Բագրատունեանց Հայաստանի Վերելքը

Աբբաս (928-953)

926-ին Աշոտ Բ. մեռաւ անժառանգ: Անոր յաջորդեց եղբայրը՝ Աբբաս: Աշոտի թագաւորութեան վերջին տարիները անցած էին խաղաղ: Աբբասի իշխանութիւնն ալ անցաւ գրեթէ անխռով եւ թագաւորը ինզինք ամբողջութեամբ նուիրեց շինարարութեան:

Աբբաս բարի դրացնութեան յարաբերութիւններ մշակեց Ատրպատականի եւ Դուինի էմիրներուն հետ, ինչպէս նաեւ Վրաստանի, Աղուանքի եւ Վասպուրականի թագաւորներուն հետ: Ան յաջողեցաւ Դուինի էմիրին հետ գերիներ փոխանակել, ինչ որ ժողովուրդին ապահովութիւն ներշնչեց: Հազարաւոր հայեր վերադարձան իրենց հողերը՝ լծուելու համար շինարար աշխատանքի:

Շեղելով իր նախորդներուն քաղաքականութենէն, Աբբաս բաւականացաւ Բագրատունի տոհմին սեփականութիւնը կազմող հողերուն վրայ միայն տարածելով իր իշխանութիւնը: Աւատապետական փառասիրութիւններ եւ անջատողական ձգտումները ճնշելու համար, իր նախորդները մեծ ուժ եւ ահագին եռանդ սպառած էին: Ներքին կռիւները նաեւ պատճառ կը դառնային ընդհանուր տկարութեան եւ անիշխանական վիճակի, որմէ յաճախ կ'օգտուէին արաբները եւ կ'ասպատակէին երկիրը: Աբբաս թոյլ տուաւ, որ նախարարները իրենց հողերուն վրայ ըլլան ինքնիշխան, պայմանով սակայն, որ անոնք բարոյապէս իրենք զիրենք կապուած զգան հայոց թագաւորութեան եւ ընդունին անոր գերագահութիւնը: Աբբասի հանդուրժողական քաղաքականութիւնը բնականաբար նպաստեց Հայաստանի ներքին անդորրութեան:

Ապխազներու Արշաւանքը

Ապխազներ

Կարսի Ս. Առաքելոց եկեղեցի

Աբբասի օրով Հայաստանի մայրաքաղաքը Երազգաւորսէն' փոխադրուեցաւ Կարս, որ յարմարութիւններ ունէր պաշտպանութեան համար: Աբբաս ամրացուց քաղաքը, զայն օժտելով նոր պարիսպներով, շէնքերով ու պալատներով: Իր նախաձեռնութեամբ կաթողիկոսական աթոռը եւս Աղթամարէն փոխադրուեցաւ Շիրակի Արգինա աւան: Մայրաքաղաք Կարսի Ս. Առաքելոց եկեղեցին, որուն շինութիւնը տեւած էր եօթը տարի, պիտի օծուէր շուքով: Հաւանաբար բիւզանդացիներու դրդումով, հիւսիսէն արշաւեցին ապխազները: Անոնց պետը՝ Բեր զօրավար կը յաւակնէր մտնել Կարս եւ տաճարը օծել տալ վրացական կամ յունական ծէսով, թէ ոչ, կ'ըսէր ան, երկիրը վերածուէր անապատի:

