Սասուն

Սասուն, գաւառակ Արեւմտեան Հայաստանին մէջ, Պիթլիսի վիլայէթի Կենճի գաւառին մէջ։ Նախպէս եղած է Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի տասներորդ գաւառը։ Հնագոյն կեդրոնն էր Սանասուն բերդը։

Բնակավայր
Սասուն
Երկիր	Թուրքիա
Բնակչութիւն	32 907 մարդ (2018)
Ժամային գօտի	UTC+3։00

Ըստ «Աշխարհացոյց»-ի՝ Սասունը հիւսիս-արեւմուտքէն սահմանակից էր Չորրորդ Հայքի Հաշտեանք, հիւսիս-արեւելքէն՝ Տուրուբերանի Տարօն, Ասպակունեաց ձոր, Խայթ (Խութ), արեւելքէն եւ հարաւէն՝ Աղձնիքի Սալնոյ ձոր, Դզեխ, Աղձն, Նփրկերա գաւառներուն։ Յետագայ դարերուն բուն Սասունի եւ յարակիցն գաւառները տնտեսական եւ քաղաքական առումով կազմած են մէկ ամբողջութիւն՝ ստանալով Սասուն ընդհանրական անուանումը։

Աշխարհագրութիւն

Սասունը լեռնային երկրամաս է Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայի համակարգին մէջ։ Սասունի տարածքը կը կազմեն Սիմի հարաւային լեռնաբազուկները՝ Սասնոյ եւ Սալնայ լեռները։ Յայտնի են Սիմսար (2689), Անտոքասար (2830), Ծովասար, Մարութասար (Մարաթուկ, 2967 մ) եւ այլ լեռնագագաթները։

Սասունի միջով կը հոսին Տիգրիսի վտակներ Քաղիրթը՝ Կողբա ձոր, Ասպական-Տալվորիկ, Շատախ-Սուսանա, Տելիէկուզան, Սասնոյ ջուր, Կապասգետ, Կուսգետ վտակներով եւ Սալնոյ ջուրը՝ Քեպերցիի, Մցիի, Բոկնոտիի, Երախիի վտակներով։ Հաղորդակցական կարեւոր նշանակութիւն ունին Օլորի (Աղոր) եւ Բաղէշի (զօրապահակ) լեռնանցքները։

Կլիմա

Սասունի կլիման ընդհանուր առմամբ զովասուն ու առողջարար է։ Ունի խիստ ու ցրտաշունչ ձմեռ՝ առատ ձիւնի շերտով եւ բուքով։ Ձմեռը կը տեւէ մինչեւ 7 ամիս։

Ֆլորա եւ ֆաունա

Բուսական եւ կենդանական աշխարհը ենթարկուած է գոտիականութեան․ լեռնալանջերուն անտառներ են (սոճի, կաղնի, մայրի եւ այլն), աւելի բարձր՝ մարգագետիններ։ Կենդանական աշխարհը բազմազան է, հարուստ Հայկական Լեռնաշխարհին բնորոշ գրեթէ բոլոր տեսակներով։

Պատմութիւն

Մինչեւ 10-րդ դար

Սասունի տարածքը յաջորդաբար մտած է Ուրարտուի (Ք․Ա․ 9—6-րդ դարերուն), Երուանդունիներու (Ք․Ա․ 6—3-րդ դարեր), Արտաշիսեաններու (Ք․Ա․ 2-րդ— Ք․Ե․ 1-ին դարեր). հայ Արշակունիներու (1-5 դարերուն) թագաւորութիւններուն մէջ։ Արշակունիներու թագաւորութեան անկումէն (428) ետք Սասունն իր բնական դիրքին շնորհիւ պահպանած է անկախութիւնը, դառնալով հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի կեդրոններէն։ 510-ական թուականներուն, Սասունի բնակչութիւնը՝ Հայաստանի ապագայ մարզպան Մժեժ Գնունիի գլխաւորութեամբ, ջախջախած է հոնական հրոսակախումբերը։

7-8-րդ դարերուն արաբական նուաճողներու դէմ պայքարը գլխաւորող Մամիկոնեանները, ի թիւս Հայաստանի միւս լեռնային դժուարամատչելի շրջաններուն, ամրացեր են նաեւ Սասնոյ մէջ։ 8-րդ դարու վերջը Սասնոյ մէջ իշխած են Մամիկոնեաններէն սերած Թոռնիկեանները։ 851 թուականին Սասունի բնակիչները՝ Յովհան Խութեցիի գլխաւորութեամբ, Մշոյ դաշտին մէջ ջախջախած են արաբական զօրախումբը եւ սպանած զօրապետ Եուսուֆը։ 852 թուականին Հայաստան ներխուժած արաբական զօրաբանակը՝ Բուղայի առաջնորդութեամբ, Սասնոյ մէջ կոտորած է 30 000 մարդ։ Այնուհանդերձ, Թոռնիկեաններն իրենց ձեռքերուն մէջ պահած են Սասունը ու շարունակած՝ ազատագրական կռիւները։

