Յովսէփ Արղութեան (Իշխան)
Յովսէփ Արղութեան (Իշխան) (1863, Սանահին, Երեւանի նահանգ - 1925, Փարիզ), հայ ազգային ազատագրական շարժման առաջամարտիկ, ռազմական եւ պետական գործիչ, Դաշնակցութեան հիմնադիրներէն։ Յայտնի է նաեւ Իշխան կամ Խանասորի Իշխան մականուններով։ Արղութեան իշխանական տոհմէն էր։[1]։
| Յովսէփ Արղութեան | |
|---|---|
 | |
| Ծնած է | 1863 |
| Ծննդավայր | Սանահին, Երեւանի նահանգ |
| Մահացած է | 1925 |
| Մահուան վայր | Փարիզ |
| Քաղաքացիութիւն |
 Հայաստան |
| Ուսումնավայր | Ներսիսեան դպրոց |
| Մասնագիտութիւն | դիւանագէտ, ֆետայի, քաղաքական գործիչ |
| Կուսակցութիւն | Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն |
Հայոց ազգային-ազատագրական շարժման ամէնէն յանդուգն գործողութիւններէն մէկուն՝ Խանասորի Արշաւանքին փոխհրամանատար Իշխանն է ան, որուն արութեան գործը հայ աշուղները անմահացուցին «Աջից՝ Վարդանը, ձախից՝ Իշխանը» երգելով:
Կենսագրութիւն Խմբագրել
Յովսէփ Արղութեան լոռեցի էր, Սիմոն Զաւարեանի հայրենակից: 1863-ին ծնած էր Սանահին գիւղը, ուր նախնական իր կրթութիւնը ստանալէ ետք, 1879-ին անցած էր Թիֆլիս, «Նէրսիսեան» վարժարանի մէջ իր ուսումն ու ազգային-գաղափարական կազմաւորումը ամբողջացնելու համար: Բարձրագոյն ուսման չհետեւեցաւ Արղութեան: 1884-ին, աւարտելով «Նէրսիսեան»-ը, անմիջապէս նետւեցաւ ուսուցչական ասպարէզ՝ հինգ տարի պաշտօնավարելով Թիֆլիսի հայկական ծխական վարժարաններուն մէջ: Միաժամանակ՝ ան հիմնադիր եւ աշխոյժ մասնակիցը դարձաւ Թիֆլիսի հայ երիտասարդութիւնը վարակած յեղափոխական խմորումներուն:
Այդ շրջանէն իսկ խոր մտերմութիւն մը իրարու մօտեցուց Սիմոն Զաւարեանն ու Յովսէփ Արղութեանը: Միասին հիմը դրին «Երիտասարդ Հայաստան» խմբակին, որ Արեւմտահայաստանի ազատագրութեան ծրագիրներ կը մշակէր եւ երիտասարդական թէ ուսանողական շրջանակներու մէջ ինքնազարգացման եռուն աշխատանք ծաւալած էր: 1889-ի ամռան, երկու ընկերներու հետ, «Երիտասարդ Հայաստան» խմբակին կողմէ Յովսէփ Արղութեան ուղարկուեցաւ Արեւմտեան Հայաստան, մօտէն ուսումնասիրելու համար Երկիրը, հայութեան պարտադրուած կեանքի դաժան պայմանները, ինչպէս նաեւ ազգային-ազատագրական պայքարի շղթայազերծման եւ կազմակերպման հնարաւորութիւնները: Այդ առաքելութեամբ, իբրեւ ուխտաւոր, հասաւ մինչեւ Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետի վանքը եւ, ամբողջ ուղեւորութենէն իր հաւաքած գիտելիքով ու կրած խոր տպաւորութիւններով, տարի մը ետք վերադարձաւ Թիֆլիս, ուր Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցութիւնը արդէն հիմնուած էր եւ լծուած եռուն գործունէութեան:
1889 թուականին անցեր է Արեւմտեան Հայաստան, ուր յեղափոխական աշխատանքներ կատարեր է համագործակցելով Արապոի հետ։ 1890 թուականին անցեր է Տրապիզոն, սակայն մատնութեամբ ձերբակալուեր է, յանձնուեր ցարական իշխանութիւններուն եւ աքսորուեր Քիշնեւ:
