Սայեաթ-Նովա

Սայեաթ-Նովա (բուն անունով՝ Յարութիւն Սայադեան, 14 Յունիս, 1712, Թիֆլիս - 22 Նոյեմբեր, 1795, Թիֆլիս), վրաստանցի հայ բանաստեղծ-աշուղ է։

Սայեաթ-Նովա վրաց.՝ საიათ-ნოვა ազրպ.՝ Саjат Нова / Sayat Nova պարս․՝ سایات‌نووا
Ծնած է	14 Յունիս 1722(1722-06-14)
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Քարթլիի թագավորություն
Մահացած է	22 Նոյեմբեր 1795(1795-11-22) (73 տարեկանին)
Մահուան վայր	Հաղպատ, Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Քաղաքացիութիւն	Քարթլիի թագավորություն  Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Ազգութիւն	Հայ
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծ, երգահան, երաժիշտ, երգիչ, աշուղ
Կայքէջ	sayat-nova.am

Կենսագրութիւն

Ամենայն հաւանականութեամբ Սայեաթ-Նովայի նախնիները Թիֆլիս եկած են Կիլիկեան Հայաստանէն։ Սայեաթ-Նովայի ընտանիքը Թիֆլիսի քաղաքային արհեստաւորներու ընտանիք էր։ Սայեաթ-Նովայի մանկութիւնն ու պատանեկութիւնն անցած է Թիֆլիսի մէջ։ Սորված է գրել-կարդալ հայերէն, վրացերէն, գիտցեր է նաեւ արաբերէն այբուբենը։

12 տարեկանէն անոր տուեր են արհեստի, սորվեր է ջուլհակութիւն եւ կարճ ժամանակի մէջ այնքան հմտացեր է, որ կտաւը հինելու եւ գործելու նոր դազգահ պատրաստեր է։

Երգն ու երաժշտութիւնը զինք հմայեր են դեռ մանուկ հասակէն։ Մինչեւ երեսուն տարեկանը Սայեաթ-Նովա կատարելագործուեր է աշուղական արուեստի մեջ, սորվեր է եղանակներ եւ պարզ ու խառն չափեր, յօրիներ է խաղեր՝ յարմարցնելով յատուկ մեղեդիներ եւ ատոնք կատարեր է ժողովրդական հաւաքոյթներու ատեն։

Հաւանաբար, երկար տարիներ շրջեր է Մերձաւոր Արեւելքի մէջ, եղեր է Պարսկաստան, Հնդկաստան եւ Օսմանեան Կայսրութեանը ենթակայ երկիրներ, ուխտի գացեր է հայ աշուղներու հովանաւոր Մշոյ Սուրբ Կարապետի վանքը՝ Տարօն, մինչեւ որ համընդհանուր ճանաչում ձեռք բերեր է եւ մկրտուեր է Սայեաթ-Նովա՝ երգի որսորդ։

1759 թուականի կէսերուն աւարտուեր է Սայեաթ-Նովայի՝ իբրեւ բանաստեղծի ու երգահան-երաժիշտի կեանքը։ 1759 թուականին Հերակլ II-ի հարկադրանքով ան քահանայ ձեռնադրուեր է Տէր Ստեփանոս անունով եւ շատ չանցած ղրկուեր է Կասպից ծովի հարաւային ափին գտնուող Էնզելի նաւահանգիստը։ Հոս երգիչն «ապաշխարեր» եւ արտագրեր է Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» ստեղծագործութիւնը։ Ստոյգ յայտնի չէ, թէ երբ վերադարձեր է հայրենիք։ 1766 թուականին ապրեր է Զաքաթալայէն Շամախի տանող առեւտրական ճանապարհի վրայ ինկած Կախի փոքրիկ աւանի մէջ, ուր արտագրեր է մէկ ուրիշ ձեռագիր՝ Աստուածաշունչի հատուածներէ բաղկացած ժողովածոյ մը։ 1768 թուականին մահացեր է կինը՝ Մարմարը, թողելով չորս անչափահաս զաւակ։ Յաջորդ տարուընէ Սայեաթ-Նովա-Տէր Ստեփանոս փոխադրուեր է վանք, ծառայեր է Թիֆլիսի մէջ հաստատուած Հաղպատի միաբանութեան առաջնորդարանի մէջ, իսկ 1778 թուականէն, երբ վերաշինուեր է Հաղպատի վանքը, կարգուեր է Սուրբ Նշան վանքի լուսարար։ Հետագային միաբանութեան հետ նորէն վերադարձեր է Թիֆլիս։ 1795 թուականի Սեպտեմբերին, Աղա-Մահմետ Խան Ղազարի արշաւանքի օրերուն, զոհուեր է եւ թաղուած է Սուրբ Գեւորգ եկեղեցւոյ բակը։