Հայկական բանակով Աբբաս քալեց ապխազներու դէմ, որոնք կոտորուեցան Կուր գետի ափին եւ անոնց զօրապետը՝ Բեր գերի ինկաւ: Կարսի տաճարին դիմաց բերել տալով զայն, Աբբաս ըսաւ անոր. «Լաւ նայէ՛ այս եկեղեցիին, որովհետեւ այլեւս զայն պիտի չտեսնես»: Ապա, անոր աչքերը կուրցուց: Շնորհիւ Աբբասի աչալրջութեան, թշնամիները չհամարձակեցան մօտենալ Հայաստանի սահմաններուն: Ատրպատականի էմիրը անգամ մը եւս Վասպուրականի վրայ յարձակած ըլլալով, Աբբաս հայկական բանակով օգնութեան հասաւ Արծրունիներուն: Անոնք միասնաբար ետ մղեցին արաբները: Այս դէպքը առիթ եղաւ, որպէսզի Աբբաս ամրացնէ Բագրատունիներուն հովանաւորութիւնը Արծրունիներու Թագաւորութեան վրայ:

Աբբաս մեռաւ 953-ին, խոր ծերութեան մէջ: Իրեն յաջորդեց իր երէց որդին՝ Աշոտ Գ.:

Աշոտ Գ. (953-977)

Անի քաղաքի համայնապատկեր

Աշոտ Գ. աւելի եւս բարձրացուց Բագրատունեանց թագաւորութեան հեղինակութիւնը: Ան եղաւ բարեգութ եւ հոգածու՝ աղքատներուն եւ անկարողներուն հանդէպ: Ասոր համար ալ ան ստացաւ «Ողորմած» անունը: Միաժամանակ, Աշոտ Գ. գիտցաւ վճռակամ ըլլալ թշնամիներուն հանդէպ:

Ան նախ զօրացուց բանակը, որուն թիւը հասաւ 90-100 հազարի: Բանակի սպարապետ նշանակուեցաւ Գէորգ Մարզպետունիի որդին՝Գոռը:

Մինչեւ Աշոտ Գ.՝ Հայաստանի մայրաքաղաքը փոխադրուած էր քաղաքէ քաղաք: Ատենէ մը ի վեր սակայն, շինարարական մեծ աշխատանքներ տեղի կ'ունենային Անին մայրաքաղաքի վերածելու համար: 961-ին, երբ տեղի ունեցաւ Աշոտ Գ.-ի թագաւորութիւնը, Անին հռչակուեցաւ Հայաստանի մայրաքաղաք: Աշոտ Գ.-ի թագաւորութիւնն ու Անիի մայրաքաղաք հռչակումը կատարուեցան բացառիկ շուքով: Հանդիսութիւններուն ընթացքին, 100 հազարնոց բանակը հաւաքուեցաւ Անիի մէջ: Օծումը կատարեց Անանիա կաթողիկոս: Բիւզանդիոնի կայսրը, Պաղտատի խալիֆան, Ապխազիոյ թագաւորը եւ Պարսկաստանի էմիրներըը թանկագին նուէրներ ղրկած էին: Անձամբ ներկայ էին աղուաններու թագաւորն ու կաթողիկոսը, բոլոր հայ նախարարները եւ 40 եպիսկոպոսներ: Օծումէն անմիջապէս ետք, Աշոտ ստիպուեցաւ կռիւի ելլել արաբ էմիր Համտունի դէմ, որ ապստամբելով խալիֆային դէմ, կոտորեց անոր զօրքը: էմիրը, որ գերի ինկած էր, գլխատուեցաւ: Այս առիթով Աշոտ Գ. առատ նուէրներ ստացաւ խալիֆայէն, որ իրեն նաեւ շնորհեց Շահի Արմէն տիտղոսը:

Աշոտ Գ. պետական կառավարման համակարգը բարելաւելու եւ աւելի ճկուն դարձնելու համար, թագաւորութեան կարգ մը մեծ ու ռազմական նշանակութիւն ունեցող մարզերուն կառավարումը յանձնեց տեղւոյն իշխաններուն, մասնաւորապէս Բագրատունեանց տոհմի ներկայացուցիչներուն՝ զանոնք օժտելով փոխարքայի լիազօրութիւններով: Այսպէս, 963-ին ան Վանանդի թագաւոր հռչակեց իր կրտսեր եղբայրը՝ Մուշեղ Բագրատունին: Քանի մը տարի ետք, 972-ին, Աշոտ Տաշիր-Ձորագետի թագաւոր հռչակեց կրտսեր որդին՝ Գուրգէնը: 987-ին թագաւոր հռչակուեցաւ նաեւ Սիւնիքի գահերէց Սմբատ իշխանը: Մինչ այդ, 908-ին, Վասպուրականի մէջ հիմնուած էր Արծրունիներու առանձին թագաւորութիւնը:

