Միքայէլ Չամչեան
Միքայէլ Չամչեան (4 (15) Դեկտեմբեր 1738[1], Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն[1] - 30 Նոյեմբեր (12 Դեկտեմբեր) 1823[1], Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն[1]), հայ ականաւոր պատմաբան, քերականագէտ, լեզուաբան, աստուածաբան եւ մանկավարժ։ ԺԸ. դարաշրջանի կղերական աւատական ներկայացուցիչ, Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան անդամ։
| Միքայէլ Չամչեան | |
|---|---|
 | |
| Ծնած է | 4 (15) Դեկտեմբեր 1738[1] |
| Ծննդավայր | Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն[1] |
| Մահացած է | 30 Նոյեմբեր (12 Դեկտեմբեր) 1823[1] (84 տարեկանին) |
| Մահուան վայր | Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն[1] |
| Ազգութիւն | Հայ[1] |
| Ուսումնավայր | Մխիթարեան Վարժարաններ |
| Մասնագիտութիւն | պատմաբան, քերական, լեզուաբան, աստուածաբան, ուսուցիչ |
Կենսագրութիւն
ԽմբագրելԾնած է Կոստանդնուպոլիս։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, ապա՝ Ս. Ղազար կղզիի Մխիթարեան վարժարանին մէջ։ Տիրապետած է յունարէնին, լատիներէնին, իտալերէնին, ֆրանսերէնին, գերմաներէնին, եբրայերէնին, ասորերէնին, սանսկրիտին, պարսկերէնին եւ թրքերէնին։ 1762-էն սկսեալ անդամակցած է Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան։ 1769-ին վարդապետ ձեռնադրուած է եւ նշանակուած՝ Պասրայի եւ Պաղտատի հայ կաթոլիկ համայնքի հոգեւոր առաջնորդ։ 1776-1789 թուականներուն վարած է Ս. Ղազարի, 1789-1791 թուականներուն՝ Տրանսիլվանիոյ Եղիսաբեթուպոլիս քաղաքի հայկական վարժարաններու վերատեսուչի, 1795-1823 թուականներուն՝ Կոստանդնուպոլսոյ Մխիթարեան միաբանութեան մեծաւորի պաշտօնները, եղած է միաբանութեան վարչական մարմինի խորհրդական։ 1779-ին հրատարակած է «Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի» գործը, որ 1801-1859 թուականներուն վերահրատարակուած է 15 անգամ եւ շուրջ 100 տարի օգտագործուած՝ որպէս գրաբարի քերականութեան լաւագոյն դասագիրք։ Չամչեանի հայագիտական գործունէութեան մէջ կ՛առանձնանայ «Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ Տեառն 1784» (3 հատոր, 1784-1786 թուականներուն) գործը։ Մշակած է ժամանակագրութիւն, փորձած է պարբերացնել հայոց պատմութիւնը, առաջադրած է պատմութեան ըմբռնման նոր սկզբունքներ։ «Մեկնութիւն սաղմոսաց» (10 հատոր, 1815-1823 թուականներուն) երկասիրութիւնը հայ մեկնողական գրականութեան գլուխ գործոց մըն է։ Կոստանդնուպոլսոյ առաքելական եւ կաթոլիկ համայնքներու միջեւ սուր պայքարը հարթելու նպատակով, գրած է «Վահան հաւատոյ...» ծաւալուն դաւանաբանական երկը, որ Հռոմի հաւատաքննութեան գերագոյն ատեանի որոշմամբ ճանչցուած է հերետիկոսական եւ ոչնչացած (համառօտ տարբերակը հրատարակուած է 1873-ին, Կալկաթայի մէջ)։ Կոստանդնուպոլսոյ հայ համայնքները միաբանելու նպատակով՝ բանակցութիւններ վարած է Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքներ՝ Յովհաննէս Չամաշրճեանի եւ Պօղոս Գրիգորեանի հետ, խորհրդակցութիւններու հրաւիրած է զանոնք, պատրաստած է «Հրաւէր սիրոյ» յատուկ շրջաբերականը, սակայն նախաձեռնութիւնը դատապարտած են թէ՛ Էջմիածինը, եւ թէ՛ Վատիկանը։
Վախճանած է 1823-ին, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ[2]։
Գործերը
Խմբագրել- Միքայէլ Չամչեանց, Քերականութիւն Հայկազեան Լեզուի, Վենետիկ, 1779։ Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
- Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց։ Ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ Տեառն 1784։ Հտ. Ա, Վենետիկ, 1784։ Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
- Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց։ Ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ Տեառն 1784։ Հտ. Բ, Վենետիկ, 1785։ Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
- Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց։ Ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ Տեառն 1784։ Հտ. Գ, Վենետիկ, 1786։ Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
- Միքայէլ Չամչեանց, Խրախճան պատմութեան Հայոց, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1811։
- Միքայէլ Չամչեանց, Պատկեր տօնից սուրբ Աստուածածնի, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1805, 529 էջ։
- Միքայէլ Չամչեանց, Հրահանգ եօթնեկի, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1802։
- Միքայէլ Չամչեանց, Նուագարան օրհնութեանց, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1801, 673 էջ։
- Միքայէլ Չամչեանց, Մեկնութիւն Սաղմոսաց, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1815-1823, 6504 էջ։
- հատոր Ա, 1823։
- հատոր Բ, 1815։
- հատոր Գ, 1817։
- հատոր Դ, 1818։
- հատոր Ե, 1819։
- հատոր Զ, 1819։
- հատոր Է, 1820։
- հատոր Թ, 1821։
- հատոր Ժ, 1823։
Միքայէլ Չամչեանցը հայերէնը՝ Աստուածային լեզու ըլլալուն մասին
ԽմբագրելՀայր Միքայէլ վարդապետ Չամչեանց հայերէնը՝ իբրեւ մարդոց առաջին լեզու եւ Աստուծոյ լեզու ըլլալու դրոյթին պաշտպաններէն մէկն է: Ըստ անոր՝ այդ մասին մարդիկ, յատկապէս պատմական գիտութեամբ ու լեզուաբանութեամբ զբաղողներէն շատեր հին ժամանակներէն արդէն գիտէին... այդ բոլորէն մեկնելով՝ Ժը. դարու Մխիթարեան հայ մեծագոյն այս գիտնականը՝ իր ժամանակի փայլուն պատմաբաններէն մէկը ըլլալով, նաեւ՝ լեզուաբան, քերականագէտ, աստուածաբան ու մանկավարժ, յայտարարած է եւ ապացուցած, որ Ա. ՀԱՅԵՐէՆԸ ԱՍՏՈՒԾՈՅ լեզուն էր, Բ. անիկա նախամարդոց լեզուն եղած է մինչեւ լեզուներու այսպէս կոչուած բաժանումը: Ընդ որում Չամչեանց հիմնաւորած է այդ դրոյթը Աստվածաշունչի ու այլ պատմական աղբիւրներու տեղեկութիւններով ու անոնց վերլուծմամբ: Եթէ արդի գրական արեւմտահայերէնով գրուի Չամչեանցի այդ միտքը, անիկա կ'ունենայ հետեւեալ տեսքը. ՙՙՊէտք է ըսել, որ այն առաջին բարբառը, որմով մարդիկ կը խօսէին Ադամէն մինչեւ լեզուներու բաժանումը, հայոց լեզուն էր, որ մնաց [որպէս այդպիսին] մինչեւ օրս՚՚: Բնագիրին մէջ, որ գրուած էր գրաբարով կամ ԴԱՍԱԿԱՆ հայերէնով, որմով շարադրուած էր Ժը. դարու հայ մեծագոյն պատմաբանին այդ միտքը (եւ ընդհանրապէս անոր գրեթէ բոլոր պատմագիտական, լեզուագիտական ու այլ երկերը), անիկա կը հնչէր հետեւեալ ձեւով. ՙՙՄարդ է ըսած, թէ այն առաջին բարբառ` որով խօսէին մարդիկ յԱդամայ անտի մինչեւ ցբաժանումն լեզուաց, հայոցն էր. որ եւ մնաց մինչեւ ցայժմ:՚՚ Տե՛ս Հայր Միքայէլ վարդապետ Չամչեանց, ՙՙՊատմութիւն Հայոց։ Ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784՚՚
Գրականութիւն
Խմբագրել- Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Հ. Միքայէլ Չամչեան եւ իր Հայոց Պատմութիւնը, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1983 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» 20)։
- Աղաւնի Ութուջեան, Միքայէլ Չամչեանի պատմագիտական հայացքներու գնահատման հարցի շուրջ, - «Բանբեր Երեւանի համալսարանի», 1981, N 2, էջ 144-151։
- Ութուջյան Ա. Ա., Միքայել Չամչյան (կյանքի և գործունեության համառոտ ուրվագիծ).- «Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների», 1988, № 9, էջ 71-85։