Աքսորէն վերադառնալով՝ անցեր է Թաւրիզ, ուր հսկեր ու կարգաւորեր է ՀՅԴ զինագործարանի աշխատանքները, կազմակերպեր եւ ղեկավարեր է Արեւմտեան Հայաստան զինամթերքի տեղափոխման գործը, զինատար խումբով անձամբ հասեր Վան: 1897 թուականին մասնակցեր է Խանասորի արշաւանքին, ուր եղեր է հրամանատարի` Խանասորեայ Վարդանի օգնականը։ Ատկից ետք Իրանեան իշխանութիւնները ձերբակալեր են զինք, ու որպէս ռուսահպատակի յանձներ ռուսական կառավարութեանը։ Բանտարկուեր է Թիֆլիսի Մետեխի բանտի մէջ, ապա աքսորուեր Վոլոկտա ուր մնացեր է մինչեւ 1903:
1905-1906 թուականներուն, կազմակերպեր է հայերու ինքնապաշտպանութիւնը թաթար ջարդարարներու դէմ։
1916-1917 թուականներին, մասնակցեր է Առաջին աշխարհամարտին, որտեղ կովկասեան ռազմաճակատին մէջ եղեր հայկական կամաւորական 7-րդ գունդի հրամանատար։
1918 թուականին Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումէն յետոյ եղեր է Վիրահայոց ազգային խորհուրդի նախագահ, ՀՀ խորհրդարանի անդամ, ապա՝ դեսպան Իրանի մէջ՝ 1919-1920 թուականներին:
Հայաստանի խորհրդայնացումէն յետոյ, 1922 թուականին հաստատուեր է Փարիզի մէջ ուր 3 տարի անց կնքեր է իր մահկանացուն։
Խանասորի յաղթանակին նուիրուած «Մենք անկեղծ զինուոր ենք» երգի հետեւեալ տողերով՝ Յովսէփ Արղութեանը անմահացուեր է Աշուղ Ֆահրատի կողմէն.[2]
"Կոտուրից դէպի Վան անցնել շտապով
Աջից Վարդանը,
Ձախից Իշխանը..."
Հետաքրքրաշարժ փաստեր Խմբագրել
18-19 դարերուն հայ ազգային-ազատագրական պայքարն ուղեկցուեր է նոր խորհրդանիշներու եւ բազմազան դրօշներու ու զինանշաններու մշակմամբ։ Յովսէփ Արղութեանը հայկական պետականութեան վերականգնմանն ուղղուած ջանքերուն զուգընթաց աշխատեր է նաեւ ապագայ հայկական թագաւորութեան պետական խորհրդանիշներու մշակման ուղղութեամբ։
Յովսէփ Արղութեանը առաջարկեր է Հայաստանի զինանշանի տարբերակ մը, որուն մէջ պատկերուած էր հայկական ազգային եւ հոգեւոր շարք մը խորհրդանշաններ` Անձեռակերտ Փրկիչի, Արշակունիներու խորրդանիշ արծուի, գառան ու խաչվառի, Արարատ լեռան ու Նոյեան տապանի, ինչպէս նաեւ առիւծի ու վիշապի պատկերներով[3]։
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ «Յովսէփ Արղութեան (Իշխան, 1863-1925). Հայ յեղափոխական շարժման ասպետական շունչն ու կամքը մարմնաւորած Խանասորի Իշխանին ծննդեան 150ամեակին առիթով»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-04-13-ին։ արտագրուած է՝ 2020-04-01
- ↑ Նուիրեալներ - Խանասորի Իշխանը (Յովսէփ Արղութեան, 1863-1925)[permanent dead link]
- ↑ Հայկ Դեմոյեան Հայկական ազգային խորհրդանշաններ, Երեւան 2012, էջ 220
Աղբիւրներ Խմբագրել