Եոհան Ֆրիտրիք Շիլլըր
Եոհան Քրիսթոֆ Ֆրիտրիք ֆոն Շիլլըր (10 Նոյեմբեր 1759[1][2][3][…], Մարբախ ամ Նեկար, Վյուրթեմբերգի դքսություն, Սրբազան Հռոմէական կայսրութիւն[2][4][5] - 9 Մայիս 1805[1][2][3][…], Վայմար, Սաքսեն-Վեյմար-Էյզենախ, Սրբազան Հռոմէական կայսրութիւն[2][4]), գերմանացի բանաստեղծ, փիլիսոփայ եւ պատմաբան, որ իր կեանքին վերջին տասնեօթը տարիներուն (1788-1805) եղած է անուանի քնարերգի Եոհան Վոլֆկանկ Կէօթէի մտերիմ ընկերը։ Վերջինիս հետ Շիլլըր համագործակցած է որոշ ստեղծագործութիւններ գրելու համար։ Շիլլըր գրականութեան մէջ կը ներկայացնէ սիրային ուղղութիւնը։
Կենսագրութիւն
ԽմբագրելԵոհան Քրիսթոֆ Ֆրիտրիք Շիլլըր ծնած է Վիւրտեմպըրկեան դքսութեան Մարպախ քաղաքին մէջ, թափառաշրջիկ զինուորական ծառայողի ընտանիքի մը մէջ։ Հայրը զինուորական բժիշկ էր։ Դեռ մանուկ հասակէն Շիլլըր շատ մեծ հետաքրքրութեամբ կը լսէր հին ասքերն ու առասպելները, ինչպէս նաեւ հատուածներ Աստուածաշունչէն, որոնք սիրով անոր համար կը կարդար մայրը։
Նախնական կրթութիւնը ստացած է Լորիս գիւղին մէջ, որ տեղի քահանայ Մուլեռը կը սորվեցնէր տան մէջ երեք երեխաներու։
1772-ին տասներեքամեայ Շիլլըր ուսանելու կ'ուղարկեն այսպէս կոչուած Վիւրտեմպըրկեան դուքս Քարլ Եւկենիաոյի ակադեմիան։ Շիլլըր հետագային միշտ նողկանքի ու սարսափի զգացումով յիշած է դպրոցին մէջ անցուցած մռայլ տարիները։ «Անսիրտ, անհոգի դաստիարակութիւնը կաշկանդած էր ձեւաւորուող զգացումներուս գեղեցիկ յուզմունքը», - գրած է ան։ Ակադեմիային մէջ բոլորովին կտրուած արտաքին աշխարհէն Շիլլըր աշակերտած է ութ տարի։
Շիլլըր կը յաջողի գաղտնի ուսումնասիրել Լէյպնիցի, Վոլֆի, Հելուեցի, Հոլպախի, Լոքքի եւ այլ փիլիսոփաներու աշխատանքները չնայած դպրոցին մէջ տիրող դաժան, պարզապէս հարցաքննական կարգերուն, լրտեսութեան։ Այստեղ ան առաջին անգամ կը ծանօթանայ նաեւ Լեսինկի, Կէօթէի, «գրոհ եւ փոթորիկ» գրական շարժման հեղինակներու ստեղծագործութիւններուն։ Իր անդրանիկ դրամատիկական երկի՝ «Աւազակներ»ու ծրագիրը Շիլլըրի մէջ յղացած է դուքսի դպրոցին մէջ եղած ժամանակ, Լեսինկի «էմիլիա Կալոտիի» եւ Կիոթէի «Կիոց ֆոն Պերլիհինկեն» թատերգութիւններու ցնցող տպաւորութեան տակ։ Այստեղ ալ վերջին երեք տարիներուն ընթացքին գաղտնաբար ու ընդհատումներով սկսած է գեղարուեստօրէն իրագործել այդ ծրագիրը։ Երբ կ'աւարտէ ակադեմիան, թատերգութեան մեծ մասը արդէն գրուած, պատրաստ եղած է։
Դուքսը անոր կը նշանակէ գունդի բժիշկ դպրոցը աւարտելէ ետք, 1780-ին։ Շատ դառնութիւններ կրած է Շիլլըր Քարլսշուլեյում եղած տարիներուն։ «Ակադեմիայէն դուրս գալու օրը…ինծի համար ուրախ տօնախմբութիւն կ'ըլլայ», - գրած է Շիլլըր իր դպրոցական դասընկերներէն մէկուն։ Զրկանքներու ու հալածանքներու ենթարկուած է ան նաեւ այն ժամանակ, երբ թուած է, թէ վերջապէս ազատագրուած է այդ հեղձուցիչ բանտէն։ Գերմանիայէն փախչելէ ետք Շիլլըրի համար կը սկսի աստանդական կեանք մը։ Ան կ'ըլլայ Մանհէյմի, Շտուտկարտի, Լեյպցիկի, Տրեզտենի մէջ, կը ծանօթանայ ժամանակի գրական աշխարհի ներկայացուցիչներուն հետ։
