Ֆրանսայի Սփիւռքահայ Երաժշտութիւն

Ֆրանսայի սփւռքահայ երաժշտութեան արուեստի զարգացման գլխաւոր կեդրոններէն է։ Ելլելով տեղի ագգային կեանքի առանձնահատկութիւններէն՝ այս գաղթավայրին մէջ մասնաւորապէս երաժշտահանները միաժամանակ ծաւալած են եւ՛ խմբավար-կատարողները, եւ՛ երաժշտագիտական, եւ՛ գրական-հասարակական գործունեութիւն։

Հայկական արուեստի զարգացումը Ֆրանսիայի մէջ

Շառլ Ազնաւուր (ծնած 1924)

Դաշնակահար Վահրամ Սուաճեանը գրած է դաշնամուրային պրելիւդներ, նոկտիւռններ, բազմաթիւ ռոմանսներ եւ այլ գործեր։ Երաժշտահան եւ ջութակահար Օննիկ Պերպերեանը յայտնի է հատկապէս սիմֆոնիկ երաժշտութեան ոլորտին մէջ («Հայկական սիմֆոնիա», «Հայկական պատարագ», «Նարեկ», «Հայրենիք» եւ այլն)։

Շառլ Ազնաւուր (ծնած 1924)

Վարդան Սարգսեանը Մարսելի մէջ կազմակերպած է Հայ երաժշտական միութիւնը, Փարիզի մէջ ղեկավարած է «Սիփան-Կոմիտաս» երգչախումբը, գրած է «Արեւագալի երգեր» շարքը, «Հայաստան», «Վարդան», «Ով մեծասքանչ դու հայ լեզու» եւ այլ հայրենասիրական երգեր։ Երաժշտահան Գուրգէն Ալեմշահի ինքնատիպ ստեղծագործութիւնը աչք կը մտնէ բացառիկ երգայնութեամբ, անոր մեղեդիներուն բնորոշ արեւելեան երանգն ու իմպրովիզացիան համադրուած են հայկական հոգեւոր եւ բուն ժողովրդական երաժշտութեան տարրերու հետ։ Արա Դարբինեանի գործերէն ուշագրաւ են «Նոր երգեր» շարքը (շուրջ 30 մեներգ եւ 20-է աւելի խմբերգեր)՝ գրուած Աւետիք Իսահակեանի, Վահան Տերեանի, Պետրոս Դուրեանի բանաստեղծութիւններու հիման վրայ։ Սիմֆոնիկ երկերէն են՝ «Կովկասեան սիմֆոնիան», «Գեղջկական համերգը» եւ այլն։ Գրաշար եւ երգեհոնահար Րաֆֆի Ուռկանճեանը գրած է թաւջութակի համար, «Մահուան երգը» (ըստ Ֆերման Գառնիեի պոեմի)՝ ֆլեյտայի, ալտի եւ տամտամի, «Վարիացիաներ»՝ երգեհոնի համար, եւ այլն։ Աւետիս Մեսումենցին ստեղծած է 4 սիմֆոնիա, 3 օբերա, 1 պալէ, 3 օպերէթ, բազմաթիւ կամերային երկեր, մեներգեր ու խմբերգեր։ ժորժ (Տիրան) Կառուարենցը գրած է երգեր (հիմնականին՝ Շառլ Ազնաւուրի խօսքերով՝ «Փարիզի կամուրջները», «Սերը», «Լոյսը» եւ այլն) եւ կինոերաժշտութիւն («Երկնային ամպրոպ», 1965, «Սամարղանդ», «Թեհրան-43», 1981, եւ այլ ֆիլմերու համար)։ Ֆրանսահայ կատարողներու արուեստը բազմազան է ձեւերով, կատարման եղանակներով, ազգային ու օտար երկացանկով։ Գաղթավայրի երաժշտական կեանքի մէջ կ՝ առանձնանայ Արմենակ Շահմուրադեանի արուեստը. Կոմիտասի ագգային երգարուեստի սկզբունքները ամրապնդած է նաեւ ֆրանսահայ երաժշտութեան մեջ։

Ծաւալուն աշխատանքները

Դանիէլ Ժերարի համերգներէն

Յիշարժան է Մարգարիտա եւ Շուշանիկ Բաբաեաններու գործունէութիւնը. Մարգարիտը ոչ միայն ճանչցուած էր իբրեւ երգչուհի, այլեւ լաւագոյն մանկավարժներէն։ Շուշանիկը մշտապէս մասնակցած է Կոմիտասի կազմակերպած համերգներուն՝ մասնաւորապէս մեկնաբանելով անոր դաշնամուրային պարերը։ Ֆրանսայի օբերային թատրոններուն մէջ երգած են Անտոն Գաւուքչեանը, Թամարա Թումանովան, Հայկանուշ Թոարոսեանը։ ժիրայր Սերգոեանը մօտ 30 տարի երգած է Փարիզի Գրանդ օբերային մէջ։ Սոնա Նիկողոսեանը կատարած է 20- է աւելի օբերային դերերգեր, համերգային ծրագիրները ընդգրկած են նաեւ հայկական ճանչցուած երգչուհիներ Ծովինար Տէր-Պետրոսեանը, Ալիս Շահմիրեանը, Լին Դուրեանը, դաշնակահարներ Րաֆֆի Պետրոսեանը, Մարգարիտ Միրիմանովան, Անի Կասեր-Ղազարեանը, էժենի Ալեսեանը, Անի Աճեմեանը, դիրիժորներ եւ խմբավարներ Ալեքսանտր Սիրանոսեանը, Կարապետ Ափրիկեանը, թաւջութակահար Նահապետ Ալալեմճեանը, ջութակահարներ ժան Տեր-Մերկերեանը, Իոլանտա Միրիմանովան եւ ուրիշներ։

Համաշխարհային ճանաչում ունեցող կոմպոզիտորները

Էստրադաին համաշխարհային ճանաչում ունի Շառլ Ազնաւուրը, օգտուելով ֆրանսական շանսոնիեի արտահայտչամիջոցներէն՝ իր արուեստին մէջ ներդրած է նաեւ տարրեր հայ միջնադարեան տաղերէն եւ Սայեաթ-Նովայի ասերգային ոճէն։ Յայտնի են նաեւ Աիդա Ազնաուուրեանը, Սիլվի Վարդանը, Մարթէն Յորգանցը, Ռոգի Արմէնը, Ժաք Դուվալեանը, Լիզ Սարեանը, Ագնէս Սարգիսը, Գիլա Գնթունին եւ ուրիշներ։ Ֆրանսական ճազին մէջ ճանչցուած են Գրեգորին (Քելեկեան), Մալումեանը, Անդրէ Էքեանը, ռոքնռոլիի մէջ՝ Դանիէլ Ժերարը։ Ֆրանսայի մէջ կը գործեն «Սիփան-Կոմիտաս», «Կոմիտաս», «Սահակ-Մեսրոպ», «Սայեաթ-Նովա», «Ակն», «Գարուն» (մանկական) եւ այլ երգչախումբեր, նաեւ «Քատրա»-ն (Հայ արուեստի զարգացման միութիւն), Արամ Խաչատուրեանի երաժշտութեան հիմնադրամը։ Պարախումբերէն յայտնի են «Կալինկան», «Հայկական կովկասեան պարախումբը», «Նավասարդը», պարողներէն՝ Վարգասը, Թարոնը, Մոմճեանը, Աւետիսեանը, Բոլիկեանը եւ ուրիշներ։ Կոստանդնուպոլսոյ հայկական ազգային երաժշտարուեստի զարգացման, միջնադարեան նշանակալի ձեռքբերումներու վերածնման եւ պահպանման ինքնատիպ կեդրոններէն էր։ 1850-1860-ական թոգականներուն հայկական երաժշտութեան առաջընթացին նպաստած են «Քնար արեւելեան» եւ «Քնար հայկական» (1862) երաժշտական ընկերութիւնները։ Երաժշտահան եւ դիրիժոր Տիգրան Չուխաճեանը հայ դասական երաժշտարուեստի ամենախոշոր ներկայացուցիչներէն է, հայ օբերային արուեստի հիմնադիրը. գրած է «Արշակ Բ.» (հայկական առաջին օբերան), «Ձեմիրէ», «Ինդիանա» օբերաները, «Արիֆի խարդախութիւնը», «Քեոսե Քեհյա», «Լեբլեբիջի Հոր-հոր աղա» եւ այլ օբերետներ։ Սինանեաններու տոհմը նշանակալի աւանդ ունի սփիւռքահայ երաժշտութեան մէջ, իսկ տոհմի նահապետը՝ Գրիգոր Սինանեանը, արեւմտահայ երաժշտութեան մշակոյթի հիմնադիրներէն է։ Երաժշտհան էդկար Մանասի ստեղծագործութեան մէջ առանցին տեղ կը գրաւէ «Պատարագը»,որ հեղինակ է նաեւ սիմֆոնիայի, օրատորիայի, դաշնամուրային պիեսներու եւ այլ գործերի։ Պոլսահայ երաժշտական մշակոյթի երեւելի դէմքերէն էր երաժշտահան եւ դաշնակահար Գոհարիկ Ղազարոսեանը. ստեղծած է մեներգեր, խմբերգեր, դաշնամուրային պրելիւդներ եւ պիեսներ, պալէ եւ այլն։

