Սասուն

Սասուն, գաւառակ Արեւմտեան Հայաստանին մէջ, Պիթլիսի վիլայէթի Կենճի գաւառին մէջ։ Նախպէս եղած է Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի տասներորդ գաւառը։ Հնագոյն կենտրոնն էր Սանասուն բերդը։

Բնակավայր
Սասուն
Երկիր	Թուրքիա
Բնակչութիւն	32 907 մարդ (2018)
Ժամային գօտի	UTC+3։00

Ըստ «Աշխարհացոյց»-ի՝ Սասունը հիւսիս-արեւմուտքին սահմանակից էր Չորրորդ Հայքի Հաշտեանք, հիւսիս-արեւելքին մէջ՝ Տուրուբերանի Տարօն, Ասպակունեաց ձոր, Խայթ (Խութ), արեւելքին մէջ եւ հարավին մէջ՝ Աղձնիքի Սալնո ձոր, Դզեխ, Աղձն, Նփրկերա գավառներուն։ Հետագայ դարերուն բուն Սասունի եւ հարակեն գավւառները տնտեսական եւ քաղաքական առումով կազմած են մէկ ամբողջութիւն՝ ստանալով Սասուն ընդհանրական անվանումը։

Աշխարհագրութիւն

Սասունը լեռնային երկրամաս է Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայի համակարգին մէջ։ Սասունի տարածքը հիմնականին կը կազմ են Սիմի հարավային լեռնաբազուկները՝ Սասնո եւ Սալնա լեռները։ Հայտնի են Սիմսար (2689), Անդոքասար (2830), Ծովասար, Մարութասար (Մարաթուկ, 2967 մ) եւ այլ լեռնագագաթները։

Սասունով կը հոսին Տիգրիսի վտակներ Քաղիրթը՝ Կողբա ձոր, Ասպական-Տալվորիկ, Շատախ-Սուսանա, Դելիեգուզան, Սասնո ջուր, Կապասգետ, Կուսգետ վտակներով եւ Սալնո ջուրը՝ Քեպերցիի, Մցիի, Բոկնոտիի, Երախիի վտակներով։ Հաղորդակցական կարեւոր նշանակութիւն ունին Օլորի (Աղոր) եւ Բաղեշի (Զօրապահակ) լեռնանցքները։

Կլիմա

Սասունի կլիման, ընդհանուր առմամբ զովասուն ու առողջարար է։ Ունի խիստ ու ցրտաշունչ ձմեռ՝ առատ ձիւնի շերտով եւ բուքով։ Ձմեռը կը տեւէ մինչեւ 7 ամիս։

Ֆլորա եւ ֆաունա

Բուսական եւ կենդանական աշխարհը ենթարկուած է գոտիականութեան․ լեռնալանջերուն անտառներ են (սոճի, կաղնի, մայրի եւ այլն), աւելի բարձր՝ մարգագետիններ։ Կենդանական աշխարհը բազմազան է, հարուստ Հայկական Լեռնաշխարհին բնորոշ գրեթէ բոլոր տեսակներով։

Պատմութիւն

Մինչեւ 10-րդ դար

Սասունի տարածքը յաջորդաբար մտած է Ուրարտուի (Ք․Ա․ 9—6-րդ դարերեուն), Երուանդունիներու (Ք․Ա․ 6—3-րդ դարեր), Արտաշէսեաններու (Ք․Ա․ 2-րդ— Ք․Ե․ 1-ին դարեր). հայ Արշակունիներու (1-5 դարերուն) թագաւորութիւններու մէջ։ Արշակունիներու թագաւորութեան անկումեէն (428) ետք Սասունն իր բնական դիրքին շնորհիւ պահպանած է անկախութիւնը, դառնալով հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի կեդրոններէն։ 510-ական թուականներուն, Սասունի բնակչութիւնը՝ Հայաստանի ապագայ մարզպան Մժեժ Գնունիի գլխաւորութեամբ, ջախջախած է հոնական հրոսակախումբերը։

7-8-րդ դարերուն արաբական նուաճողներեւ դէմ պայքարը գլխաւորող Մամիկոնեանները, ի թիւս Հայաստանի միւս լեռնային դժուարամատչելի շրջաններու, ամրացեր են նաեւ Սասունոին մէջ։ 8-րդ դարու վերջը Սասունին մէջ իշխել են Մամիկոնեաններէն սերած Թոռնիկեանները։ 851 թուականին Սասունի բնակիչները՝ Յովհան Խութեցիի գլխաւորութեամբ, Մշոյ դաշտին մէջ ջախջախած են արաբական զօրախումբը եւ սպանել զօրապետ Եուսուֆը։ 852 թուականին Հայաստան ներխուժած արաբական զօրաբանակը՝ Բուղայի առաջնորդութեամբ, Սասունին մէջ կոտորած է 30 000 մարդ։ Այնուհանդերձ, Թոռնիկեաններն իրենց ձեռքերուն մէջ պահած են Սասունը ու շարունակած ազատագրական կռիւները։

