլն)։

Միաւորները Խմբագրել

ՄՀ միաւորներու անուանումները կը գրուին փոքրատառ, իսկ նշանակումը՝ առանց կէտի, ի տարբերութիւն սովորական յապաւումներու։ Ներկայիս կը տարբերեն ՄՀ հիմնական եւ ածանցեալ միաւորներ։

Հիմնական միաւորներ Խմբագրել

Հիմնական յօդուած՝ ՄՀ հիմնական միաւորներ

Մեծութիւն Միաւոր
Անուանում Չափայնութիւն Անուանում Նշանակում
հայերէն անգլերէն հայերէն միջազգային
Երկարութիւն L մեթր metre մ m
Զանգուած M քիլոկրամ[2] kilogram քկ kg
Ժամանակ T երկվայրկեան second վ s
Ելեկտրական հոսանքի ուժ I ամփեր ampere Ա A
Թերմոդինամիկական ջերմաստիճան Θ քելվին kelvin ք K
Նիւթի քանակ N մոլ mole մոլ mol
Լոյսի ուժ J քանտելա candela քտ cd

Ածանցեալ միաւորներ Խմբագրել

ՄՀ ածանցեալ միաւորները, որոնք ունին յատուկ անուանում եւ նշանակում
Մեծութիւն Միաւոր Նշանակում Արտայայտութիւնը հիմնական միաւորներով
հայերէն անգլերէն հայերէն միջազգային
Հարթ անկիւն ռատիան[3][4] radian ռատ rad մ·մ−1 = 1
Մարմնային անկիւն սթեռատիան steradian սռ sr մ2·մ−2 = 1
Ցելսիուսի ջերմաստիճան[5] Ցելսիուսի աստիճան degree Celsius °C °C Կ
Յաճախութիւն հերց hertz Հց Hz վ−1
Ուժ նիւթօն newton Ն N կգ·մ·վ−2
Էներգիա ջոուլ joule Ջ J Ն·մ = կգ·մ2·վ−2
Հզօրութիւն վատ watt Վտ W Ջ/վ = կգ·մ2·վ−3
Ճնշում փասկալ pascal Փա Pa Ն/մ2 = կգ·մ−1·վ−2
Լուսային հոսք լիւմէն lumen լմ lm կդ·սռ
Լուսաւորուածութիւն լիւքս lux լք lx լմ/մ2 = կդ·սռ/մ2
Ելեկտրական լիցք քուլոն coulomb Քլ C Ա·վ
Պոտենցիալներու տարբերութիւն վոլթ volt Վ V Ջ/Կլ = կգ·մ2·վ−3·Ա−1
Դիմադրութիւն օհմ ohm Օհմ Ω Վ/Ա = կգ·մ2·վ−3·Ա−2
Ելեկտրաունակութիւն ֆարատ farad Ֆ F Կլ/Վ = վ4·Ա2·կգ−1·մ−2
Մագնիսական հոսք վեպեր weber Վպ Wb կգ·մ2·վ−2·Ա−1
Մագնիսական ինդուկցիա թեսլա tesla Թլ T Վբ/մ2 = կգ·մ−2·Ա−1
Ինդուկտիւութիւն հէնրի henry Հն H կգ·մ2·վ−2·Ա−2
Ելեկտրական հաղորդականութիւն սիմէնս siemens Սմ S Օհմ−1 = վ3·Ա2·կգ−1·մ−2
Ռադիոակտիւ աղբիւրի ակտիւութիւն պեքերել becquerel Պք Bq վ−1
Իոնացնող ճառագայթման կլանուած տոզա կրէյ gray Կր Gy Ջ/կգ = մ22
Իոնացնող ճառագայթման էֆեկտիւ տոզա զիվերտ sievert Զվ Sv Ջ/կգ = մ22
Քաթալիզատորի ակտիւութիւն քաթալ katal քաթ kat մոլ/վ