Երաժշտութեան զարգացումը հիմնականին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ

Տիգրան Չուխաճեան

Սիրվարդ Գարամանուկեանի արժէքաւոր գործերէն են «Ընտիր երգերը» եւ «Մանկական Երգերը»։ Հայկ Կիւտենեանի ստեղծագործութեան մէջ ուշագրաւ են ջութակի, ալտի, ձայնի, դաշնամուրի եւ սիմֆոնիկ նուագախումբի համար գրուած երկերը, ան նաեւ վիրտոտզ ջութակահար էր։ Յայտնի են նաեւ երաժշտահաններ Յարութիւնը, Տիրան Ալեքսանեանը, Արա Բոյաջեանը եւ ուրիշներ։

Տիգրան Չուխաճեան

Յովհաննէս Աճեմեանը Կոստանդնուպոլսոյ առաջին մասնագիտական երգիչներէն էր. Երած է հիմնականին Չուխաճեանի օբերետներուն մէջ։ Երգչուհի Մարի Լուիզ Գարագաշը հանդէս եկած է նաեւ Միլանի «Լա Սկալա» եւ Փարիզի օբերային թատրոններուն մէջ։ Պոլսոյ պետական օբերային թատրոնի մեներգչուհի Ալիս Քիթապճեանը բազմաթիւ ելոյթներ ունեցած է նաեւ Վիեննայի, Ցիւրիխի, Փարիզի, Երուսաղէմի եւ այլուր։ Յայտնի են դաշնակահարներ Վալանթին Մազլումեանը, Մարի Ոսկանը, Աշխէն Գավաֆեանը, երգեհոնահար Արշամ Գավաֆեանը, ջութակահարներ Յարութիւն Հանեսեանը, Բարսեղ Աթմաճեանը, Պերճ Սինանեանը եւ ուրիշներ։ Պոլսոյ երգչախումբերէն են «Կոմիտասը», «Նարեկացին», «Լուսաւորիչը», «Դուրեանը», «Սայեաթ-Նովան» եւ այլն։

Պարային արուեստը

Թուրքիոյ մէջ, մինչեւ դասական պալէի մուտքը, արեւելեան պարերով հանդէս եկած են հայ կատարողները. 1890-ական թուականներուն յայտնի էր Շամիրամ համոյթը։ Թրքական եւ հայկական ներկայացումներուն մէջ պարած է Զիպան (Վիկտորիա Խաչիկեան)։ 1950-ական թուականներուն արեւելեան պարերով հանդէս եկած է Ներգիզ Մոնղոլը (Անահիտ Սիմոնեան)։ Թուրքիոյ մէջ պալէի սկզբնաւորումը կը կապուի պարուսոյց Լիդիա Արզումանեանի անուան հետ։ ճանչցուած են պալէի պարողներ Եվգենեա Նանասովան, Անուշ Գևորգեանը, Նազարէթ Պալը, Օննիկ Կառվարեանը, Թոթոն (Իրմա Ֆելեքեան), Սերժ Լիրը (Քնարեան), Հանրիետ Շահինեանը, Դալար Ասլանեանը, պալէմայստերներ Միհրա էպեեանը, Գաբրիէլ Շապճեւը (Շապճեան) եւ ուրիշներ։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

՝