Ստեղծագործութիւններ

Սայեաթ-Նովայի գերեզմանը։

Սայեաթ-Նովայի ուսումնասիրութեան գործերուն մէջ մեծ դեր խաղցած է Անդրկովկասի հայ աշուղներու եւ ուշ միջնադարի հայ տաղերգուներու ստեղծագործութիւնները։ Աւանդական սովորութիւնով՝ ստեղծագործական առաջին քայլերն ան սկսած է թրքերէն լեզուով, յետոյ աստիճանաբար անցած է հայերէնի ու վրացերէնի։ Գիտակցելով աշուղ-բանաստեղծի բուն դերը ու կոչումը եւ հասկնալով որ գեղեցիկին ու կատարելութեան իտէալներն ու դաշնութեան պատգամները՝ Սայեաթ-Նովա վերարծարծած ու քարոզած է ամբողջ հայ ժողովուրդին համար, առանց ազգային ու դասային խտրութեան ու զանազանութեան։

Քանակ

Սայեաթ-Նովայէն մեզի հասած է աւելի քան 230 խաղ, որոնք ամփոփուած են քանի մը բաժիններու՝ իր սեփական ձեռքով գրուած, իր զաւակին՝ Օհանին կազմած ու արտագրած խաղերը եւ միւս բաժինը ամփոփուած է զանազան ժողովածուներէ կամ մնացած է ժողովուրդին յիշողութեան մէջ եւ աստիճանաբար գրի առնուած ու հրատարակուած է։

Սիրային երգեր

Պատկեր:Սայեաթ-Նովա, Գյումրի.jpg

Սայեաթ-Նովայի յուշարձանը Կիւմրիի մէջ, քանդակագործ՝ Արտուշ Պապոյեան:

Իբրեւ սիրերգու (սիրային երգեր գրող)՝ Սայեաթ-Նովա գեղեցիկի ու կատարեալի երկրպագու է եւ նուրբ զգացումներու արտայայտիչ: Անոր սիրային երգերը յատուկ են եւ նաեւ ունին խորը զգացումներ, որոնց պատճառը ոչ միայն բանաստեղծին ողբերգական սէրն է, այլ նաեւ կեանքի ու իրականութեան անլուծելի հակասութիւնները, անհաւասարութիւնը եւ գեղեցիկի ոտնահարումը։ Սայեաթ-Նովա շատ կարեւարութիւն տուած է մարդու բարոյական, կատարելութեան ու գեղեցկութեան հարցերուն, դարի ու ժամանակի այլանդակութեան եւ մարդկային աղարտման պատճառներուն, որոնք, ի վերջոյ մնացած են անբացատրելի:

