Մխիթար Գօշ
Մխիթար Գօշ, հայ մտածող–գիտնական, օրէնսդիր, առակագիր, հոգեւորական, մանկավարժ, հասարակական գործիչ։
| Մխիթար Գօշ | |
|---|---|
 | |
| Ծնած է | 1130[1], 1120[2] կամ 1120-ականներ[3] |
| Ծննդավայր | Գանձակ[3] |
| Մահացած է | 1213[2][3] |
| Մահուան վայր | Գոշավանք[3] |
| Ազգութիւն | Հայ[3] |
| Մասնագիտութիւն | Փիլիսոփայ, իրաւաբան, առակագիր, ուսուցիչ, հանրային գործիչ, վանական, բանաստեղծ, մանկավարժ, գրագէտ |
Մխիթար Գոշի առականերով 12–րդ դարուն հայ գրականութեան մէջ մուտք գործած է ժողովրդական բանարուեստի տեսակը՝ առակը, որ իր հետ բերած է նաեւ ժողովրդական ոգի եւ մտածողութիւն, ազդարարելով գրականութեան աշխարհականացման կարեւոր փուլ մը։
Մ. Գօշի իմաստութեան համբաւը այնքան հռչակուած է, որ շատերը հեռաւոր վայրերէ եկած են աշակերտելու անոր։ Ան մեծ հեղինակութիւն վայելած է ոչ միայն մտաւորականներու, այլեւ ժամանակի քաղաքական եւ պետական գործիչներու շրջանին, եղած է Զաքարէ Երկայնաբազուկի խոստովանահայրն ու խորհրդատուն։ Միջնադարուն անոր մասին պատմուած են աւանդութիւններ, որոնց մէջ ան սրբացուած է։
Կենսագրութիւն
ԽմբագրելՍկսած է սորվիլ ծննդավայրին մէջ։ Չափահաս դառնալով՝ ձեռնադրուած է կուսակրօն քահանայ։ Աշակերտած է Յովհաննէս Տաւուշեցիին եւ ստացած է վարդապետի կոչում։ Այնուհետեւ Մ. Գօշը գացած է Կիլիկիա։ Կորսնցնելով վարդապետական աստիճանը, ուսանած է Սեւ լերան երեւելի գիտնականներու մօտ եւ վերստին ստացած է վարդապետի աստիճան։ Վերադառնալով հայրենիք՝ սկիզբը ապրած է Գանձակի մէջ, սակայն ինչ-ինչ տարաձայնութիւններու պատճառով անոր եւ Աղուանէն Ստեփանոս կաթողիկոսի յարաբերութիւնները վատացած են, եւ Մ. Գօշը տեղափոխուած է Հաթերքի իշխան Վախթանգի մօտ Խաչէն, այստեղէն ալ՝ Նոր Գետիկի վանքը։ Որոշ ժամանակ անց երկրաշարժէն աւերուած են վանքն ու շրջակայ գիւղերը։ Ամիրսպասալար Զաքարէ եւ Իվանէ Զաքարեան իշխաններու հովանաւորութեամբ Գետիկէն ոչ հեռու՝ Տանձուտա ձորին մէջ կառուցած են Նոր Գետիկ վանքը եւ հանգրուանած են այնտեղ։ Այնտեղ ան բացած է իր դպրոցը։ 1196-1198 գացած է Երուսաղէմ ուխտագնացութեան։ Մասնակցած է 1205-ի Լոռէի եւ 1207-ի Անիի եկեղեցական ժողովներուն։ Ժամանակակիցներն ու հետագայ սերունդը Մ. Գօշի անունը յիշած են յարգանքով եւ ակնածանքով, անոր մեծարած են՝ «այր իմաստուն ու հեզ», «վարդապետական ուսմամբ հռչակեալ», «մեծ վարդապետ», «հռչակաւորն եւ մեծ իմաստուն գիտութեամբ» պատուանուններով։ Մահացած է 1213 թուականին՝ Նոր Գետակի մէջ (այժմ՝ Հայաստանի Գօշ գիւղին մէջ)։ Մխիթար Գօշի մահէն ետք իր կողմէն հիմնուած Նոր Գետիկի վանքը վերանուանուած է Գօշավանք (Գօշի վանք)։ Վանաձոր քաղաքին մէջ կը գործէ Մխիթար Գօշի անուան հայ-ռուսական միջազգային համալսարանը։
Ստեղծագործական աշխատանք
ԽմբագրելՄատենագրութիւն
ԽմբագրելՄ. Գօշին կը պատկանին մատենագրութեան զանազան ճիւղերուն վերաբերող մօտ մէկ տասնեակ աշխատութիւններ. «Համառօտ մեկնութիւն մարգարէութեանն Երեմիայի», «Ողբք ի վերայ բնութեանս՝ ի դիմաց Ադամայ առ որդիս նորա», «Յայտարարութիւն ուղղափառութեան հաւատոյ ընդդէմ ամենայն հերձուածողաց՝ ի խնդրոյ մեծ զօրավարին Զաքարէի եւ եղբօր իւրոյ», «Թուղթ խրատականք», «Շարք հայրապետացն Աղուանից», աղօթքներ, առակներ։ Ուշագրաւ են «Յայտարարութիւն»–ը, որ Զաքարէին եւ Իվանէին ուղղուած գրութիւն է, որով հեղինակը հորդորած է անոնց մեղմելու հայ եւ վրաց եկեղեցիներու տարբերութիւններու պատճառով եղած բամբասանքներու ազդեցութիւնը այդ երկու ժողովածուներու քաղ. համակեցութեան վրայ, եւ «Շարք հայրապետացն Աղուանից»–ը, միակ աղբիւրը, որտեղ համառօտ շարադրուած է Աղուանքի 11-12 րդ դարու պատմութիւնը։
