Հոգիներու Աճուրդ

(Վերայղուած է Յօշոտուած Հայաստան (ֆիլմ)-էն)

Հոգիներու Աճուրդ (կամ Կեանքերու Աճուրդ) (անգլերէն՝ Auction of Souls) նաեւ ծանօթ իբր Յօշոտուած Հայաստան (անգլերէն՝ Ravished Armenia), Հայոց Ցեղասպանութեան մասին նկարահանուած առաջին ֆիլմը։ Պատրաստողն է Օսքար Ափֆելը։ Առաջին անգամ ցուցադրուած է 16 Փետրուար 1919-ին, Նիւ Եորքի «Փլազա» հիւրանոցին մէջ։

Հոգիներու Աճուրդ
(Յօշոտուած Հայաստան)
ֆիլմի պաստառը
Ravished Armenia
Բեմադրիչ Օսքար Ափֆել
Արտադրիչ Ուիլիամ Նիքոլաս Սելինկ
Թատերագիր Հարուի Կէյթս
Արշալոյս Մատիկանեան
Նորա Ուոլն
Գլխաւոր դերեր Արշալոյս Մատիկանեան
Արտադրող
ընկերութիւններ
Թողարկման
թուական
19 Յունուար 1919
Տեւողութիւն
85 վայրկեան
Երկիր ԱՄՆ
Լեզու Անգլերէն համր
«Հոգիներու Աճուրդ» շարժանկարի որմազդ

Ֆիլմը նկարահանուած է Հայոց ցեղասպանութեան ականատես չմշկածագցի Արշալոյս Մարտիկանեանի «Յօշոտուած Հայաստան» (Ravished Armeia) փաստագրական յուշագրութեան հիման վրայ։ Քալիֆորնիոյ մէջ շարժապատկերի արտադրիչ «Մեթրօ կոլտուին մէյըր» ընկերութեան կողմէ եւ Օսքար Ափֆելի բեմադրութեամբ կը նկարահանուի «Հոգիներու աճուրդ» անձայն շարժապատկերը՝ մասնակցութեամբ շուրջ 10 հազար անձերու եւ հեղինակութեամբ ու դերակատարութեամբ Օրորա-Արշալոյս Մարտիկեանի[1]:

Նկարահանում Խմբագրել

“Յօշոտուած Հայաստան” գիրքը արդէն պատրաստ էր, երբ Հայ-սուրիական ամերիկեան նպաստամատոյց կոմիտէն առաջարկեց գիրքի դիպաշարի հիման վրայ ստեղծել շարժանկար մը, որուն ամբողջ հասոյթը պիտի տրամադրուէր Մերձաւոր արեւելքի որբանոցներուն մէջ գտնուող շուրջ 60 հազար հայ որբերուն։ Այդպիսով, 1918-ին, Գալիֆորնիայի մէջ, ամերիկեան “Մեթրօ Կոլտուին Մեյեր” շարժանկարի ընկերութեան արտադրութոամբ բեմադրիչ Օսքար Ափֆել նկարահանեց Արշալոյս Մարտիկանեանի իրական պատմութեան վրայ հիմնուած “Հոգիներու Աճուրդ” համր ֆիլմը։ Նկարահանումներուն մասնակցեցան շուրջ 10 հազար անձեր եւ անոնց շարքին հայ տարագիրներու 200 մանուկներ։ Անիկա հանդիսացաւ Մեծ եղեռնի մասին պատմող առաջին գեղարուեստական շարժանկարը եւ ընդհանրապէս՝ ցեղասպանութեան թեմային անդրադարձող առաջին ֆիլմը ամբողջ աշխարհի մէջ։