Երկերի մատենագիտութիւն

• Սայեաթ-Նօվայ, Մօսկուա, 1852, 172 էջ:
• Տաղեր, Թիֆլիս, 1914, 120 էջ:
• Երգեր, Պէյրութ, 1931, 85 էջ:
• Հայերէն խաղերի լիակատար ժողովածու, Յերեւան, 1931, 196 էջ:
• Տաղեր, Պէյրութ, 1931, 88 էջ:
• Հայերէն խաղերի լիակատար ժողովածու, Յերեւան, 1935, 120 էջ:
• Տաղեր, Թեհրան, 1943, 196 էջ:
• Խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1945, 220 էջ:
• Երգեր, Երեւան, 1946, 60 էջ:
• Սիրոյ եւ արդարութեան երգիչ Սայեաթ-Նօվայ, Պէյրութ, 1952, 84 էջ:
• Հայերէն, վրացերէն, Ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1959, 316 էջ:
• Բանաստեղծութիւններ, Երեւան, 1963, 88 էջ:
• Խաղեր, Երեւան, 1963, 144 էջ:
• հայերէն, վրացերեն, ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1963, 348 էջ:
• Երգարան, Պէյրութ, 1966, 176 էջ:
• Խաղեր, Երեւան, 1969, 144 էջ:
• Սիրոյ եւ արդարութեան երգիչ Սայեաթ-Նօվայ, Պէյրութ, 1969, 108 էջ:
• Սայեաթ–Նօվայ 250 (տաղարան), Պէյրութ, 1970, 96 էջ:
• Հայերէն խաղեր, Երեւան, 1984, 244 էջ:
• Խաղեր, Երեւան, 1987, 284 էջ:
• Խաղեր, Երեւան, 1987, 588 էջ:
• հայերէն խաղեր, Պէյրութ, 1992, 144 էջ:
• Խաղեր (լիակատար ժողովածու), Երեւան, 2003, 440 էջ:
• հայերէն խաղեր, Երեւան, 2004, 140 էջ:
• Դաւթար (նմանահանութիւն), Երեւան, 2005, 140 էջ:
• Հայերէն, վրացերէն եւ Ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Թբիլիսի, 2005, 192 էջ:
• Հայերէն եւ թուրքերէն խաղեր, Երեւան, 2006, 224 էջ:
• Բանաստեղծութիւններ, Երեւան, 2007, 260 էջ:
• Խաղեր, Երեւան, 2007, 260 էջ:
• Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2007, 274 էջ:
• Խաղեր (ընտրանի), Երեւան, 2010, 68 էջ:
• Վրացերէն եւ թուրքերէն խաղեր (ընտրանի), Երեւան, 2010, 98 էջ:
• Խաղեր, Թբիլիսի, 2011, 98 էջ:
• Խաղեր (երգարան), Երեւան, 2012, 80 էջ:
• Հայերէն եւ թուրքերէն խաղեր, Երեւան, 2012, 200 էջ:
• Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2013, 268 էջ:
• Քնարերգութիւն, Երեւան, 2015, 128 էջ:
• Ընտրանի, Երեւան, 2016, 208 էջ:

Գրականութիւն

• Գեւորգ Աբով, Սիրոյ եւ արդարութեան մեծ երգիչը՝ Սայեաթ-Նովան, Երեւան, Հայպետհրատ, 1945, 85 էջ։
• Հրայր Մուրատեան, Սայեաթ-Նովա (կինովիպակ), Պէյրութ, 1960, 75 էջ։
• Հրայր Մուրատեան, Սայեաթ-Նովա, Երեւան, 1963, 85 էջ։
• Խորեն Սարգիսեան, Սայեաթ-Նովա, Երեւան, 1963, 127 էջ։

Թարգմանութիւն

• Սայեաթ-Նովա, Հայերէն տաղերը, (47 տաղերու թարգմանութիւն), Եղիսաբեթ Մուրատեանի հետ եւ Սերժ Վենտուրինի, երկլեզու հրատարակին մէջ, Éditions L’Harmattan, 2000-2006, Paris, 2006 (նուիրուած է Սերկէյ Փարաջանովին) (ISBN 2-296-01398-8)

Արտաքին յղումներ

• Սայեաթ-Նովային նվիրված ինտերնետ կայք
• Սայեաթ-Նովա կենսագրություն, բանաստեղծություններ
• «Սայեաթ-Նովայի երգերի բնավորությունը» Հ․ Թումանյան
• Սայեաթ-Նովայի հայերէն, վրացերեն, թաթարերեն խաղերի էլեկտրոնային ժողովածու, Ռուսերէն թարգմանություններով, երգերի յայտնի կատարումներով
• «Սայեաթ-Նովա» ֆիլմ (1960, ռեժ.՝ Կիմ Արզումանյան) - Սայեաթ-Նովա