Օրենսդրութիւն
ԽմբագրելԲացառիկ արժէք կը ներկայացնեն Մխիթար Գօշի Դատաստանագիրքը եւ առակներու ժողովածուն։ Մ. Գօշը հասարակական կեանքին մէջ տեղի ունեցած փոփոխութիւնները Դատաստանագիրքին մէջ փորձած է կարգաւորել օրէնսդրական միջոցներով։
Միջնադարուն Դատաստանագիրքը թարգմանուած է լատիներէն, լեհերէն եւ վրացերէն լեզուներով, կիրառուած է հայ գաղթօջախներուն մէջ։
Առակներ
ԽմբագրելԱնոր առակներու նիւթը հիմնականօրէն հասարակական եւ կենցաղային խնդիրներն են, դասակարգերու, դասերու եւ խաւերու, անհատներու փոխյարաբերութեան հարցերը, որոնք նոր էին հայ գրականութեան մէջ։ Այստեղ արտացուլուած է դարաշրջանի հասարակութեան պատկերը բազմազան գիծերով։ Առակագիրը կը շօշափէ խնդիրներ, որով անոր ժողովածուն առանձին կարեւորութիւն կը ստանայ ժամանակի սոցիալ–պատմական իրադրութեան պարզաբանման համար։ Շարք մը առակներուն մէջ կ'երեւի հասարակական շերտաւորումը եւ սոցիալական պայքարի առկայութիւնը։ Մարդիկ կը դատեն եւ կը դատապարտեն իշխանները, կը տրտնջան թագաւորներէն, նոյնիսկ՝ աստուծմէ։ Սակայն հեղինակին կարծիքով, ժողովուրդը պէտք է հնազանդի իշխողներուն, իսկ վերջիններս պարտաւոր են անոր պահպանել օտար կեղեքիչներէն եւ վտանգներէն։ Առակներուն մէջ եւս Մ. Գօշը կեդրոնացած ուժեղ պետականութեան գաղափարը կ'արծածէ։
Մ. Գօշը իր ժողովածուն կազմած է ուսուցողական նպատակներով։ Անոր համար առակը հրապարակախօսութեան միջոց է՝ դրուատելու առաքինութիւնները, ծաղրելու պակասութիւնները, յիմարութիւնը եւ տգիտութիւնը, խարազանելու չարիքը։ Ժողովածուն ունի կուռ կառուցուածք. կը պարունակէ 190 առակ, որոնք երեք գլխաւոր բաժիններուն մէջ դասաւորուած են որոշակի կարգով, ըստ գործող անձանց կամ նիւթի՝ երկնային մարմիններ եւ երկիր, ծառեր, բոյսեր եւ ծաղիկներ, միրգեր, լեռ, գետ, աղբիւր, ջրային եւ ցամաքային կենդանիներ, թռչուններ, մարդիկ։ Բարոյականք կոչուած առակներու նիւթը բոյսերու եւ կենդանիներու յատկութիւններն են, բարքը, որ հեղինակը կը դնէ իբրեւ առակի պատմողական մաս եւ ատկէ կը հանէ բարոյախօսական եզրակացութիւն։ Այդ պատճառով ալ այս խումբի առակները մեծ մասամբ սակաւ գործողութեամբ այլաբանական համեմատութիւնն են։ Գործողութիւնը զօրաւոր առասպելական եւ ստեղծական կոչուած առակներուն մէջ, որոնց նիւթը քաղուած է կենդանիներու եւ մարդոց կեանքէ։ Առասպելական, մասամբ եւ ստեղծական առակներուն մէջ Մ. Գօշը կը վերցնէ այնպիսի գործող անձեր, որոնց սոսկ անունները պատրաստի հասկացութիւններ են. աղուէս՝ խորամանկութիւն, նապաստակ՝ վախկոտութիւն, արջ՝ միամտութիւն–յիմարութիւն եւայլն։ Անոր առակներու ժողովածուն առաջին արձակ ստեղծագործութիւնն է հայ գրականութեան մէջ, որ գրուած է իբրեւ գրական–գեղարուեստական երկ։ Այս իմաստով Մ. Գօշը գեղարուեստական արձակի հիմնադիրն է հայ գրականութեան մէջ։
Աշխատութիւններ
Խմբագրել- Մխիթար Գօշ, Գիրք Դատաստանի, Ա խմբագրութիւն։
- Մխիթար Գօշ, Գիրք Դատաստանի, Բ խմբագրութիւն։
- Մխիթար Գօշ, Գիրք Դատաստանի, Բ խմբագրութիւն։
- Մխիթարայ Գօշի Դատաստանագիրք Հայոց, իրաւաբանական հետազօտութիւնք հանդերձ ծանօթութեամբք Վահան ծ. վրդ. Բաստամեանց, Վաղարշապատ, 1880։
- Թուղթ Մխիթարայ Վարդապետին որ Գոշն կոչիւր,- «Արարատ», 1900, էջ 497-504, 562-568, 1901, էջ 55-61, 121-127։
Թարգմանութիւններ
Խմբագրել- C.J.F. Dowsett, The Albanian Chronicle of Maxit'ar Goš,- Bulletin of the School of Oriental and African Studies / Volume 21 / Issue 03 / October 1958, pp 472-490. Archived 2016-03-06 at the Wayback Machine.