”Հոգիներու Աճուրդ” ֆիլմը առաջին անգամ ցուցադրուած է 1919-ի փետրուար 16-ին, Նիւ Եորքի “Փլազա” հիւրանոցին մէջ, Հայ-սուրիական ամերիկեան նպաստամատոյց կոմիտէի անդամներ Օլիվըր Հարիմանի եւ Ճորճ Վանտերպիլթի հովանաւորութեամբ։ Ընդհանուր առմամբ ֆիլմը ցուցադրուած է Ամերիկեան 23 նահանգներու մեծ քաղաքներուն, Լատինական Ամերիկայի շարք մը երկրներու, Մեքսիկայի եւ Կուբայի մէջ եւ ամէնուր բացառիկ յաջողութիւններ ունեցած է՝ արժանանալով “դարակազմիկ շարժանկար” գնահատականին։ Անոր հասոյթը կազմեց 30 միլիոն ամերիկեան դոլար։

Անգլիոյ մէջ Խմբագրել

”Հոգիներու աճուրդ” ֆիլմը Մեծ Բրիտանիա տարուած է 1919-ի դեկտեմբերին եւ ենթարկուած է պետական գրաքննութեան։ Երկար բանակցութիւններէ յետոյ անգլիական ոստիկանութեան՝ Սկոթլանտ Եարտի համաձայնութեամբ ֆիլմը ցուցադրուած է 1920-ի յունուար 20-ին թագաւորական Ալպերթ Հոլին մէջ։ Որոշ ժամանակ անց ֆիլմի ցուցադրումը մէկընդմիշտ կը դադրեցուի։ 1920-ական թուականներու սկզբը ինչպէս ամերիկեան, այնպէս ալլ բրիտանական գրադարաններէն հանուեցաւ նաեւ,”Յօշոտուած Հայաստան” գիրքը։

Ցուցադրութիւն Խմբագրել

Ֆիլմը առաջին անգամ ցուցադրուած է հայ-սուրիական օգնութեան ամերիկեան կոմիտէի անդամներ Օլիվըր Հարիմանի եւ Ճորճ Վանտերպիլթի հովանաւորութեամբ։ Ցուցադրութեան ներկայ եղսծ են Նիւ Եորքի շուրջ 7000 ականաւոր անձինք, տոմսի արժէքը եղած է տասը տոլար։ Մեծ քաղաքներու մէջ՝ Նիւ Եորքի, Սան Ֆրանսիսքյի, Լոս Անճելըսի շարժապատկերի նկարին իւրաքանչիւր հրապարակումէն ետք հանդիպումներ կազմակերպուած են տեղի վերնախաւի եւ Մարտիկանեանի հետ։

Ընդհանուր առմամբ, ֆիլմը ցուցադրուած է ԱՄՆ 23 նահանգներու մեծ քաղաքներու, Լատին Ամերիկայի շարք մը երկիրներու մէջ, նաեւ՝ Քուպայի մէջ եւ ամէնուր բացառիկ յաջողութիւններ ունեցած է։ «Հոգիներու աճուրդը» Մեծն Բրիտանիա բերուած է 1919-ի Դեկտեմբերին եւ ենթարկուսծ է պետական գրաքննութեան։ Երկար բանակցութիւններէ ետք Սքոթլանտ Եարտի համաձայնութեամբ ցուցադրուած է 20 Յունուար 1920-ին թագաւորական Ալպերտ Հոլին մէջ եւ շարունակուած է մօտ երեք շաբաթ, որմէ ետք դադրեցուած է։ Երկրորդ գրաքննութենէ ետք կրճատուած է չորս տեսարան, ապա ետք ցուցադրուած։ Որոշ ժամանակ ետք ֆիլմի ցուցադրութիւնը մէկընդմիշտ կը դադրի եւ կը հանուի «պրոկատէն»։ 1920-ական թուականներու սկիզբը ինչպէս ամերիկեան, այնպէս ալ բրիտանական գրադարաններէն գրաքննութեան ենթարկուեցաւ եւ հանուեցաւ նաեւ «Յօշոտուած Հայրենիք» գիրքը, վերաշարադրուեցան գերմանացի սպաներու հակամարդկային արարքներուն վերաբերող էջերը։

