Ստեփանոս Լեհացի

Ստեփանոս Լեհացի (, Լուով, Ռեչ Պոսպոլիտա - 1689, Վաղարշապատ, Սեֆեան Պարսկաստան), հայ թարգմանիչ, փիլիսոփայ, աստուածաբան:

Ստեփանոս Լեհացի
Ծննդավայր	Լուով, Ռեչ Պոսպոլիտա
Մահացած է	1689
Մահուան վայր	Վաղարշապատ, Սեֆեան Պարսկաստան
Մասնագիտութիւն	աստուածաբան, փիլիսոփայ, թարգմանիչ

Կենսագրութիւն

Կրթութիւնը ստացած է Լուովի մէջ, հմտօրէն տիրապետած է լատիներէն եւ լեհերէն լեզուներուն: Տեղափոխուած է Էջմիածին, դարձած է միաբանութեան անդամ, ձեռնադրուած է վարդապետ: Կատարելագործած է հայերէնի իր իմացութիւնը եւ եռանդագին մասնակցած է մտաւոր գրական շարժման` վաստակելով «քաջ հռետորի», «անյաղթ փիլիսոփայի» եւ «ներհուն թարգմանչի» համբաւ:

Ստեփանոս Լեհացիի թարգմանած առաջին յայտնի գործը 15-րդ դարուն կազմուած է եւ կաթոլիկական երկիրներու մէջ տարածուած «Հայելի վարուց» բարոյախրատական զրոյցներու ժողովածուն է (թարգմանուած է Լեհերէն 1651 թուականին, հրատարակուած է «դիրք հայելի վարուց որ ասի հարանց վարք», 1702 թուական): Անոր թարգմանութիւններու շարքին մէջ առանձնայատուկ կարեւորութիւն ունի Յովսէփոս Փլաւիոսի «հրէական պատերազմի մասինէ գիրքը (թարգմանել լատիներեն, 1660 թուականին, հրատարակել «դիրք պատմութէանց Եօւսեպոս Եբրայեցւոյ արարէալ եաղագս պատերազմի Հրէէից ընդ Հռովմայեցի, եւ աւերման Երուսաղէմի», 1787 թուական):

Ստեփանոս Լեհացին լատիներենէն թարգմանած է Պրոկ Դիադոքոսի «գիրք պատճառաց»-ը (մօտ 1660 թուական, հրատարակել է «գրգուկ որ կոչի պատճառաց», 1750 թուական), որ հայ․ դպրոցներուն օգտագործած է, որպէս փիլեան դասագիրք: Լեհացիին կը պատկանի Կեղծ Դիոնիսիոս Արէոպագացու «ցաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեան», «ցաղագս եկեղեցական քահանայապետութեան», «ցաղագս աստուածայնւոցն անուանց», «ցաղագս խորհրդական աստուածաբանութեան» աշխատութիւններու, 11 «թղթերի», «պատմութեան» եւ նշուած աշխատութիւններու` Մաքսիմոս Խոստովանողի կատարած մեկնութիւններու արգմանութիւնները (թարգմանել լատիներեն, մինչէ 1662 թուական, Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարան): Նշուած գործերը դեռ 8-րդ դարի յունարէնէն թարգմանած էր Ստեփանոս Սիւնեցին, սակայն թարգմանութիւնը թերի էր եւ դժուարամատչելի: Կեղծ Դիոնիսիոս Արէոպագացու երկերը Լեհացին բաժնած է գլուխներու, իւրաքանչիւր գլխէն առաջ համառօտակի շարադրել անոր բովանդակութիւնը, Մաքսիմոս Խոստովանողի մեկնութիւնները լրացրել այլուստ քաղած մտքերով, կատարել խմբագրական փոփոխութիւններ: Ենթադրւում է, որ Լեհացին է թարգմանել Արիսաուէեւի «հոգու մասին» աշխատութիւնը: Ան լատիներենից վերաթարգմանել է նաեւ Յովհան Անգչիացու «համառօտ հաւաքումն եաղագս հոգւոյ եւ գօրութէանց նորին» երկը (մինչ 1668 թուականը, նոյն տեղին մէջ), որ 1337 թուականին թարգմանած է Յակոբ Բռնեցին:

Լեհացին որակական նոր քայլ կատարած է Արիստոտէլի փիլիսոփայութեան իւրացման մէջ, տարածման ու զարգացման ուղղութեամբ` շարունակելով Դաւիթ Անյաղթի աւանդոյթները: Ան փիլիսոփայութեան հիմնական հարցը լուծած է իդէալիստօրէն, ամէն ինչի արարիչ եւ շարժման պատճառ համարած է աստծուն: Շարժումը, անոր կարծիքով, յատուկ է միայն երկրային մարմիններուն, որոնք բաղկացած են չորս տարրերէ (հող, ջուր, օդ, կրակ): Ընդհանուր որուն երկրային մարմինները շարժման աղբիւրը դրանց ներհատուկ հակասութիւններն են․ «ամենայն որ ինչ ծնանի ի ներհակէն ծնանի»: Քանի որ շարժումը ձէի կատարելագործումն է, ապա երկնային մարմինները ունենալով կատարեալ ձեւ, չեն շարժիր, իսկ երկրայինները, զուրկ լինելով այդկէ` անվերջ շարժւում եւ փոփոխւում են, ձգտում ձեւի կատարելագործմանը: Բնութիւնն, ըստ Լեհացիի, գոյութեամբ նախորդում է մարդուն, անկախ է անոր գիտակցութիւնից եւ կը պայմանաւորուի գիտակցութեան գոյութիւնն ու բովանդակութիւնը: Ընդունելով հանդերձ, որ մարդկային կամքը շարժողը նոյնպէս աստուածն է, Լեհացին այնուամենայնիւ, չի մերժէր մարդկային կամքի ազատութիւնը, աստուած մարդու բոլոր քայլերը չի կանխորոշել, այլ հնարաւորութիւն ընձեռած է անձամբ փորձել ու համոզուիլ, թէ ինչն է ճիշտ եւ ինչը սխալ է:

Լեհացին յատուկ քննութեան ենթարկուած է իմացաբանութեան հետ կապուած հարցեր, որովհետեւ, անոր կարծիքով, ճանաչողութեան նպատակը ճշմարտութիւնն է, իսկ առանց ճշմարտութեան ճանաչման մարդը չի կարէնար գործել: Իմացաբանական հարցերը քննելիս, ընդհանուր առմամբ դրսեւորելով մեխանիստական, մետաֆիզիկական մօտեցում, Լեհացին երբեմն կատարած է դիալեկտիկական կը ռահումնէր: Ըստ անոր, ճշմարտութիւնը յարաբերական է, կախուած է կոնկրէտ պայմաններէ եւ հանգամանքներէ: Յարաբերական են ոչ միայն բարոյական, այլն հասարակական, անգամ, բնական օրէնքները, թէեւ վերջիններս` պակաս չափով․ «օրէնք բնականք միշտ եւ ամենայն ուրեք ունին զնոյն զօրութիւն, բայց պատահմամբ վասն իմիք կարէն ալեափոխիլէ: Բնութիւնը համարելով սկզբունքօրէն ճանաչելի` Լեհացին ընդունած է ճանաչողութեան երեք աստիճան` արտաքին զգայութիւն (տեսողութիւն, լսողութիւն, համ, հոտ, շօշափելիք), ներքին զգայութիւն (հասարակ զգայութիւն (ընկալուԴ), երեւակայութիւն (մտապատկեր), յիշողութիւն, կարծիք, տրամախոհութիւն) եւ բանականութիւն: ճանաչողութեան աստիճանները համարելով միասնական եւ փոխկապակցուած, Լեհացին նախապատուութիւնը տուած է բանականութեանը, որ, անոր կարծիքով, կու տայ կայուն եւ հաւաստի գիտելիք: Լեհացին նկատելու հետք ցգած է 12-13-րդ դարերուն․ հայ փիլիսոփայութեան մտքի վրայ։ Առանձին ուսումնասիրողներ Լեհացիին կը համարէն նաեւ նկարիչ: Այդ հարցի շուրջը դեռես կան տարակարծութիւններ:

Ծանօթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։