ՄՀ արտահամակարգային միաւորներ Խմբագրել

ՄՀ մէջ չմտնող որոշ միաւորներ Չափերու եւ կշիռներու միջազգային բիւրոյի որոշման համաձայն, կը գործածուին ՄՀ միաւորներու հետ համատեղ։

Միաւոր Անգլերէն անուանում Նշանակում Մեծութիւնը ՄՀ միաւորներով
հայերէն միջազգային
րոպէ minute րոպ min 60 վ
ժամ hour ժ h 60 րոպ = 3600 վ
օր day օր d 24 ժ = 86 400 վ
անկիւնային աստիճան degree ° ° (π/180) ռադ
անկիւնային րոպէ minute (1/60)° = (π/10 800)
անկիւնային երկվայրկեան second (1/60)′ = (π/648 000)
լիթր litre լ l, L 1/1000 մ2
թոննա tonne տ t 1000 կգ
նեբեր neper Նբ Np չափազուրկ
պել bel Պ B չափազուրկ
Ելեկտրոնուոլտ electronvolt էՎ eV ≈1,602 177 33×10−19 Ջ
զանգուածի ատոմական միաւոր, տալթօն unified atomic mass unit, dalton զ․ ա․ մ․ u, Da ≈1,660 540 2×10−27 կգ
աստղագիտական միաւոր astronomical unit ա․ մ․ au 149 597 870 700 մ (ճշգրիտ)[6]
ծովային մղոն nautical mile մղոն M[7] 1852 մ (ճշգրիտ)
հանգոյց knot հն kn 1 ծովային մղոնը ժամուան մէջ = (1852/3600) մ/վ
ար are ար a 102 մ2
հեքթար hectare հա ha 104 մ2
պար bar պար bar 105 Па
անգստրեմ ångström Å Å 10−10 մ
բառն barn բ b 10−28 մ2
ռենթկէն röntgen ռ R 1 ռ = 2,57976 • 10−4 կ/կգ

Գրականութիւն Խմբագրել

  • Бурдун Г․ Д․, Справочник по Международной системе единиц, М, 1971

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. «Defining constants - BIPM»։ www.bipm.org (en-US)։ արտագրուած է՝ 2023-02-11 
  2. Պատմականօրէն «քիլոկրամն» արդեն իր մէջ կ՚ընդգրկէ բազմապատիկ «քիլօ»֊ն, այդ պատճառով միաւորին բազմապատիկ կամ տասնորդական մասերը արտայայտող միաւորները կը կազմուին՝ կրամին (որն ինքնին ՄՀ-ի մէջ ամբողջ միաւորի մաս է՝ 1 գ = 10−3 քկ) համապատասխան նախածանցներ աւելցնելով (միլիկրամ, միկրոկրամ և այլն)։
  3. Սկիզբը ռատիանը եւ սթեռատիանը կը մտնէին ՄՀ լրացուցիչ միաւորներու մէջ։ Սակայն 1995 թ․ Մետրիկական կոնվենցիան սահմանեց ՄՀ լրացուցիչ միաւորներու դասէն հանել ռատիանը եւ սթեռատիանը եւ ներառել ՄՀ ածանցեալ չափազուրկ միաւորներու մէջ, որոնք ունին յատուկ անուանում եւ նշանակում։
  4. «Չափերու եւ կշիռներու XX գլխաւոր կոնֆերանս (1995)» (անգլերեն)։ Չափերու եւ կշիռներու միջազգային բիւրօ։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ նոյեմբերի 28–ին 
  5. Ցելսիուսի ջերմաստիճանը (կը նշանակուի t) կ՚որոշուի t = T – T0 արտայայտութեամբ, ուրT֊ն թերմոդինամիկական ջերմաստիճանն է, կ՚արտայայտուի կելվիններով, T0 = 273,15 Կ։
  6. «Резолюция 28-й Генеральной ассамблеи о переопределении астрономической единицы (2012)» (անգլերեն)։ Международный астрономический союз։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հունվարի 29 
  7. Նշանակումը տրուած է ըստ ՄՀ բիւրոյի, աւելի պաշտօնական աղբիւրները այն չեն ընդուներ։