Կորուստ եւ փնտռտուք Խմբագրել

Աւելի քան ութսուն տարի շարժանկարի պատմաբանները կը փնտրեն 9 ժապաւէններէ կամ մասերէ բաղկացած “Հոգիներու աճուրդ” ֆիլմը, սակայն որեւէ հետք առայժմ կարելի չէ եղած գտնել։ Կայ վարկած մը, ըստ որուն, նիթրաթի հիմքի վրայ պատրաստուած այդ հազուագիւտ ժապաւէնները ջուրի տակ անցած են դէպի Պաթումի նաւահանգիստ շարժող ընկղմած նաւի մը հետ միասին, կամ անոնք գողացուած եւ ոչնչացուած են Պաթում քաղաքին մէջ։ Ֆիլմի ամբողջական տարբերակը՝ 85 վայրկեան տեւողութեամբ, ցաւօք, մինչ այսօր չէ պահպանուած։ միայն 1994 թուականին, արժանթինահայ Էտուարտ Կոզանլեանի ջանքերով յայտնաբերուած է ժապաւէնի 20 վայրկեանոց մէկ հատուածը միայն, որուն պատճէնը կը պահուի Հայաստանի Հայկական ցեղասպանութեան թանգարանին մէջ։ Ֆիլմը ունեցած է նաեւ անգլերէն, Հետագային՝ ֆրանսերէն եւ հայերէն ենթագիրեր բոլոր տեսարաններուն համար։ Ենթագիրները լոյս տեսած են 1997-ին, Scarecrow Press-ի կողմէ հրատարակուած Էնթընի Սլայտի “Յօշոտուած Հայաստանը եւ Աւրորա Մարդիկանեանի պատմութիւնը” գիրքին մէջ։ “Յօշոտուած Հայաստանը ֆիլմի 90-ամեակին առթիով` անկէ պահպանուած հատուածը կրնաք տեսնել Հայաստանի Հայկական ցեղասպանութեան թանգարանին պաշտօնական կայքէջին վրայ www.genocide-museum.am

Փաստեր ֆիլմի մասին Խմբագրել

External video
  Հոգիներու աճուրդ / մաս I
External video
  Հոգիներու աճուրդ / մաս II
External video
  Հոգիներու աճուրդ / մաս III

«Կեանքերու Աճուրդ» շարժանկարը կը ներկայացնէ զոհերուն խաչերու վրայ գամուիլը։ Սակայն, 70 տարիներ ետք, Մարտիկանեան կը յայտնէ շարժանկարի պատմաբան Anthony Slide-ին, թէ այդ տեսարանը ճշգրիտ չէր, այլ՝ «խաբկանք»։ Ան կ'ըսէ «Թուրքերը այդպէս չըրին, այլ շինեցին սրածայր խաչեր, որմէ ետք աղջիկներուն հագուստները պատռտելով հանեցին եւ բռնաբարեցին զանոնք, ապա աղջիկները նստեցուցին այդ սուր մասնաւորապէս պատրաստուած տախտակներուն վրայ, հեշտոցին ճամբով։ Այդ էր ահաւոր մահապատիժներէն մէկը, ահա թէ որոնք են թուրքերը։ Ամերիկացիները շարժանկարը պատրաստեցին աւելի քաղաքակիրթ ձեւով։»[2]

Աւելի քան ութսուն տարի շարժապատկերի պատմաբանները փնտրած են «Հոգիներու աճուրդ» ֆիլմի ինը ժապաւէնները, սակայն որեւէ հետք չեն գտած։ Կայ վարկած, որ նիթրատի հիմքով պատրաստուած այդ հազուագիւտ ժապաւէնները ջրասոյզ եղած են դէպի Պաթումի նաւահանգիստ շարժուող խորտակուած նաւու հետ, կամ որ ատոնք գողցուած ու ոչնչացած են Պաթումի մէջ։ Ժապաւէնի ամբողջական տարբերակը՝ 85 վայրկեան տեւողութեամբ, ցաւօք, չէ պահպանուած, եւ միայն 1994 թուականին արժանթինահայ Էտուարտ Գոզանլեանի ջանքերով յայտնաբերուած է ժապաւէնէն մէկ հատուած, որուն մէկ օրինակը կը պահպանուի Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-կեդրոնի ֆոնտին մէջ։[3]

Աղբիւրներ Խմբագրել