Արաբ նուաճողներու դէմ Սասունի հերոսական պայքարի հիման վրայ ձեւաւորուած է «Սասնայ Ծռեր» էպոսը։

Սասունը Թոռնիկեաններու օրօք

10-րդ դարու սկզբը Բիւզանդական կայսրութիւնը, իր զաւթումները Հայաստանոին մէջ դիւրացնելու նպատակով, կրցած է իրար հետ նաղացնել Սասունի Թոռնիկեաններուն եւ Տարօնի Բագրատունիներուն: Թոռնիկեաններոին յաջողուած է տիրել Տարօնի մէկ մասը: Սակայն Տարօնի բիւզանդացինեու զաւթումեն (966/967) ետք Թոռնիկեանները, զգուշանալով թշնամու խարդախ քաղաքականութենէն, ընդունած են Անիի Բագրատունիներու գերիշխանութիւնը եւ համագործակցած իրենց հետ:

Յովհաննէս Չմշկիկ կայսեր 974 թուականի Արեւելեան արշաւանքին ընդառաջ ելած Հայոց թագաւոր Աշոտ Գ․ Ողորմածի բանակին մէջ Մատթէոս Ուռհայեցին կը յիշատակէ նաեւ Սասունի զօրաբանակը: Այծեաց բերդի (Մուշից արեւմուտք) մօտ բիւզանդական բանակը ենթարկուած է Սասունի հետեւակ զօրամասի հակահարուածին եւ կրել մեծ կորուստնէր: Նաեւ Վասիլ Բ կայսեր (976-1025) գահակալութեան սկզբնական շրջանում Տարօնի մէկ հատուածը (Այծեաց բերդէն արեւելք ընկած հողերը) Սասունի հետ մնացած է Թոռնիկեաններու սեփականութիւն: Տարօնն ամբողջութեամբ Բիւզանդական կայսրութիւնը զաւթած է միայն 990—1000 թուականին: Իսկ Սասունն իր անկախութիւնը պահպանած է ինչպէս բիւզանդական, նոյնպէս սելճուքեան թուրերու նուաճումներու ժամանակ:

11 դաուն Սասունին մէջ իշխած է Մուշեղը, ապա իրեն որդի Թոռնիկը (վերջինիս հասցէագրուած են Գրիգոր Մագիստրոսի մի քանի նամակները): Թոռնիկի օրօք Սասունի իշխանութիւնը հզօրացած է, սահմաններն ընդարձակուած են՝ ընդգրկելով նաեւ Տարօնի զգալի մասը, Անձիտ գաւառի որոշ մասեր եւ Աշմուշատը: Արաբական աղբիւրներուն Սասունի այդ հզօր իշխանը կը յիշէ թագաւոր («մալիք ալ-սանասինաէ): 1059 թուականին ինքը պարտութեան մատնած է Տարօն ներխուժած սելջուկեան թուրքերուն: Կոմմագենէին մէջ եւ շրջակայ երկրամասերու իշխող Փիլարտոս Վարաժնունին փորցած է իրեն ենթարկել Սասունը, սակայն 1073 թուականին Ալելուայ դաշտի (Անձիտ գաւառում) ճակատամարտին մէջ Թոռնիկը պարտութեան է մատնել իրեն: Թոռնիկը շուտով զուած է Անձիտի ամիրայի դաւադրութեանը:

Թոռնիկի որդի Չորդուանելը (1073-1120-ական թուականներուն) Աղձնիքի ամիրայութիւնեն ազատագրած եւ իր տիրոյթներուն է միացրած 30 գիւղ: Չորդուանելի որդու` Վիգէնի օրօք (1120-ականներէն -1175) Սասունի իշխանութիւնը կրկին հզօրացրած է, արեւմտեան սահմաններն ընդարձակուած են մինչեւ Դեգիք գաւառը (Չորրորդ Հայք նահանգին մէջ): Սասունի իշխանական տունը խնամիական կապեր հաստակած էր Մոկսի Արծրունիներու (Վիգէնը կնութեան էր առել Հմայակ իշխանի Մելեքսթ դստերը), Դեգիքի Կեկաւմենոսներու (Վիգէնի դուստր Կ'ատան կնութեան էր տրուել Կատակալոնի թոռ Շահնշահին) եւ Պահլաւունիների (Վիգէնի որդի Չորդուանելը կնութեան էր առել Վասիլ իշխանի Վանենի դստերը) հետ:

Աղբիւրներ

• «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երեւանի Համալսարանի հրատարակչություն
• Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։