Ֆրիտրիք Շիլլըր 1772-ին աւարտած է Լիւտուիկսպուրկի լատինական դպրոցը, 1780-ին՝ ռազմական ակադեմիան, ուր սորված է նախ իրաւաբանութիւն, ապա՝ բժշկութիւն։ Որպէս բժիշկ աշխատած է Շտուտկարտի գունդին մէջ։ Ուսանողական տարիներուն հրապուրուած է 18րդ դարու վերջին Գերմանիոյ յայտնի «Գրոհ եւ փոթորիկ» գրական շարժման, ֆրանսական եւ անգլիական լուսաւորիչ-փիլիսոփաներու գաղափարներով։ Անոր հասարակական-քաղաքական հայեացքներու ձեւաւորման վրայ մեծապէս ազդած են գերմանական հակաաւատատիրական հրապարակախօսութիւնը եւ ամերիկեան ազատագրական շարժումները։ Շիլըերը յայտնի դարձած է «Աւազակներ» (1781) թատերգութեամբ, ուր պատկերած է ժամանակի իրականութեան ողբերգականութիւնը, թշնամութիւնն ու ատելութիւնը մարդկային փոխյարաբերութիւններու մէջ։ Գլխաւոր հերոսը՝ Քարլ Մոորը, բացայայտելով եղբօր հրէշային յանցագործութիւնը, կ'ընկալէ անիկա որպէս համընդհանուր անբարոյականութիւն եւ վրէժ լուծում շրջապատի մարդոցմէ։
1782-ին Մանհայմային մէջ «Աւազակներու» բեմադրութիւնը դիտելու համար Շիլլըր առանց թոյլտուութեան բացակայած է գունդէն, որուն համար անոր կալանաւորած են եւ պարտադրած են ստեղծագործել միայն բժշկական թեմայով։ Ան ստիպուած հեռացած է Շտուտկարտէն. 1782-էն ապրած է Գերմանիոյ տարբեր քաղաքներու մէջ։ 1783-ին հրատարակած է «Ֆիեսկոյի դաւադրութիւնը Ճենովայի մէջ», 1784 -ին՝ «Սէր եւ խարդաւանք» թատերգութիւնները։ Շիլլըրն իր թատերգական ու քնարական առաջին ստեղծագործութիւններով նոր թափ, նպատակասլացութիւն եւ հասարակական հնչողութիւն հաղորդած է «Գրոհ եւ փոթորիկ» շարժմանը։ Առանձնապէս մեծ նշանակութիւն ունեցած է «Սէր եւ խարդաւանք» կտորը, որ գերմանական գրականութեան մէջ քաղաքական ուղղուածութեան առաջին թատերգութիւնն է, ուր գրողը արտացոլած է ժամանակի սոցիալական հակասութիւնները իշխող վերնախաւի՝ ազնուականութեան եւ իրաւազուրկ ժողովուրդի միջեւ։ 1783–87 թուականներուն Շիլլըր գրած է «Տոն Քառլոս» թատերգութիւնը, ուր պատկերած է պայքարը բացարձակ միահեծան գաղափարախօսութեան եւ ազատատենչ բանականութեան միջեւ։
Թատերգութեան մէջ մարկիզ Պոզայի կերպարով հեղինակը ընդգծած է վեհանձն գաղափարապաշտի ողբերգական վիճակը հակասական իրականութեան մէջ։ Հերոսը կ'երազէր «լաւագոյն պետութեան» մասին, ուր մարդասէր եւ բարի թագաւորներու կամքով կը յաղթէր արդարութիւնը։ 1787–93 թուականներուն Շիլլըր իրեն յուզող հասարակական-քաղաքական հարցերու պատասխանները փնտռելու համար ուսումնասիրած է անցեալը։
