Պաղլեղածին (էլիւմինիըմ)

էլիւմինիըմ

Պաղլեղածին (լատ.՝ Aluminium), քիմիական նշանը՝ Al, կարգահամարը՝ 13, հիւլէական զանգուածը՝ 26.98154։ պաղլեղածինը p–տարր է։

Բնական պաղլեղածինը բաղկացած է 27Al մէկ նուքլիտէն։ Ուժային ելեկտրոնները երեքն են։ Արտաքին ելեկտրական շերտի դասաւորուածութիւնն է 3s2p1։ Գործնականին բոլոր միացութիւններին մէջ օքսիտացման աստիճանը +3 է։ պաղլեղածինի չեզոք հիւլէի շառաւիղը 0.143 նմ է, իսկ Al3+ իոնինը՝ 0.057 նմ։

պաղլեղածին պարզ նիւթը փափուկ, թեթեւ արծաթասպիտակաւուն երանգով մետաղ մըն է, օժտուած է մեծ ելեկտրա– եւ ջերմահաղորդականութեամբ։ պաղլեղածինի խտութիւնը 2.7 կ/սմ3 է։ Մոտ 3 անգամ թեթեւ է երկաթէն եւ պղինձէն, սակայն բաւական ամուր է։ պաղլեղածինը կը հալուէ 600 °C ջերմաստիճանին։

Տարածուածութեամբ պաղլեղածինը մետաղներուն մէջ կը գրաւէէ առաջին տեղը եւ կը կազմէ երկրակեղեւի զանգուածի 7 %–ը։

Պատմութիւն Խմբագրել

Առաջին անգամ պաղլեղածինը ստացած է դանիացի բնագէտ Հանս Քրիսթիան Էրսթետը կողմից 1825 թուականին։

լատ.՝ aluminium-ը կուգայ նոյն լատիներեն լատ.՝ alumen բառէն, որ կը նշանակէ պաղլեղ (պաղլեղածինի եւ քաղիոնի սուլփաթ՝ KAl(SO4)2.12H2O), որը շատոնց օգտագործուած է եղած կաշուի մշակման ժամանակ եւ ինչպէս կպչուն միջոց։

Քիմիական բարձր աքթիւության պատճառաւ մաքուր պաղլեղածինի յայտնագործումն ու ստացումը ձգուած է համարեա 100 տարի։ Եզրակացութիւնն այն մասին, որ պաղլեղէն կարելի է ստանալ «հող» (դժուարահալ նիւթ, ժամանակակից՝ պաղլեղածինի օքսիտ) եկած է տակաւին 1754 թուականէն՝ գերմանացի քիմիագէտ Ա. Մարկկրաֆէն։ Աւելի ուշ պարզուեցաւ, որ հենց ատանկ «հող» կարելի է ստանալ կաւէն, եւ այն սկսեցին անուանել կաւահող։

Պաղլեղածինի արտադրութիւնը կապուած էր եղած ելեկտրաեռադի մեծ ծախսերու հետ, այդ պատճառաւ մեծ ծաւալներով ան սկսան ստանալ միայն 20րդ դարուն։

Ստացում Խմբագրել

Պաղլեղածինը կը ստանան Al2O3 օքսիտի հալոյթի ելեկտրոլիզով, իսկ օքսիը կ'առանձնացնեն պոքսիթ հանքաքարէն՝

 

Օքսիտի հալման ջերմաստիճանը 2000-էն բարձր է, եւ հնարաւոր չէ ունենալ ելեկտրոլիզի սարքեր, որոնք դիմանան ատանկ բարձր ջերմաստիճաններու։ Այդ պատճառաւ օքսիտին կը խառնեն կրիոլիտ՝ Al3[AlF6], եւ ատոր առկայութեամբ կ'իրականացնեն հալոյթի ելեկտրոլիզը բաւականին ցածր՝ մօտ 900 °C ջերմաստիճանին։