- Армянский судебник Мхитара Гоша (перевод А. Паповяна), Изд-во Акадении наук Армянской ССР, 1954.
- Mkhitʻar Gōsh, The Lawcode (Datastanagirk') of Mxit'ar Goš, Translated by Robert W. Thomson, Rodopi, 2000, 359 pp., ISBN 9042007907, ISBN 9789042007901.
- Кыпчакско-польская версия Армянского Судебника и Армяно-кыпчакский Процессуальный кодекс 1519-1594 гг. / Составители А.Н.Гаркавец, Г.Сапаргалиев.– Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2003. – 792 стр.
- Մխիթար Գօշ, Դատաստանագիրք, Թարգմ. Մաքսիմ Ոսկանեանի։ Երեւան, 2001։ Archived 2016-04-03 at the Wayback Machine.
- Mkhitar Gosh's Fables. Transl. R. Bedrosian, 2002.
- Mkhitar Gosh's Colophon or The Aghuanian Chronicle, Transl. R. Bedrosian, 2007.
Գրականութիւն
Խմբագրել- Ղեւոնդ Ալիշան, Յաղագս իսկագիր եւ նախագաղափար օրինակի Գրոցն դաստաստանի Մխիթարայ Գօշի,- «Բազմավէպ», 1848, էջ 117-122։
- Խաչիկ Սամուէլեան, Մխիթար Գօշի Դատաստանագիրքն ու հին հայոց քաղաքացիական իրաւունքը: Փորձ ուսումնասիրութեան, Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1911 (Ազգային մատենադարան, ԿԳ)։
- Հ. Համազասպ Ոսկեան, Մխիթար Գօշ,- Հ. Համազասպ Ոսկեան, Մատենագրական քննութիւններ, Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1926 (Ազգային մատենադարան, ՃԺԲ)։
- Վարդան Վրդ. Հացունի, Դատաստանագիրք Մխիթարայ Գօշի եւ հնագոյն օրինակները,- «Բազմավէպ», 1942, էջ 4-9։
- Թորոսյան Խ. Ա., Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքի ձեռագրերն ու խմբագրութիւնները.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1963, № 1, էջ 137-150։
- Թորոսեան Խ. Ա., Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքի գործադրութեան մասին միջնադարեան Հայաստանի մէջ.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1971, № 3, էջ 35-48։
- Թորոսեան Խ. Ա., Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքի հետ կապուած մի քանի հարցերու մասին.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1964, № 4, էջ 149-170։
- Պիվազեան Է. Ա., Մխիթար Գօշի «Դատաստանագրքի» խմբագրութիւններու մասին.- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1964, № 2, էջ 193-212։
- Պիվազյան Էմ. Ա., Մխիթար Գօշի Դատաստանագիրքի աղբիւրներու հարցի շուրջը. Պատմա-բանասիրական հանդես, 1986, № 4, էջ 80-98։
- Էմ. Ա. Պիվազեան. Մխիթար Գօշի «Դատաստանագրքի» բանասիրական քննութիւն. Երեւանի համալսարանի հրատ., Երեւան,1987, 255 էջ։
- Амбарцумиан А. А., О русском переводе Судебника Мхитара Гоша.- ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր։ Հասարակական գիտութիւններ, 1955 № 6, стр. 107-116. Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
Արտաքին յղումներ
Խմբագրել- Մատենագիտութիւնը տե՛ս R.W. Thomson, Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD, Brepols-Turnhout, 1995, pp. 170-173.
- Մխիթար Գօշի կեանքն ու ստեղծագործութիւնները
- Մխիթար Գօշ «Առակներ» (առցանց) Archived 2013-07-22 at the Wayback Machine.
- Մխիթար Գօշ «Դատաստանագիրք Հայոց» (առցանց)
- Մխիթար Գօշի գերեզմանը