1788-ին խմբագրած է «Նշանաւոր ապստամբութիւններու եւ դաւադրութիւններու պատմութիւն» խորագիրով մատենաշարը։ Գրած է «Սպանիոյ գերիշխանութենէն Հոլլանտայի դուրս գալու պատմութիւնը» (հատոր 1, 1788), «Երեսնամեայ պատերազմի պատմութիւնը» (1793) գործերը։ Ան ողջունած է Ֆրանսական մեծ յեղափոխութիւնը, եւ 1792-ին Քոնուենտը (օրէնսդիր եւ գործադիր մարմին՝ 1792–95 թուականներուն) անոր՝ «իբրեւ մարդկութեան եւ ազատութեան բարեկամի», արժանացուցած է Ֆրանսայի Հանրապետութեան պատուաւոր քաղաքացիի կոչման։ Ընդունելով յեղափոխութեան նշանակութիւնը՝ մերժած է հասարակութեան վերակառուցման յեղափոխական՝ արմատական միջոցները, եւ առաջադրած է գեղագիտական դաստիարակութեան ընդարձակ ծրագիր։ Շիլլըր Իմանուիլ Կանտի փիլիսոփայութեան ազդեցութեամբ գրած է «Ողբերգականը արուեստի մէջ» (1792), «Նամակներ մարդու գեղագիտական դաստիարակութեան մասին» (1795), «Պարզամիտ եւ բարեմիտ պոեզիայի մասին» (1795–96) եւ այլ գործեր։
1799-ին Շիլլըր հաստատուած է Վայմարի մէջ, ուր մտերմացած է Վոլֆկանգ Կիոթէի հետ։ Անոնք միասին գրած են 400-էն աւելի էպիկրամներ տգիտութեան, քաղքենիութեան եւ կեղծ բարեպաշտութեան դէմ։ Վայմարեան շրջանին Շիլլըր գրած է նաեւ պալլատներ («Ձեռնոց», «Իպիկոսի կռունկները»), բանաստեղծութիւններ («Իտէալներ», «Զանգի երգը», «Երգի իշխանութիւնը», «Իտէալն ու կեանքը», «Յունաստանի աստուածները»), «Վալլենշտայն» (հրատարակուած է 1800-ին) եռերգութիւնը, «Մարիա Ստիւարտ» (1801), «Օռլէանի կոյսը» (1801), «Վիլհելմ Տել» (1804) թատերգութիւնները։
Շիլլըր թատերգութիւններուն մէջ ներկայացուցած է մարդու ողբերգական ճակատագիրը պատմութեան բեկումնային շրջաններուն ընթացքին։ Շիլլըր ստեղծած է քաղաքական թատերգութիւնը եւ նոր թատրոնը՝ ազատ գաղափարախօսութեամբ։ Անոր դրամատուրգիան մեծ ազդեցութիւն ունեցած է եւրոպական գրականութեան (Հենրի Իպսեն, Կերհարդ Հաուպտման, Պերնարտ Շոու, Պերտոլդ Պրեխտ, Ժան-Փոլ Սարտր) զարգացման վրայ։ Շիլլըր ծանօթ էր հայ ժողովուրդին պատմութեան. անոր «Ոգետես» վէպի գլխաւոր հերոսի անունը Հայ է։ Շիլլըրի գործերէն առաջինը հայերէնի թարգմանած է Խաչատուր Աբովեանը, ապա՝ նաեւ Քերովբէ Պատկանեանը, Ղեւոնդ Ալիշանը, Մանուկ Աբեղեանը, Ալեքսանդր Ծատուրեանը, Րաֆֆին, Վաղարշ Վաղարշեանը եւ ուրիշներ։ Հայկական թատրոնին մէջ բեմադրուած են Շիլլըրի «Աւազակներ», «Սէր եւ Խարդաւանք», «Վիլհելմ Տել», «Տոն Քառլոս», «Մարիա Ստիւարտ» եւ այլ գործեր։
Ստեղծագործական Կեանքը
Խմբագրել
Շիլլերը ստիպուած թողած է ծննդավայրը, ապրած է Գերմանիոյ տարբեր վայրերու մէջ (1782-1799), բայց եւ շարունակած է ստեղծագործել, գրած է «Ֆիեսկոյի դաւադրութիւնը Ճենովայի մէջ» (1783), «Սէր եւ խարդաւանք» (1784, բնագիրին մէջ՝ «Խարդաւանք եւ սէր», սկիզբը վերնագրուած՝ «Լուիզա Միլլըր») թատերգութիւնները։ Այս երեք կտորներու յառաջատար գաղափարը «Աւազակներ»-ու երկրորդ հրատարակութեան համար բնաբան ընտրուած «Ընդդէմ բռնակալներու» կոչն է։