Որպէս քաթոտ կը ծառայեն ելեկտրոլիզային գուռի հատակին տեղադրուած կրաֆիթեայ սալիկները, իսկ որպէս անոտ՝ կրաֆիթե ձողերու շարանը։ Գոյացող պաղլեղածինը հալուած վիճակին կը հաւաքուէ գուռի հատակին եւ կը շարունակէ կատարել քաթոտի դերը։ Անոտին վրայ թթուածինը կը յառաջանայ հիւլէներու ձեւով, որոնք անմիջապէս կը միանան ածուխի հետ՝ վերջինս այրելով մինչեւ CO եւ CO2։ Ելեկտրոլիզի ամբողջ ընթացքին անոտի կրաֆիթե զանգուածն անընդհատ կ'ավելցնեն։

Բնագիտական Յատկութիւններ Խմբագրել

  • Պաղլեղածինը արծաթափայլ ճերմակ մետաղ է
  • Խտութւնը՝ 2,7 կ/սմ3
  • Հալման ջերմաստիճանը՝ 658 °C
  • Եռման ջերմաստիճանը՝ 2500 °C
  • Կարծրութիւնը ըստ Պրինելլի՝ 24…32 քկ սմ/մմ²
  • Բարձր ճկունակութիւնն՝ 50 %
  • Իւնկի մոտուլը՝ 70 գՊա
  • Ելեկտրահաղորդականութիւնը (37·106 սմ/մ), ջերմահաղորդականութիւնը (203,5 Վտ/(մ·Կ)
  • Ջերմաստիճանի գործակիցը՝ 24,58·10−6 К−1 (20…200 °C)
  • Տեսակարար դիմադրութիւնը՝ 0,0262..0,0295 օհմ·մմ²/մ
  • Ելեկտրական դիմադրութեան ջերմաստիճանը գործակիցը՝ 4,3·10−3K−1։

Պաղլեղածինը գրեթէ բոլոր մետաղներու հետ կ'առաջացնէ համաձուլուածքներ։ Առաւել յայտնի համաձուլուածքներն են պղինձի (տիւրաղոմին) եւ սիղիկիոնի համաձուլուածքները։

Կիրառութիւն Խմբագրել

պաղլեղածինի կիրառութիւնը

Պաղլեղածինը դիւրութեամբ կ'ենթարկուէ մեքենայական մշակման, քանի որ ունի մեծ կռելիութիւն եւ ձգուողականութիւն։ Կարելի է գլանել, լար ձգել, ինչպես նաեւ մամլել ու դրոշմել՝ իրին տալով ցանկացած ձեւ։

Թունաւոր յատկութեան բացակայութիւնը թոյլ կուտայ պաղլեղածինը լայնօրէն օգտագործելու խոհանոցային սպասքի, սնունդի եւ գարեջուրի արտադրական սարքաւորումների պատրաստման, ինչպէս նաեւ՝ սննդանիւթերու եւ դեղանիւթերու փաթեթաւորման համար։ Առանց աղոնինիոնի դժուար պիտի ըլլար պատկերացնել օդանաւաշինութիւնը։ Աղումինիոնի աղերէն մեծ կիրառութիւն ունի աղոմինական շիբը՝ KAl(SO4)2•12H2O, որը կրկնակի աղ է (նաեւ բիւրեղահիտրիթ է) եւ կ'օգտագործուէ արեան մակարդման համար, ինչպէս նաեւ անոյշներու պատրաստման եւ մանրաթելերու ներկման ժամանակ (կը մեծցնէ ներկանիւթի կապը մանրաթելի հետ)։ Պաղլեղածինը ամենալայն կիրառութեան ոչ երկաթային մետաղն է[1] 2005-ին պաղլեղածինի աշխարհային արտադրութիւնը կազմած է 31.9 միլիոն թօն. Անոր պահանջարկը աւելին եղած էր քան որեւէ այլ մետաղինը, բացառութեամբ երկաթը (837.5 միլիոն թօն).[2]

 
պաղլեղածինի ձուլակտորի փոխադրումը

Պաղլեղածինը առաւելապէս կը կիրառուէ՝

  • Փոխադրամիջոցներ[3] (ինքնաշարժներ, օդանաւեր, բեռնատարներ, երկաթուղիի մեքենաներ, հեծանիւներ, ծովային փոխադրամիջոցներ եւ այլն) որպես թերթեր, խողովակներ եւ կաղապարներ:
  • Փաթեթաւորում[4] (պահածոյատուփեր, թիթեղ, շրջանակ եւ այլն):
  • Կառուցուածքներ (պատուհաններ, դռներ, երեսապատում, հաղորդալարեր, տանիքածածկ եւ այլն):[5]
  • Տնտեսական անհրաժեշտութեան լայն կիրառութիւն, խոհանոցային պարագաներեն մինչեւ պէյսպոլի թակեր եւ ժամացոյցներ:[6]
  • Փողոցային լուսաւորութեան հենասիւներ,[7] կայմեր:
  • Ելեկտրականութեան փոխադրութեան գծեր:
  • Գերմաքուր պաղլեղածինը (99.980%-էն մինչեւ 99.999% Al), կ'oգտագործուէ ելեկտրոնիկայի մէջ եւ խտասկաւառակներու (CD-եր) արտադրութեան մէջ
  • Ջրածնի կազի արտադրութեան համար որպէս ջուրի կամ բորակածինի հիտրօքսիտի հետ փոխազդելու միջոց:
  • Մակնեզիւմին հետ համաձուլուածքէն կը պատրաստեն օդանաւերու մասեր:
  • Չժանգոտելու յատկութեան եւ թեթեւութեան շնորհիւ մեծ կիրառութիւն ունի սպասքեղենի արտադրութեան մէջ[8]
  • Մետաղադրամներ անանկ երկիրներուն մէջ, ինչպէս են Ֆրանսան, Իտալիան, Լեհաստանը, Իսրայէլը, Ֆինլանտան եւ այլն, աղոմինեայ կամ պաղլեղածին-պղինձ համաձուլուածքէն:[9][10]
  • Նուագարաններ, հիմնականին կը կիրառուէ կիթառներուն արտադրութեան մէջ:[11]

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. «Aluminum»։ Encyclopædia Britannica։ արխիւացուած բնօրինակէն 12 March 2012-ին։ արտագրուած է՝ 6 March 2012 
  2. Hetherington L. E. (2007)։ World Mineral Production: 2001–2005։ British Geological Survey։ ISBN 978-0-85272-592-4 
  3. Davis Joseph R. (1993)։ Aluminum and Aluminum Alloys (անգլերեն)։ ASM International։ ISBN 9780871704962 
  4. Selke Susan (1994-04-21)։ Packaging and the Environment: Alternatives, Trends and Solutions (անգլերեն)։ CRC Press։ ISBN 9781566761048 
  5. «Sustainability of Aluminium in Buildings»։ European Aluminium Association։ արխիւացուած բնօրինակէն 27 May 2013-ին։ արտագրուած է՝ 6 March 2012 
  6. «Materials in Watchmaking – From Traditional to Exotic»։ Watches։ Infoniac.com։ արխիւացուած բնօրինակէն 1 February 2009-ին։ արտագրուած է՝ 6 June 2009 
  7. Brown Richard E. (2008-09-09)։ Electric Power Distribution Reliability, Second Edition (անգլերեն)։ CRC Press։ ISBN 9780849375682 
  8. Ghali Edward (2010-05-05)։ Corrosion Resistance of Aluminum and Magnesium Alloys: Understanding, Performance, and Testing (անգլերեն)։ John Wiley & Sons։ ISBN 9780470531761 
  9. «World's coinage uses 24 chemical elements, Part 1»։ World Coin News։ 17 February 1992 
  10. «World's coinage uses 24 chemical elements, Part 2»։ World Coin News։ 2 March 1992 
  11. «What is the difference between paper-cone and aluminum-cone woofers in your bass guitar speaker cabinets? – MUSIC Group. All rights reserved.»։ musicgroup-prod.mindtouch.us։ արտագրուած է՝ 21 April 2016