• Կարսի թագաւորութիւնը տեւեց մէկ դար (963-1065): Թագաւորութիւնը ունեցաւ լաւ զինուած հեծեալ զօրք եւ մասնակցեցաւ արաբ էմիրներու դէմ հայերու եւ վրացիներու բազմակերպած արշաւանքներուն:

• Տաշիր-Ձորագետի թագաւորութիւնը ունեցաւ աւելի քան մէկ դարու կեանք (972-1113): Թագաւորութիւնը կոչուեցաւ նաեւ Կիւրիկեան Հարստութիւն: Թագաւորութիւնը կը բաղկանար Գուգարք նահանգի մեծագոյն մասէն, կեդրոնն էր Լոռի քաղաքը: Թագաւորութիւնը իր հզօրութեան գագաթնակէտին հասաւ Դաւիթ Անհողինի օրով (989-1048):

• Սիւնիքի թագաւորութիւնը աւելի երկար կեանք ունեցաւ: Ան իր գոյութիւնը պահպանեց շուրջ երկու դար (987-1170): Թագաւորութեան կեդրոնը սկիզբը Սիւնի աւանն էր, ապա ան փոխադրուեցաւ Կապան: Համեմատաբար փոքր տարածութիւն ունեցող այս թագաւորութիւնը ունէր բաւական խիտ բնակչութիւն: ԺԲ. դարուն Սիւնիքի մէջ կային 43 բերդեր ու ամրոցներ, 40 վանքեր եւ 1000-է աւելի գիւղեր ու աւաններ:

• Վասպուրականի թագաւորութիւնը կ'ընդգրկէր ընդարձակ շրջան մը՝ Վանայ եւ Ուրմիոյ լիճերուն միջեւ, մինչեւ Արաքս գետ: Աւելի քան մէկ միլիոն բնակչութիւն հաշուող այս թագաւորութիւնը կը գտնուէր առեւտրական կարեւոր ուղիի մը վրայ, Պարսկաստանէն կու գար եւ դէպի հիւսիս եւ արեւմուտք զանազան ուղղութիւններով կ'երթար: Գագիկ Արծրունիի թագաւորութեան տարիներուն (908-943) Վասպուրականը ապրեցաւ տնտեսական եւ մշակութային վերելք: Պատմական աղբիւրներու համաձայն, ԺԱ. դարուն Վասպուրականը ունէր 8 քաղաք, 400 գիւղ, 72 ամրոց ու բերդ եւ 115 վանք :

Հայ-Բիւզանդական Յարաբերութիւնները

Սանահինի վանք

Աշոտ Գ.-ի օրով, բիւզանդական գահ բարձրացաւ հայ ծագումով զօրավար մը՝ Յովհաննէս Չմշկիկ: Ան արաբներու դէմ մեծ արշաւանքի մը ձեռնարկեց: 974-ին, երբ հսկայ բանակի մը գլուխը անցած ան մօտեցաւ Հայաստանի հարաւային սահմաններուն, հայերը ահազանգի մատնուեցան: Հայաստանի թագաւորներն ու նախարարները, ծանօթ ըլլալով բիւզանդացիներու նուաճողական եւ հակահայ տրամադրութիւններուն, խմբուեցան Աշոտ Գ.-ի շուրջ՝ պաշտպանելու համար իրենց անկախութիւնը:

