Աւետիս Նագգաշեան
Աւետիս Ս. Նազգաշեան (1868, Այնթէպ, Հալէպի գաւառ, Հալէպի Վիլայէթ, Օսմանեան Կայսրութիւն - 1943, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ), հայ բժիշկ, գրող, թարգմանիչ, հրապարակախօս։
 | |
|---|---|
| Ծնած է | 1868 |
| Ծննդավայր | Այնթէպ, Հալէպի գաւառ, Հալէպի Վիլայէթ, Օսմանեան Կայսրութիւն |
| Մահացած է | 1943 |
| Մահուան վայր | Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ |
| Կրթութիւն | Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարան |
| Մասնագիտութիւն | թարգմանիչ, բժիշկ, հրապարակախօս, գրագէտ |
Կենսագրութիւն
ԽմբագրելԾնած է 1868 թուականին, Հաէպի նահանգի Այնթէպի գաւառի նոյնանուն գաւառակի կեդրոն Այնթէպ քաղաքին մէջ։ Նախնական կրթութիւնն ստացած է Ասատուր խալֆայի «դպրոցիէն ներս»։ 1887 (1888) թուականին աւարտած է ամերիկացի միսիոներներու Այնթէպի Կեդրոնական Թուրքիոյ գոլէճը։ 1888-89 թուականներուն սորված է Այնթապի բժշկական վարժարանին մէջ, որ փակուելուն պատճառով ուսումը կիսատ կը ձգէ։
1889-90 թուականներուն, բժիշկ Ալթունեանի օգնական աշխատած է։ 1890-94 թուականներուն ուսանած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի բժշկական ֆակուլտետի մէջ եւ սատացած է բժշկական վկայական։ 1895 թուականին՝ հայկական կոտորածներու ժամանակ, գտնուած է Մարաշի մէջ եւ շահելով տեղի կառավարչի ու զինուորական հրամանատարութեան համակրանքը, անոնց աջակցութեամբ արտասահման փախիլ։
1896 թուականին մեկնած է Փարիզ եւ 9 ամիս մնացած է այնտեղ, այնուհետեւ անցած է Լոնտոն, ապա՝ Պերլին եւ այդ քաղաքներու հիւանդանոցներուն մէջ աշխատած։ Որոշ ժամանակ անց վերադարձած է Ատանա։ Ամրան ամիսներուն մեծ յաջողութեամբ աշխատած է Անատոլիոյ տարբեր վայրերու մէջ։ Մի քանի տարի անց հաստատուախ է Կ. Պոլսոյ մէջ։ Բացի բժշկական եւ հասարակական աշխատանքէն, զբաղած է նաեւ գրական-հրապարակախօսական գործունէութեամբ։ Եղած է Կ. Պոլսոյ՝ հայատառ թուրքերէնով հրատարակուող «Րահնիւմա» շաբաթաթերթի սիրուած աշխատակիցներէն մէկը, քանի որ ընթերցողները հաճույքով էին կարդում զավեշտներով համեմված նրա գրվածքները։ Երգիծական գրութիւններով թղթակցած է նաեւ Կ. Պոլսոյ «Աւետաբեր»ին եւ այլ պարբերականներու։ Այդ բոլորին լաւագոյնները ամփոփուած են «Սէյեահաթ խաթըրէլերի» («Ճանապարհորդական յուշեր») հայատառ թուրքերէն հատորին մէջ։
1913 թուականին՝ «Աւետաբեր» թերթի խմբագրապետ պատուելի Գրիգորեանի ԱՄՆ կատարած ճամփորդութեան ժամանակ, անոր փոխարինած է։ Եղած է եռանդուն հանրային եւ ազգային գործիչ։ Կ. Պոլսոյ մէջ ապրած է Կոմիտաս վարդապետի եւ ԱՄՆ-ի դեսպան՝ Հենրի Մորգենթաուի հարեւանութեամբ։
1915 թուականի Ապրիլ 11 (24)-ին, ի թիւս Կ. Պոլսոյ բազմաթիւ ակնառու հայ մտաւորականներու, ձերբակալուած է եւ բանտարկուախ՝ Կ. Պոլսոյ կեդրոնական բանտին մէջ։ 1915 թուականին Ապրիլի 12 (24)-ին, Կ. Պոլսոյ բազմաթիւ հայ մտաւորականներու հետ շոգեկառքով տեղափոխուած է Այաշ աւանի ծայրամասի բլուրի վրայ գտնուող «Սարը քըշլա» հին զօրանոց-բանտը եւ մի քանի ամիս բանտարկուած մնացած է այնտեղ։ Անունը փորագրուած է Չանղըրըի բանտին մէջ հաւաքվուծ համրիչի՝ 99 հատիկներէն մէկի վրայ։ Որոշ ժամանակ յետոյ դեսպան Մորգենթաուի միջնորդութեամբ ազատուած է բանտէն եւ վերադարձած՝ Կ. Պոլիս։
1922 թուականին մեկնած է Եգիպտոս, բնակուած է Ալեքսանդրիոյ մէջ։ 1924 թուականին հաստատուած է ԱՄՆ։
Հայկական եւ ամերիկեան մամուլոյ մէջ տպագրած է երգիծական գործեր։ Հայերէն գործերու մէկ մասը հրատարակած է «Զուարթ Պատմութիւններ» ժողովածուին մէջ։ Յետագային, յուշեր գրած է Չանղըրըի եւ Այաշի ողբերգութիւններու մասին։
Հաւանաբար ծերունական տարիքին անոր մօտ հոգեկան խանգարում առաջացած է։ Մահացած է 1943 թուականին՝ 75 տարեկան հասակին[1]։