Շիլլըր իր դրամատիկական եւ քնարական առաջին ստեղծագործութիւններով «Գրոհի եւ փոթորկի» շարժման տուած է հասարակականօրէն առաւել գործուն բնոյթ։ 1783-1787 թուականներուն աշխատած է ստեղծագործական նոր փուլ նշանաւորող «Տոն Քառլոս» թատերգութեան վրայ, որուն հերոս մարկիզ Պոզան կ'երազէ «լաւագոյն պետութեան» մասին, ուր մարդասէր ու բարի թագաւորներու կամքով կը յաղթէ արդարադատութիւնը։
Ստեղծագործական Կեանքը Փիլիսոփայութեան Մէջ
Խմբագրել
1787-1793 թուականներուն Շիլլըր ժամանակաւորապէս հեռացած է գեղարուեստական ստեղծագործութենէն եւ իրեն յուզող հասարակական-քաղաքական հարցերու պատասխանները փնտրած է անցեալի գիտական ուսումնասիրութեան մէջ։ 1788 թուականներուն խմբագրած է «Նշանաւոր ապստամբութիւններու ու դաւադրութիւններու պատմութիւն» խորագիրով մատենաշարը։ Գրած է «Սպանիոյ գերիշխանութենէն Հոլլանտայի դուրս գալու պատմութիւնը» (1788, հ․ 1), «Երեսնամեայ պատերազմի պատմութիւնը» (1793)։
Շիլլըր տարուած է Ի․ Կանտի փիլիսոփայութեամբ, որուն ազդեցութիւնը կը զգացուի անոր «Ողբերգականը արուեստին մէջ» (1792), «Նամակներ մարդու գեղագիտական դաստիարակութեան մասին» (1795), «Նայիւ ու բարեմիտ պոեզիայի մասին» (1795-1796) եւ այլ փիլիսոփայական գործերուն մէջ։
Շիլլըր Ֆրանսական Մեծ Յեղափոխութեան Ժամանակ
Խմբագրել
Շիլլըր ոգեւորութեամբ ընդունած է Ֆրանսական մեծ յեղափոխութեան լուրը։ 1792-ին Քոնուենտը անբր արժանացուցած է «Ֆրանսական հանրապետութեան պատուաւոր քաղաքացիի» կոչման «իբրեւ մարդկութեան եւ ազատութեան բարեկամի»։ Բայց Շիլլըր մերժած է հասարակութեան վերակառուցման արմատական միջոցները եւ առաջ քաշած է գեղագիտական դաստիարակութեան ընդարձակ ծրագիր, ըստ որուն՝ «ազատութեան ճանապարհը կ'անցնի միայն գեղեցկութեան միջոցով»։ 1799-էն հաստատուած է Վայմարի մէջ։ Այստեղ Շիլլըր եւ Կիոթէն ստեղծած են էպիկրամներու շարք (400-էն աւելի)՝ ուղղուած ընդդէմ տափակ ռացիոնալիզմի, ֆիլիստերությեան՝ գրականութեան մէջ ու թատրոնին մէջ, ընդդէմ գերմանական վաղ շրջանի սիրայիններու։ Շիլլըրի վայմարեան շրջանի գործերէն են «Վալլենշտայն» (հրտ․ 1800) եռերգութիւնը, «Մարիա Ստիւարտ» (1801), «Օռլէանի կոյսը» (1801), «Վիլհելմ Տելլ» (1804) թատերգութիւնները, որոնք դասուած են համաշխարհային թատրոնի լաւագոյն գործերու շարքը։ «Վիլհելմ Տելլ»-ը սկզբնաւորած է Շիլլըրի ստեղծագործական նոր փուլ մը։ Ամբողջ թատերգութեան միջոցով կ'անցնի այն միտքը, որ ժողովուրդը կը ներգործէ պատմութեան ընթացքի վրայ, իսկ հերոսը պէտք է կապուած ըլլայ ժողովուրդին հետ։
Ստեղծագործութիւններ
Խմբագրել
Շիլլըրի ստեղծագործութիւնը հարուստ է ու բազմաժանր։ Անոր քնարերգութենէն նշանաւոր են «Իտէալներ», «Զանգի երգը», «Երգի իշխանութիւնը», «Լծուած Պեկասը», «Իտէալն ու կեանքը» բանաստեղծութիւնները, «Զեռնոցը», «Իպիկոսի կռունկները» պալլատները։ Անոր պոեզիային բնորոշ են վսեմ պատկերաւորութիւնն ու լաւատեսութիւնը։
