Միաւորներու Միջազգային Համակարգ

Միաւորներու միջազգային համակարգը ֆիզիքական մեծութիւններու միաւորներու համակարգ է։ Ընդունած եւ գործնական կիրառութեան յանձնարարած Չափերուն եւ կշիռներու XI գլխաւոր կոնֆերանսը (Հոկտեմբեր, 1960, Փարիզ, տե՛ս Չափագիտական ծառայութիւն)։ Կրճատ կը նշանակէ ՄՀ (միջազգային նշանակումը՝ SI, ըստ "Système international" անուանման սկզբնատառերու)։

ՄՀ եօթը հիմնարար միաւորները եւ իրենց սահմանումներու փոխկապուածութիւնը։ Ժամացոյցի սլաքի ուղղութեամբ, վերէն․ կելվին (ջերմաստիճան), երկվայրկեան (ժամանակ), մեթր (երկարութիւն), քիլոկրամ (զանգուած), քանտելա (լոյսի ինտենսիվութիւն), մոլ (նիւթի քանակ) եւ ամփեր (Ելեկտրական հոսանք). Երկվայրկեանը, քելվինը եւ քիլոկրամը, սահմանուած են այլ միաւորներէ անկախ։ Մեթրը սահմանուած է լոյսի արագութեան միջոցով, այդպիսով կախուած է երկվայրկեանի սահմանումէ։ Այլ հիմնական միաւորներու սահմանումները աւելի բարդ են։

Պատմութիւն

ԽՍՀՄ-ի մէջ գործածութեան մէջ դրուած է 1 Յունուար 1963-էն։ ՄՀ մշակուած է միաւորներու տարբեր համակարգերու բարդ համախմբութիւնը եւ Չափերու մեթրական համակարգի հիման վրայ կազմուած առանձին արտահամակարգային միաւորները փոխարինելու, ինչպէս նաեւ միաւորներէն օգտուելը հեշտացնելու նպատակով։

Նպատակայարմարութիւն

ՄՀ միաւորներու սահմանումները հիմնուած են եօթը ֆիզիքական հաստատուններու շարքի մը վրայ, որոնց անփոփոխ արժէքներէն՝ արտայայտուած ՄՀ միաւորներով, կարելի է եզրակացնել համակարգի բոլոր միաւորները: Այսպիսով, եօթը հաստատունները միաւորներու ամբողջ համակարգի սահմանման հիմնական տարրերն են:

Միաւորներու Միջազգային համակարգը կ՛օգտագործուի կեանքի բոլոր ասպարէզներու մէջ, օրինակի համար միջազգային առեւտուր, արդիւնաբերական արտադրութիւն, առողջութիւն, անվտանգութիւն, բնապաշտպանութիւն եւ հիմնարար գիտութիւնները որ այս ոլորտներու հիմքն են: ՄՀ-ի արժէքները, Ֆիզիքական երեւոյթներու սահմանումը, միաւորներու  համակարգը եւ իրենց միջեւ յարաբերութիւնները ծանօթ են գիտնական, արհեստագիտական եւ ճարտարագիտական ոլորտներէն ներս, ու կը կազմեն միջազգային համակարգ մը: ՄՀ-ի առաւելութիւններն են՝ տիեզարականութիւնը (կ՚ընդգրկէ գիտութեան եւ արհեստագիտութեան (տեխնիկայի) բոլոր բնագաւառները) եւ յարակցութիւնը, այսինքն՝ համեմատականութեան գործակից չպարունակող հաւասարումներու հիման վրայ կազմուող ածանցեալ միաւորներու համաձայնեցուածութիւնը։ Վերջինիս շնորհիւ, հաշուարկներ կատարելու ժամանակ, կը վերանայ բանաձեւերու մէջ միաւորներու ընտրութենէն կախուած գործակիցներ մտցնելու անհրաժեշտութիւնը։

Աղիւսակներին մէջ ստորեւ բերուած են ՄՀ-ի հիմնական, լրացուցիչ եւ որոշ ածանցեալ միաւորներու անուանումներն ու նշանակումները (միջազգային եւ հայերէն)։ Առաջին երեք հիմնական միաւորները (մեթր, քիլոկրամ, երկվայրկեան) թոյլ կու տան համաձայնեցուած ածանցեալ միաւորներ կազմել մեխանիկական բնոյթ ունեցող բոլոր մեծութիւններու համար, իսկ միւսները (ամփեր, քելուին, քանտելա, մոլ) աւելցուած են մեխանիկականի չբերուող մեծութիւններու ածանցեալ միաւորներ կազմելու նպատակով։ Ռատիան եւ ստեռատիան լրացուցիչ միաւորները կը ծառայեն հարթ կամ մարմնային անկիւններէն կախուած մեծութիւններու ածանցեալ միաւորները կազմելու համար։ Բազմապատիկ միաւորներու անուանումները կազմելու ժամանակ կ՚օգտուին համապատասխան նախածանցներէ (տեցի, սանդի, հեկթօ, մեկա եւ այլն)։

Միաւորները

ՄՀ միաւորներու անուանումները կը գրուին փոքրատառ, իսկ նշանակումը՝ առանց կէտի, ի տարբերութիւն սովորական յապաւումներու։ Ներկայիս կը տարբերեն ՄՀ հիմնական եւ ածանցեալ միաւորներ։