Արաբ նուաճողներու դէմ Սասունի հերոսական պայքարի հիման վրայ ձեւաւորուած է «Սասնայ Ծռեր» էպոսը։

Սասունը Թոռնիկեաններու օրօք

10-րդ դարու սկզբը Բիւզանդական կայսրութիւնը, իր զաւթումները Հայաստանի մէջ դիւրացնելու նպատակով, կրցած է իրար հետ նեղացնել Սասունի Թոռնիկեաններն ու Տարօնի Բագրատունիները: Թոռնիկեանները յաջողած են տիրել Տարօնի մէկ մասին: Սակայն Տարօնի բիւզանդացինեու զաւթումէն (966/967) ետք Թոռնիկեանները, զգուշանալով թշնամու խարդախ քաղաքականութենէն, ընդունած են Անիի Բագրատունիներու գերիշխանութիւնը եւ համագործակցած՝ իրենց հետ:

Յովհաննէս Չմշկիկ կայսեր 974 թուականի արեւելեան արշաւանքին ընդառաջ ելած հայոց թագաւոր Աշոտ Գ․ Ողորմածի բանակին մէջ Մատթէոս Ուռհայեցին կը յիշատակէ նաեւ Սասունի զօրաբանակը: Այծեաց բերդի (Մուշէն արեւմուտք) մօտ բիւզանդական բանակը ենթարկուած է Սասունի հետեւակ զօրամասի հակահարուածին եւ կրած մեծ կորուստներ: Նաեւ Վասիլ Բ կայսեր (976-1025) գահակալութեան սկզբնական շրջանին, Տարօնի մէկ հատուածը (Այծեաց բերդէն արեւելք ինկած հողերը) Սասունի հետ մնացած է Թոռնիկեաններու սեփականութիւն: Տարօնն ամբողջութեամբ Բիւզանդական կայսրութիւնը զաւթած է միայն 990—1000 թուականին: Իսկ Սասունն իր անկախութիւնը պահպանած է ինչպէս բիւզանդական, նոյնպէս սելճուքեան թուրերու նուաճումներու ժամանակ:

11 դարուն Սասնոյ մէջ իշխած է Մուշեղը, ապա իրեն որդի՝ Թոռնիկը (վերջինիս հասցէագրուած են Գրիգոր Մագիստրոսի քանի մը նամակները): Թոռնիկի օրօք Սասունի իշխանութիւնը հզօրացած է, սահմաններն ընդարձակուած են՝ ընդգրկելով նաեւ Տարօնի զգալի մասը, Անձիտ գաւառի որոշ մասեր եւ Աշմուշատը: Արաբական աղբիւրներուն մէջ Սասունի այդ հզօր իշխանը կը յիշէ թագաւոր («մալիք ալ-սանասինէ): 1059 թուականին ինքը պարտութեան մատնած է Տարօն ներխուժած սելճուքեան թուրքերուն: Կոմմագենէի մէջ եւ շրջակայ երկրամասերուն իշխող Փիլարտոս Վարաժնունին փորձած է իրեն ենթարկել տալ Սասունը, սակայն 1073 թուականին Ալելուայ դաշտի (Անձիտ գաւառին մէջ) ճակատամարտին մէջ Թոռնիկը պարտութեան կը մատնէ զինք: Թոռնիկը շուտով զոհ գացած է Անձիտի ամիրայի դաւադրութեան:

Թոռնիկի որդի Չորդուանելը (1073-1120-ական թուականներուն) Աղձնիքի ամիրայութենէն ազատագրած եւ իր տիրոյթներուն միացուցած է 30 գիւղ: Չորդուանելի որդու` Վիգէնի օրօք (1120-ականներէն -1175) Սասունի իշխանութիւնը կրկին հզօրացած է, արեւմտեան սահմաններն ընդարձակուած են մինչեւ Դեգիք գաւառը (Չորրորդ Հայք նահանգին մէջ): Սասունի իշխանական տունը խնամիական կապեր հաստատած էր Մոկսի Արծրունիներու (Վիգէնը կնութեան առած էր Հմայակ իշխանի Մելեքսէթ դստերը), Դեգիքի Կեկաւմենոսներու (Վիգէնի դուստր Կատան կնութեան տրուած էր Կատակալոնի թոռ Շահնշահին) եւ Պահլաւունիներու (Վիգէնի որդի Չորդուանելը կնութեան առած էր Վասիլ իշխանի Վանենի դուստրը) հետ:

Աղբիւրներ

• «Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երեւանի Համալսարանի հրատարակչութիւն
• Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։