Հայ իրականութեան մէջ Շիլլըրի ստեղծագործութիւնը առաջինը քննարկած է Ս․ Տիգրանեանը եւ իր թարգմանած «Գոթողիա» ողբերգութեան յառաջաբանին մէջ («Յաղագս ողբերգութեան», 1834)։ Անոր ստեղծագործութեան անդրադարձած են Ս․ Ոսկանը, Մեսրոպ Թաղիադեանը, Ս․ Նազարեանը, Միքայէլ Նալպանտեանը, Պետրոս Դուրեանը, Ռաֆայէլ Պատկանեանը, Րաֆֆին, Տ. Նազարեանը, Ս․ Թառայանցը եւ ուրիշներ։
Թարգմանութիւններ
Խմբագրել
Շիլլըրի առաջին թարգմանիչն է Խաչատուր Աբովեանը (1831, Տորպատ), որուն ստեղծագործութեան վրայ ակներեւ է գերմանացի բանաստեղծի ազդեցութիւնը։ Թարգմանիչներէն յիշատակելի են Վ․ Ասկարեանը, Ռաֆայէլ Պատկանեանը, Ղեւոնդ Ալիշանը («Զանգակի երգը», 1871), Մանուկ Աբեղեանը («Ալպեան որսորդը», 1886), Կ․ Ղազարոսեանը («Յովհաննա տ՝Արկ կամ Օռլէանի օրիորդը», 1868), Մ․ Կըւլլապեանը («Վիլհելմ Տելլ»), 1874), Մ․ Մաքսուտեանը, Յովհաննէս Յովհաննիսեանը, Ալեքսանդր Ծատուրեանը, Լ․ Մանուէլեանը, Րաֆֆին, Յովհաննէս Թումանեանը, Ղազարոս Աղայեանը եւ ուրիշներ։ Շիլլըրի լաւագոյն թարգմանիչը նախասովետական շրջանի Գ․ Բարխուդարեանն է (թարգմանած է Շիլլըրի դրամատիկական երկերու մեծ մասը)։ Խորհրդային շրջանին Շիլլըրի երկերու թարգմանութեամբ հանդէս եկած են Վ․ Վաղարշեանը, Հ․ Յակոբեանը եւ ուրիշներ, կեանքի ու գործունէութեան ուսումնասիրութեամբ՝ Ա․ Տէրտէրեանը, Վ․ Թերզիպաշեանը, Հ․ Մամիկոնեանը, Ս․ Սողոմոնեանը։ Շիլլըր հայ բեմ ելած է 19-րդ դարու 60-ական թուականներուն, Պոլսոյ մէջ, իսկ 1873 թուականին՝ Թիֆլիսի մէջ։ Անբր ստեղծած կերպարներու փայլուն մարմնաւորողներ եղած են Մ․ Ամերիկեանը, Պ․ Ադամեանը, Սիրանոյշը, Մ․ Մանուէլեանը, Ա․ Արմէնեանը։ Շիլլըրի «Աւազակներ»-ը եղած է սովետահայ առաջին թատրոնի անդրանիկ խաղացանկում (1922, բեմադրիչ Լ․ Քալանթար)։ 1972 թուականին Սունդուկեանի անուան թատրոնի հիմնադրման 50-ամեայ յոբելեանը նշուեցաւ «Աւազակներ»-ու նոր բեմադրութեամբ (բեմադրիչ, Յ․ Յովհաննիսեան)։ Շիլլըր ծանօթ եղած է հայ ժողովուրդի պատմութեան, անոր «Ոգետես» վէպի գլխաւոր հերոսի անունը Հայ է։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Либинзон З. Е. Шиллер // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 8.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Fischer H. Schiller, Friedrich von // Allgemeine Deutsche Biographie — L: 1890. — հատոր 31. — S. 215–245.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Archivio Storico Ricordi — 1808.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 https://zkm.de/en/person/friedrich-schiller
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|