Հիմնական միաւորներ

Հիմնական յօդուած՝ ՄՀ հիմնական միաւորներ

Մեծութիւն		Միաւոր
Անուանում	Չափայնութիւն	Անուանում		Նշանակում
		հայերէն	անգլերէն	հայերէն	միջազգային
Երկարութիւն	L	մեթր	metre	մ	m
Զանգուած	M	քիլոկրամ	kilogram	քկ	kg
Ժամանակ	T	երկվայրկեան	second	վ	s
Ելեկտրական հոսանքի ուժ	I	ամփեր	ampere	Ա	A
Թերմոդինամիկական ջերմաստիճան	Θ	քելվին	kelvin	ք	K
Նիւթի քանակ	N	մոլ	mole	մոլ	mol
Լոյսի ուժ	J	քանտելա	candela	քտ	cd

Ածանցեալ միաւորներ

ՄՀ ածանցեալ միաւորները, որոնք ունին յատուկ անուանում եւ նշանակում

Մեծութիւն	Միաւոր		Նշանակում		Արտայայտութիւնը հիմնական միաւորներով
	հայերէն	անգլերէն	հայերէն	միջազգային
Հարթ անկիւն	ռատիան	radian	ռատ	rad	մ·մ−1 = 1
Մարմնային անկիւն	սթեռատիան	steradian	սռ	sr	մ2·մ−2 = 1
Ցելսիուսի ջերմաստիճան	Ցելսիուսի աստիճան	degree Celsius	°C	°C	Կ
Յաճախութիւն	հերց	hertz	Հց	Hz	վ−1
Ուժ	նիւթօն	newton	Ն	N	կգ·մ·վ−2
Էներգիա	ջոուլ	joule	Ջ	J	Ն·մ = կգ·մ2·վ−2
Հզօրութիւն	վատ	watt	Վտ	W	Ջ/վ = կգ·մ2·վ−3
Ճնշում	փասկալ	pascal	Փա	Pa	Ն/մ2 = կգ·մ−1·վ−2
Լուսային հոսք	լիւմէն	lumen	լմ	lm	կդ·սռ
Լուսաւորուածութիւն	լիւքս	lux	լք	lx	լմ/մ2 = կդ·սռ/մ2
Ելեկտրական լիցք	քուլոն	coulomb	Քլ	C	Ա·վ
Պոտենցիալներու տարբերութիւն	վոլթ	volt	Վ	V	Ջ/Կլ = կգ·մ2·վ−3·Ա−1
Դիմադրութիւն	օհմ	ohm	Օհմ	Ω	Վ/Ա = կգ·մ2·վ−3·Ա−2
Ելեկտրաունակութիւն	ֆարատ	farad	Ֆ	F	Կլ/Վ = վ4·Ա2·կգ−1·մ−2
Մագնիսական հոսք	վեպեր	weber	Վպ	Wb	կգ·մ2·վ−2·Ա−1
Մագնիսական ինդուկցիա	թեսլա	tesla	Թլ	T	Վբ/մ2 = կգ·մ−2·Ա−1
Ինդուկտիւութիւն	հէնրի	henry	Հն	H	կգ·մ2·վ−2·Ա−2
Ելեկտրական հաղորդականութիւն	սիմէնս	siemens	Սմ	S	Օհմ−1 = վ3·Ա2·կգ−1·մ−2
Ռադիոակտիւ աղբիւրի ակտիւութիւն	պեքերել	becquerel	Պք	Bq	վ−1
Իոնացնող ճառագայթման կլանուած տոզա	կրէյ	gray	Կր	Gy	Ջ/կգ = մ2/վ2
Իոնացնող ճառագայթման էֆեկտիւ տոզա	զիվերտ	sievert	Զվ	Sv	Ջ/կգ = մ2/վ2
Քաթալիզատորի ակտիւութիւն	քաթալ	katal	քաթ	kat	մոլ/վ

ՄՀ արտահամակարգային միաւորներ

ՄՀ մէջ չմտնող որոշ միաւորներ Չափերու եւ կշիռներու միջազգային բիւրոյի որոշման համաձայն, կը գործածուին ՄՀ միաւորներու հետ համատեղ։

Միաւոր	Անգլերէն անուանում	Նշանակում		Մեծութիւնը ՄՀ միաւորներով
		հայերէն	միջազգային
րոպէ	minute	րոպ	min	60 վ
ժամ	hour	ժ	h	60 րոպ = 3600 վ
օր	day	օր	d	24 ժ = 86 400 վ
անկիւնային աստիճան	degree	°	°	(π/180) ռադ
անկիւնային րոպէ	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
անկիւնային երկվայրկեան	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
լիթր	litre	լ	l, L	1/1000 մ2
թոննա	tonne	տ	t	1000 կգ
նեբեր	neper	Նբ	Np	չափազուրկ
պել	bel	Պ	B	չափազուրկ
Ելեկտրոնուոլտ	electronvolt	էՎ	eV	≈1,602 177 33×10−19 Ջ
զանգուածի ատոմական միաւոր, տալթօն	unified atomic mass unit, dalton	զ․ ա․ մ․	u, Da	≈1,660 540 2×10−27 կգ
աստղագիտական միաւոր	astronomical unit	ա․ մ․	au	149 597 870 700 մ (ճշգրիտ)
ծովային մղոն	nautical mile	մղոն	M	1852 մ (ճշգրիտ)
հանգոյց	knot	հն	kn	1 ծովային մղոնը ժամուան մէջ = (1852/3600) մ/վ
ար	are	ար	a	102 մ2
հեքթար	hectare	հա	ha	104 մ2
պար	bar	պար	bar	105 Па
անգստրեմ	ångström	Å	Å	10−10 մ
բառն	barn	բ	b	10−28 մ2
ռենթկէն	röntgen	ռ	R	1 ռ = 2,57976 • 10−4 կ/կգ

Գրականութիւն

• Бурдун Г․ Д․, Справочник по Международной системе единиц, М, 1971