Դուստրը՝ Ֆիլիրա Նագգաշեանը, բնակուած է Ալեքսանդրիոյ մէջ եւ իր մօտ պահած՝ հօր օրագիրը։
Աշխատութիւններ
Խմբագրել- Հենրի Վուտի «Լեդի Իզաբել» (Լէյտի Իզապէլ) վէպը անգլերէնէ թարգմանել է հայատառ թուրքերէն, Կ. Պոլիս, 1910 թուականին։
- Սէյեահաթ խաթըրէլերի (Ճանապարհորդական յուշեր), հայատառ թուրքերէն գիրք, Կ. Պոլիս, 1913 թվականին, 303 էջ։
- Միգրոպավախութիւն, Վահան Ղազարեանի «Բժշկական եւ առողջապահական տարեցոյց» գրքում, Կ. Պոլիս, 1914։
- Հենրի Վուտի «Լեդի Իզաբել» անգլերէնից հայատառ Թուրգերէն թարգմանած վէպ, Պէյրութ, 1938 թուականին։
- Զուարթ պատմութիւններ, Հայերէն երգիծական գործերի ժողովածու։
- Հայրենիք գտած մարդը (անգլ.), Կենսագրական վէպ, որ գրել է իր սիրած հեղինակ Մարկ Տուէյնի ոճով, Նիւ Եորք, 1940։
- Եղեռնի հետքերով, «Հայ մտաւորականներու ձերբակալութիւնը եւ Այաշի բանտը», Պէյրութ, 1969։
Գրականութիւն
Խմբագրել- Ղազարեան Վահան, Բժշկական եւ առողջապահական տարեցոյց, Կ. Պօլիս, 1914։
- Պալաքեան Գրիգորիս ծ. վրդ., Հայ գողգոթան, Վիեննա, 1922։
- Հաւաքեց Կարապետ Թէրզեան, «Պատմագիրք Ստանոզի Հայոց», տպ. Տօնիկեան եւ Որդիք, Պէյրութ, 1969, 374 էջ։
- Սիմոն Հովիւեան, «Ապրիլեան Նահատակներուն Շաւիղով, Մեծ Եղեռնի 60ամեակի Սեմին», Պէյրութ, 1975, 349 էջ։
- Հայ Եղեռնը, Բ տպագրութիւն, Պէյրութ, 1978, 171 էջ։
- Ստեփանյան Գառնիկ, Կենսագրական բառարան, հ. Գ, Ե., 1990։
- Պալաքյան Գրիգորիս ծ. վրդ., Հայ գողգոթան, Երեւան, 1991։
- Ավագյան Կարինե, Եղեռնահուշ մասունք կամ խոստովանողք եւ վկայք խաչի, Երեւան, 2002։
- Ստեփանյան Հ., Հայատառ Թուրգերէն գրքերի եւ հայատառ Թուրգերէն պարբերական մամուլի մատենագիտություն (1727-1968), Ստամբուլ, 2005։
- Ավագեան Կարինէ, «Չանղըրըի 1915 թվականին ապրիլի 11, Յիշատակ»… Թանգարանային ցուցանմոյշը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 2008, հ. 1-12։
- Իսկահատեան Հարութիւն, Վկայարան Հայկական Ցեղասպանութեան, Գիրք Բ., Պէյրութ, 2011, 352 էջ։
- Իսկահատեան Հ., Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան, Գիրք Գ, Պէյրութ, 2011, 395 էջ։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Ծորան` Ռայմոնտ Թելֆեանի յայտնած տեղեկութիւնը ազգագրագետ Վերժինէ Սվազլեանին եւ անոր դուստր, պատմաբան Քնարիկ Աւագեանին։ «Իմ տատիկ Ֆիլիրա Նագգաշեանը` պոլսեցի Աւետիս Նագգաշեանի դուստրը, Ցեղասպանութիւնէն յետոյ ապրած է Ալեքսանդրիոյ մէջ։ Աւետիս Նագգաշեան եղած է Օսմանեան բանակի բժիշկ։ Սիրած է գրել եւ գրած է բազմաթիւ գրքեր թուրք-հայկական թեմաներով։ Եղած է Մարք Տուէյնի երկրպագուն։ Ան անգլերէն գրած է ինքնակենսագրական վէպ Տուէյնի ոճով. «Երկիր Գտած Մարդը»: Ան Կ. Պոլսոյ մէջ ապրած է Կոմիտասի եւ Մորգենթաուի հարեւանութեամբ։ Անոնք սովորութիւն ունեցած են միասին նարտի խաղալ։ Մորգենթաուն իր օրագրին մէջ գրած է, թէ 1915 թուականին Ապրիլի 24-ին, Նագգաշեան ինչպէս ձերբակալուած է, կողոպտուած ու մերկացուած Թուրքիոյ մայրաքաղաք Կ. Պոլսոյ կեդրոնը։ Ես ունիմ անոր օրագիրը, որ ստացած եմ իմ տատիկէն։ Օրագիրին մէջ, 1915 թուականի Ապրիլի 24-ին, գրուած առաջին էջին վերեւի մեջտեղը յուշ կայ, որ անոր կեանքը խաթարուեցած։ Ան այդ օրը ձերբակալուած այն քիչերէն մէկն էր, որ յետոյ ազատուեցաւ։ Ան ստիպուած էր կիրառել իր բժշկական մասնագիտութիւնը, որպէսզի ձեռք բերեր հագուստ, որ վերադառնար քաղաքակրթութեան, բայց ան վերջիվերջոյ կը խելագարուի, ինչպէս Կոմիտասը, տեսնելով իր շուրջը կատարուող ջարդը։ Իմ հայրը` Ռոլանդ Թելֆեանը կը յիշէ, թէ ինչպէս ան կորսնցուց իր բանականութիւնը։ Ես տուփ մը ունիմ, իր որոշ գիրքերէն»:
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։