Կարսի, Տաշիրի, Սիւնեաց, Վասպուրականի եւ Սասունի իշխաններն ու թագաւորները, իրենց զօրքով միացան Աշոտ Գ.-ի բանակներուն: 80 հազարնոց բանակ մը ոտքի էր դիմաւորելու համար վտանգը: Չմշկիկի պատգամաւորները երբ տեսան հայոց վճռակամութիւնը եւ Աշոտի մեծ զօրքը, վերադարձան զգուշացնելու համար կայսրը: Պատգամաւորներուն հետ մեկնեցան նաեւ հայոց ներկայացուցիչները, որոնք կայսեր հետ բարեկամութեան եւ զինակցութեան դաշինք մը կնքեցին: Այսպէս, շնորհիւ հայերու միասնականութեան կարելի եղաւ վտանգը հեռացնել Հայաստանի սահմաններէն:

Աշոտ Գ.-ի շուրջ 25 տարուան գահակալութիւնը Հայաստանի համար խաղաղութեան եւ շինարարութեան շրջան մը եղաւ: Աւելի զարգացան արհեստները եւ արուեստները: Անին գեղեցկացաւ բազմաթիւ նոր պալատներով եւ եկեղեցիներով: Անիկա օժտուեցաւ աշտարակաւոր պարիսպներով, պահեստներով, հիւրանոցներով, մաքսատուներով եւ կամուրջներով:

Աշոտ Գ.-ի օրով, իր բարեգործութիւններով կարեւոր դեր կատարեց Խոսրովանոյշ թագուհին: Ան հիմնեց Հաղբատի եւ Սանահինի վանքերը: Խոսրովանոյշ հիմնեց նաեւ Սեւանի միաբանութիւնը: Ան կը նկատուի միջնադարու հայ մեծագոյն բարերարներէն:

Սմբատ Բ. (977-989)

Սմբատ Բ. Տիեզերակալի եւ Կուրիկեան Գուրգէն թագաւորի բարձրագանդակը, Հաղբատ

Աշոտ Գ.-ի յաջորդեց իր Սմբատ որդին, որ նաեւ կոչուեցաւ «Տիեզիրակալ», որովհետեւ կրցաւ ամբողջ Հայաստանը առնել իր իշխանութեան տակ: Իր օրով շարունակուեցան շինարարական աշխատանքները, որովհետեւ արտաքին վտանգ չէր սպառնար Հայաստանի: Բիւզանդիոն կռուի մէջ էր պուլկարներու հետ, իսկ արաբները թուլցած էին իրենց ներքին հակամարտութիւններուն պատճառով:

Անիի հարաւային եւ արեւելեան կողմերէն կ'անցնէր Ախուրեան գետը, իսկ արեւմուտքէն մայրաքաղաքը պաշտպանուած էր Ծաղկաձորով: Բնական պաշտպանութենէ զուրկ հիւսիսային կողմը Սմբատ Բ. ամրացուց «Սմբատեան» կամ «Սմբատաշէն» կոչուող կրկնակի պարիսպներով եւ աշտարակներով, որոնց շինութիւնը տեւեց ութ տարի: Ան շինել տուաւ նաեւ գեղեցիկ եւ ընդարձակ սրահներով արքունի պալատը: Իր օրով սկսաւ Անիի Մայր Տաճարին շինութիւնը (989): Ան կաթողիկոսական աթոռը Արգինայէն փոխադրեց Անի: Համեմատաբար խաղաղ այս գահակալութեան շրջանին ներքին խնդիր մը, շրջան մը խռովեց երկիրը: Սմբատ Բ. Կարսի Մուշեղ թագաւորէն խլած էր Շատիկ բերդը: Մուշեղ իրեն օգնութեան կանչեց Տայքի Դաւիթ Կիւրողապատը, որ Բագրատունի ծագումով, բայց բիւզանդացիներուն ենթակայ վրացի դարձած իշխան մըն էր: Վրացական բանակով, Դաւիթ օգնութեան հասաւ Մուշեղին, որ որոշած էր տապալել Սմբատը եւ տիրանալ անոր գահին: Ան նոյնիսկ դիմած էր արաբ էմիրի մը օգնութեան, որ քիչ ետք մտնելով Հայաստան ձեռնարկած էր աւերածութիւններու: Բարեբախտաբար, սակայն, Սմբատ Բ. յաջողեցաւ շուտով կարգն ու խաղաղութիւնը վերահաստատել: Ան նաեւ հաշտուեցաւ Դաւիթ Կիւրողապատին հետ, որ հետագային հաւատարիմ դաշնակիցը դարձաւ հայերուն:

Գագիկ Ա. (989-1020)

Գագիկ Ա.-ի արձանը Անիի մէջ

Սմբատ մեռաւ անժառանգ: Իրեն յաջորդեց եղբայրը՝ Գագիկ, որ նոյնպէս շարունակեց շինութիւններով բարեզարդել Անին ու իր շրջակայքը: Ան Տրդատ ճարտարապետին աւարտել տուաւ Մայր Տաճարին շինութիւնը: Տրդատ շինեց նաեւ կաթողիկոսարանը, ինչպէս նաեւ Կոստանդնուպոլսոյ հռչակաւոր Այա Սոֆիա մեծ տաճարին գմբէթը:

Գագիկ Ա-ի օրով, Բագրատունեանց թագաւորութիւնը հասաւ իր զօրութեան գագաթնակէտին, թէ ռազմական զօրութեամբ եւ թէ հողային ընդարձակութեամբ: Ան բանակին ընդհանուր թիւը հասցուց 100 հազարի, սպարապետութիւնը յանձնելով Վահրամ Պահլաւունիին:

Գագիկ Ա.-ի արտաքին քաղաքականութեան հիմնական գիծը եղաւ քրիստոնեայ պետութիւններուն միջեւ սերտ գործակցութիւն ցուցաբերել՝ Հայաստանը ձերբազատելու համար թշնամիներէն: Ան բարեկամութիւն հաստատեց Տայքի Կիւրողապատ իշխանին հետ, որ յարձակելով Մանազկերտի Աբբաս էմիրին վրայ, խլեց քաղաքը: Երբ իր կարգին էմիրը քալեց Դաւիթի դէմ, Գագիկ հասաւ իր դաշնակիցին օգնութեան եւ անոնք միասնաբար կոտորեցին էմիրին զօրքերը:

Աւելի ուշ, Գագիկ միացաւ նաեւ Վրաստանի Բագրատ Գ. թագաւորին՝ յարձակելու համար Գանձակի արաբ էմիրին վրայ, որ պարտուելով կորսնցուց իր հողերուն մէկ մասը:

Ներքին քաղաքականութեան մէջ, կեդրոնական իշխանութեան դէմ առնուած որեւէ քայլ խստօրէն պատժուեցաւ: Այսպէս, ան յարձակեցաւ իրեն անհնազանդ Ձորագետի Դաւիթ թագաւորին վրայ ու գրաւեց անոր հողերը, որուն համար վերջինը կոչուեցաւ Դաւիթ Անհողին: Գագիկ Ա. նաեւ Վասպուրականէն խլեց կարգ մը հողամասեր, զորս կցեց իր թագաւորութեան:

Գագիկ Ա.-ով վերջ կը գտնէ յարաբերական խաղաղութեան շրջան մը: 925-էն ի վեր Հայաստան չէր ենթարկուած կարեւոր արշաւանքի: Ան զօրացած էր եւ օգտուելով քաղաքական ու ռազմական ապահով վիճակէն, լծուած էր շինարարական աննախընթաց աշխատանքի:

Աղբիւրներ

• Հայոց Պատմութիւն Հայաստանն ու Հայութիւնը Գ.-ԺԳ. Դարերուն, էջ 99 -108: