Հայկական Լեռնաշխարհ

Հայկական Լեռնաշխարհ կամ Հայկական բարձրավանդակ, պատմա-աշխարհագրական տարածք, հայ ժողովուրդի բնօրրան։ Կը գտնուի Միջին արեւելքի տարածքին՝ իրանական եւ փոքրասիական բարձրավանդակներուն միջեւ․ հիւսիսէն Կովկասեան լեռներն են եւ Սեւ ծովը, հարաւէն՝ Միջագետքի դաշտավայրը։

Հայկական բարձրավանդակը նկատելիօրէն կը տարբերի շրջակայ տարածքներէն. ունի 1500 - 1800 մեթր միջին բարձրութիւն, իսկ առանձին գագաթները ունին աւելի քան 3000 - 4000 մեթր բացարձակ բարձրութիւն։ Գերմանացի աշխարհագէտ Քարլ Ռիթթերը (Carl Ritter) Հայկական լեռնաշխարհը անուանած է օդով եւ ջուրով հարուստ «լեռնային կղզի»։ Հայկական լեռնաշխարհի ամէնաբարձր կէտը Մեծ Մասիսն է (Արարատ, 5165 մ)։ Բարձրութեամբ լեռնաշխարհի երկրորդն է Սաւալանը (Հայկական կամ Ղարատաղի լեռները, Իրան, բարձրութիւնը՝ 4811 մեթր), երրորդը՝ Սիփանը (Վանայ լիճի հիւսիսը, բարձրութիւնը՝ 4434 մ), չորրորդը՝ Ճիլոն (Կորդուաց լեռներ, 4168 մ), հինգերորդը՝ Արագածը (Հայաստանի Հանրապետութիւն, 4090 մ)։

Լեռնաշխարհի տարածքը մօտ 400.000 քառակուսի քիլոմեթր է։ Այդ տարածքին մէկ մասին վրայ գոյութիւն ունին հայկական երկու պետութիւններ՝ Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւնները, որոնք միասին (մօտ 42.000 քմ²) կը կազմեն հայկական լեռնաշխարհի տարածքի մօտ 11% տոկոսը։ Գրեթէ նոյնքան տարածք կը կազմէ լեռնաշխարհի այն հատուածը, որ կը պատկանի Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան։ Ազրպէյճանի տարածքին վրայ կը գտնուին լեռնաշխարհի գաւառներէն Գարդմանը եւ Գողթանը (Նախիջեւան), Վրաստանին՝ Ջաւախքը։ Հայկական բարձրավանդակի մօտ երկու երրորդը այժմ կը գտնուի Թուրքիոյ Հանրապետութեան կազմին մէջ։

Լեռնագրութիւն

Հայկական լեռնաշխարհի արբանեակային քարտէսը

Հայկական լեռնաշխարհը ընդարձակ երկիր է՝ շուրջ 400 հազար քմ² տարածքով։ Անոր կեդրոնական մասին մէջ կը գտնուի հայկական հրաբխային բարձրավանդակը։ Տարածքը կտրտուած է բազմաթիւ լեռնաշղթաներով, որոնց միջեւ ինկած են արգաւանդ հարթավայրերն ու սարահարթերը։ Հայկական լեռնաշխարհի կեդրոնական շրջանները (Այրարատ, Վասպուրական, Տուրուբերան) ստացած են «Միջնաշխարհ» անունը։

Հայկական լեռնաշխարհը երկրաշարժի գօտի է։ Այստեղ յաճախակի են ցնցումները։ 1988 թուականի Դեկտեմբեր 7-ին՝ առաւօտեան ժամը 11։41, տեղի ունեցաւ ամէնացնցիչ՝ Սպիտակի երկրաշարժը, որուն պատճառաւ ՀԽՍՀ–ն ունեցաւ մարդկային եւ նիւթական մեծ կորուստ։

Կան նաեւ բազմաթիւ մարած հրաբուխներ։ Այստեղ կը գտնուի Միջին Արեւելքի միակ գործող հրաբուխը՝ Թոնդրակը կամ Թոնդուրեկը՝ Ծաղկանց լեռներուն։ Հրաբխային աշխուժութիւնը սակայն, տարածուած է շատ լեռներով։ Օրինակ՝ Վանայ լիճի արեւմտեան ափին բարձրացող Նեմրութ լերան վերջին ժայթքումը տեղի ունեցած է 1441 թուականին։ Այժմ անոր խառնարանին մէջ լիճ գոյացած է, որ իր մեծութեամբ աշխարհի ամենամեծ խառնարանային լիճերէն կը համարուի։

Երկրի լեռնային ելեւէջի տեղագրութեան (relief and topography) եւ արտաքին ազդակներու հետեւանքով հայկական լեռնաշխարհի բնական պայմանները՝ կլիման, հողերը, բոյսերը, կենդանիները, բազմազան են։ Այդ բոլորը ենթարկուած են ուղղաձիգ գօտեւորման օրէնքին։ Այստեղ առկայ են կիսաանապատներէն մինչեւ լեռնային բաց դաշտ (ռուս.՝ թունտրէ այսինքն բաց դաշտ) եւ նոյնիսկ լեռնային-բեւեռային բնական բոլոր գօտիները։ Եւ այդ բոլորը իրարու յաջորդած են ընդամէնը 75—200 մեթրի վրայ։ Բնական պայմաններուն այդպիսի խառնաշփոթութիւնն ալ պայմանաւորուած է երկրի առանձին շրջաններուն տարբեր զբաղմունքներու առաջացման ու զարգացման։

Սահմաններ

Հայկական լեռնաշխարհին մէջ ապրած ու իր բազմադարեան պատմութիւնը կերտած է հայ ժողովուրդը։ Անիկա բնական պայմաններու իւրօրինակ համալիր է, բնագիտա-աշխարհագրական առանձին միաւոր։ բարձրավանդակը ուշագրաւ է իր մակերեւոյթի ինքնատիպ երիտասարդ հրաբխային դաշտային բնավայրերով եւ միջլեռնային գոգաւորութիւններով, բարձր լեռնային լիճերով եւ արագահոս գետերով, ցայտուն արտայայտուած յառաջընթաց գօտիականութեամբ։ Այստեղ կը հանդիպին երկրագունդի գրեթէ բոլոր բնական գօտիները, նաեւ մերձարեւադարձային գօտին (tropical zone) մինչեւ ձիւնամերձ գօտի։ Ամէնաբարձր կէտը Մասիս (Արարատ) լեռն է, որ ունի 5165 մեթր բարձրութիւն։

Լեռնաշխարհի հիւսիսային սահմանը Փոքր Կովկասի եւ Արեւելեան պոնտական լեռնային համակարգերն են։ Արեւելքի սահմանը Փոքր Կովկասով կը հասնի մինչեւ Ղարաբաղի լեռները եւ Սոհունտ լեռ։ Թեքուելով դէպի Ուրմիոյ լիճին կողմը, կը ներառէ լիճի ափամերձ գաւառները եւ կը հասնի Հայկական Տաւրոսի շարունակութիւնը համարուող Կորդուաց լեռնաշղթային։ Լեռնաշխարհի հարաւային սահմանը կը հասնի Մարտինի կամ Մասիոս լեռներ եւ հայկական (Արեւելեան) Տաւրոս։ Հասնելով Եփրատ գետին՝ արեւմտեան սահմանը Անտիտաւրոս լեռներով կը հասնի Սեւ ծովին ու Արեւելապոնտական լեռներուն։ Հարեւան երկիրներէն՝ Փոքրասիական բարձրավանդակէն եւ Իրանական լեռնաշխարհէն բարձրադիր ըլլալուն պատճառով գերմանացի արեւելագէտները զայն կոչեր են «լեռնային կղզի»։ Լեռնաշխարհը ունի ծովու մակերեւոյթէն 1500-1800 մեթր միջին բարձրութիւն։ Ընդհանուր տարածքը մօտ 400 000 քմ² է։

Տարբեր ուղղութեամբ երկարող լեռնաշղթաները միմեանց միջով կտրելով երկիրը վերածած են բազմաթիւ փակ շրջաններու։ Լեռնաշղթաներու միջեւ ինկած են ձորեր, հովիտներ եւ դաշտեր։ Երկիրին վրայ հիմնականօրէն տարածուած են հրաբխային սարահարթեր եւ առանձին լեռնազանգուածներ, բեկորային ու ծալքաւոր լեռներ, կերտուածական tectonic իջուածքներ։ Հայկական լեռնաշխարհը կը մտնէ երկրաշարժներու գօտիին մէջ։ Այստեղ կը գտնուի Առաջաւոր Ասիոյ միակ գործող հրաբուխը՝ Թոնդուրեկը (Մասիսէն հարաւ-արեւմուտք), որուն խառնարանէն դուրս կու գան ջրային գոլորշիներ, ծծմբային ու ածխածնային կազեր եւ մանր քարակտորներ, իսկ ստորոտէն կը բխին հանքային տաք աղբիւրներ։

Փոքր Կովկասի լեռնահամակարգը ունի ծալքաւոր կառուցուածք։ Այն կը սկսի Վրաստանի ծովափը գտնուող Պաթում քաղաքէն եւ աղեղնաձեւ կը շարունակուի մինչեւ Հայաստանի հարաւային սահմանը՝ Մեղրի։ Լեռնահամակարգը ունի քանի մը լեռնաբազուկներ. հիւսիսը Մեսխեթի ու Թրիալէթի լեռնաշղթաներն են ու Ջաւախքի բարձրավանդակը (Վրաստան), կեդրոնը՝ Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց եւ Սեւանի լեռները (Հայաստան)։ Հարաւը՝ Փոքր Կովկասը կը ճիւղաւորուի 2 լեռնաբազուկներու՝ Արցախի լեռներ (ԼՂՀ) եւ Զանգեզուրի լեռնաշղթայ (Հայաստան)։ Փոքր Կովկասի լեռները խոնաւ են ու անտառապատ։ Ամէնաբարձր լեռնագագաթը Կապուտջուղն է (3906 մ)։ Փոքր Կովկասին կից են Գեղամայ հրաբխային լեռնաշղթան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ամէնաբարձր կէտը՝ Արագած լեռնագագաթը՝ 4096 մ բարձրութեամբ։

Մեսխեթի ու Թրիալէթի (Trialeti) լեռնաշղթաները հիւսիսէն կը սահմանեն հայկական լեռնաշխարհը։ Իրենց եւ Մեծ Կովկաս լեռնային համակարգի մէջտեղը կը գտնուի Ռիոնի հովիտը։ Այս լեռնաշղթաներուն կից են նաեւ Շաւշեթի լեռները, որոնք կը գտնուին Թուրքիոյ տարածքին։ Մեսխեթի լեռնաշղթան յայտնի է նաեւ որպէս Աճարա-իմերեթեան, կ'երկարի Սեւ ծովու աճարական ափէն մինչեւ Կուր գետի Պորժոմի կիրճը։ Երկարութիւնը 150 քմ է, բարձր կէտը՝ մինչեւ 2850 մ (Մեփիսծղարօ)։ Թրիալեթա լեռնաշղթայի երկարութիւնը նոյնպէս մօտ 150 քմ է, բարձր կէտը՝ Շաւիքլտէ լեռը, նոյնպէս ունի 2850 մ բացարձակ բարձրութիւն։ Այս լեռնաշղթաները կազմուած են առաւելապէս հրաբխածին ապարներով։ Հիւսիսային լանջերն անտառապատ են եւ կը գերակշռեն բարձր լեռնային տափաստանները եւ ենթալպեան մարգագետինները։

Ջաւախքի լեռնաշղթան կը գտնուի Վրաստանի հարաւը եւ Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռիի, Շիրակի մարզերու սահմանագլուխը: Երկարութիւնը մօտաւորապէս 50 քմ է եւ կ'երկարաձգուի Թրիալեթէն մինչեւ Բազումի լեռնաշղթայ։ Այստեղ են Աշոցքի եւ Լոռիի սարահարթերը։ Ամէնաբարձր գագաթը Աչքասարն է ՀՀ տարածքին, որ ծովու մակերեւոյթէն 3196 մ բարձրութիւն ունի։ Ջաւախքի լեռնաշղթան յայտնի է նաեւ իր ջրվէժներով։ Լեռնաշղթան գլխաւորաբար ծածկուած է ալպեան մարգագետիններով եւ կանաչ արօտավայրերով։ Բազմաթիւ են փոքրիկ լիճերը Ջաւախքի լեռնաշղթային վրայ եւ իր շրջակայքը։

Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռիի մարզին մէջ կը գտնուին Բազումի, Փամբակի եւ Վիրահայոց լեռնաշղթաները։ Գուգարաց լեռները բնական սահման են Լոռիի եւ Տաւուշի մարզերուն միջեւ։ Տաւուշի մէջ կը գտնուին Միափոր, Հախում, Տաւուշ, Խնձորուտ եւ այլ լեռնաշղթաներ։ Հիւսիսային Հայաստանի այս լեռնաշղթաներէն ամէնաբարձրը Թեժլեռն է (3101 մ)։

Շարունակելով դէպի հարաւ, Փոքր Կովկասի հերթական ճիւղը Սեւանի լեռնաշղթան է, որ սահմանաբաժին է Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ։ Սեւանէն արեւելք կը ճիւղաւորուին քանի մը լեռներ, որոնք սկիզբէն մինչեւ 1980-ական թուականներու վերջը մեծ մասամբ հայաբնակ էին։ Այսօր այդ տարածքները պատմական Գարդման, Շակաշէն եւ այլ գաւառներ, կը գտնուին Ազրպէյճանի կազմին մէջ։ Սեւանի լեռնաշղթայի ամէնաբարձր կէտը Սատանախաչն է (3319 մ): ՀՀ տարածքին կը գտնուի Փերեզակը (3290 մ)։

Սեւանէն կը ճիւղաւորուին երկու լեռնաշղթաներ՝ Զանգեզուրի եւ Արցախի լեռները։ Զանգեզուրի լեռնաշղթան Վայոց ձորի եւ Սիւնիքի մարզերը Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան բնական սահմանն է։ Բարձր կէտը Կապուտջուղն է (3906 մ)։ Արցախի լեռները գրեթէ ամբողջութեամբ կը գտնուին հայկական երկրորդ պետութեան՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան տարածքին մէջ։ Ատոնք ամբողջովին անտառապատ են, տեղ-տեղ՝ կուսական։ Ամէնաբարձր գագաթը Գոմշասարն է կամ Մռաւի լեռը (3724 մ)։

• 
  Մեսխեթի լեռնաշղթայ
• 
  Թրիալեթի լեռնաշղթայ
• 
  Աչքասար, Ջաւախքի լեռնաշղթայ
• 
  Փամբակի լեռնաշղթայ
• 
  Գուգարաց լեռնաշղթայ
• 
  Արցախի լեռնաշղթայ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստանի բնաշխարհ» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։