Բարեկենդան

Բարեկենդան, Հայաստանեայց Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ տօներէն, միաատեն՝ իսկական ժողովրդական տօն: Հին ատեն հայկական տօներէն ամէնէն ուրախն ու ամենատարածուածն էր։ Անիկա կը յաջորդէր Ս. Սարգիսի տօնին եւ կը տեւէր մինչեւ Մեծ պահքի նախօրեակը: Երկշաբաթեայ այս տօնախմբութիւնը կատակով յաճախ կ'անուանէին «փորեկենդան», որովհետեւ տօնին գլխաւոր յատկանիշը կերուխումն էր:

Բարեկենդանի ծպտեալ կերպար

Բարեկենդանի Խորհուրդը

Բարեկենդանը բարեկեցութեան խորհուրդն է: Իսկ բարեկեցութիւնը մարդ տեսած է դրախտի մէջ։ Բարեկենդանի տօնը դրախտի յիշողութեան, մեծարման տօնն է: Այսինքն՝ Բարեկենդանով մենք կը յիշենք դրախտը եւ կը տօնենք դրախտի այն պատկերները, զորս ունեցած ենք: Անիկա առաւելաբար ժողովրդական տօնախմբութեան, խրախճանքի, ազատութեան օր է, որ կարծես հաւատացեալ ժողովուրդին կը յիշեցնէ նախկին դրախտը, դրախտային երջանկութիւնն ու զուարթութիւնը: Իսկ տօնը կը նշուի հիմնականին մէջ դիմակներով, որոնք կը խորհրդանշեն դրախտի բոլոր անասունները: Ադամ բոլոր անասուններուն անուններ տուած էր, միաատեն ապրած էր դրախտին մէջ, բարեկեցութեան մեջ՝ ղեկավարելով անասունները: Անոնց պատկերներով դիմակներն ալ Բարեկենդանի տօնը կը խորհրդանշեն: Այս ամէնը բարեկենդանութեան յիշողութիւնն է, մէկ խօսքով՝ ափսոսանքը, որ այլեւս չունին այդ դրախտը:

Բարեկենդանի տօնին մարդիկ կը պարեն, կ'ուրախանան: Ասիկա մարդկային հոգիի ուրախութեան նշանն է: Դրախտին մէջ մարդը եղած է հոգեպէս ուրախ, գտնուած է Աստուծոյ ներկայութեան մէջ, Աստուծոյ հետ յարաբերութեան մէջ մտած է, տեսած է, որ Աստուած իրեն հետ է եւ հնարաւորութիւն կու տայ ապրելու երջանկութիւն եւ ուրախութիւն: Եւ քանի որ մեղքի պատճառով նախահայրն ու նախամայրը վտարուեցան դրախտէն, մարդիկ կը յիշեն դրախտի երանական կեանքը եւ կ'ափսոսան զայն կորսնցնելուն համար:

Բարեկենդանի խորհուրդներէն մէկն ալ բարիի ու չարի պայքարը կը խորհրդանշէ: Խաղերու ընթացքին կը ծաղրուին համայնքին անարդար մեծաւորները, դատաստան կ'ընեն եւ կը պատժեն: Իրական կեանքի մէջ չկրցածը կարելի է կատարել Բարեկենդանի օրերուն, խաղերու ընդմէջէն: Այդ օրը մէկը միւսէն նեղուելու իրաւունք չունէր, բոլորը կրնային կատակել, ծաղրել եւ քննադատել:

Տօնին յատուկ խրախճանքներ

Բարեկենդանը համընդհանուր տօն է, իսկ Արեւմուտքի մէջ զայն կը կոչեն «Կառնաւալ»՝ դիմակներով մարդիկ երգ ու պարով կը շրջին փողոցները: Վենետիկի մէջ անիկա վերածուած է ազգային փառատօնի: Հայերը տօնը անուանած են նաեւ «Բարեկենդանք» կամ «Աբեղաթող»՝ քահանայական դասին տրուող որոշ ազատութիւններուն պատճառով:

Աւանդութիւններ եւ սովորութիւններ

Այս առիթով կը պատրաստէին տարբեր տեսակի ճաշատեսակներ եւ քաղցրեղէններ, կ'օգտագործուէր առատ խմիչք, իսկ հարբեցողութիւնը բնականաբար ներելի էր այդ օրերուն: Կաղանդի նման, կ'այցելէին իրարու տուն եւ կը շնորհաւորէին, կը մասնակցէին ճոխ սեղաններու խնճոյքներու, կը կազմակերպէին խաղեր, երգ, պար, ներկայացումներ եւ այլն…: Տօնախմբութեան ընթացքին իրարու այցելութեան կ'երթային գլխաւորաբար ցերեկային ժամերուն: Այս փոխայցելութիւնները եւ նուիրատուութիւնները աւելի շատ տարածուած էին նորապսակներու հարազատներուն միջեւ։ Բարեկենդանին կը պահպանուէր նաեւ նորահարսներու «դարձ երթալու» սովորոյթը: Այս օրը իրարու տօնը կը շնորհաւորէին բարեմաղթանքի հետեւեալ խօսքերով. «Շնորհաւոր ապաշխարանք Քրիստոսի» կամ «Շնորհաւոր բարեկենդան, բարով հասնինք սուրբ Յարութեան»:

Յատկանշական էր այն, որ խնճոյքներուն կը մասնակցէին նաեւ կիները, եթէ այլ տօներու ան կ'առանձնանար, ապա Բարեկենդանին կը տիրէր սեռի, տարիքի եւ խաւի հաւասարութիւն:

Բարեկենդան բառի ստուգաբանութիւն

Բարեկենդանի աւանդոյթը կու գայ շատ հին ատեններէն, բառը ստուգաբանելով (բարե=բարի, կենդան=կենդանութիւն) կարելի է եզրակացնել, որ անիկա կապ ունի բնութեան զարթօնքին, բերքի ու բարիքի հետ: Այս իմաստով Բարեկենդանը բազմաթիւ ծիսական պաշտամունքային տարրեր ունի, որոնք մնացած են խաղերու ձեւով: Այսպէս, օրինակ, խաղերու ընթացքին սուտմեռուկ ձեւանալ, յետոյ՝ յառնող բնութեան պաշտամունքին հետ:

Բարեկենդանի յատուկ խաղեր

Բարեկենդանի գլխաւոր խաղերէն մէկը՝ «Աբեղաթող»ը, կը կազմակերպուէր վանքերուն կամ եկեղեցիներուն մէջ, Բարեկենդանի վերջին Շաբաթ կամ Կիրակի օրերուն: Խաղի ատեն սարկաւագէն, աբեղայէն ու վարդապետէն մինչեւ եպիսկոպոսը, գրեթէ, կը հաւասարէին եւ պահ մը մոռացութեան կը տրուէին դասային տարբերութիւնները: Սեղանատան մէջ տեղի ունեցող խնճոյքներուն կը յաջորդէր թափօրը: Կ'ընտրուէր թափօրապետ մը: Վերջինս կը նստէր գահաւորակի մը վրայ, գլխուն կը կրէր եպիսկոպոսական տիպի թիթեղեայ խոյր մը, թագ մը, իսկ ձեռքին՝ խոտէ հիւսուած գաւազան:

Չափազանց հետաքրքրական էր նաեւ հայկական գիւղերուն մէջ Բարեկենդանի խաղերու եւ դիմակահանդէսներու սովորութիւնը, երբ պատանիները դռնէ դուռ շրջելով` կը զուարճանային:

Բարեկենդանի խաղերէն էին ընկուզախաղն ու ճօճախաղը: Ճօճախաղին առաւելաբար կը մասնակցէին կիները, երիտասարդ աղջիկներն ու երեխաները: Անոնք պարանով պատրաստուած ճօճանակներու վրայ կ'օրօրուէին, իսկ իրենց շուրջ հաւաքուած բազմութիւնը ճիպոտով կը հարուածէր ոտքերուն, որպէսզի ճօճուողը որեւէ գաղտնիք յայտնէ, կամ սիրած երիտասարդին անունը բացայայտէ:

Մարաշի հայերուն սիրուած ներկայացումներէն էր «Թլխաղիր»-ը: Կիներ բահին վրայ կ'անցընէին կնոջ, բայց յատկապէս նորահարսի մը հագուստը, գլուխը կը յարդարէին զանազան քողերով ու ծածկոցներով. այս մարդ-տիկնիկը կը կոչուէր «թլխաղիր»: «Թլխաղիրին» վրայ կ'անցընէին իրենց զարդերը եւ կատակերգերով կը պտըտէին գիւղին թաղերը՝ տունէ - տուն: Այդ օրը ամէն թաղի մէջ կարելի էր հանդիպիլ քանի մը «թլխաղիր»ներու: Զբօսապտոյտէն ետք, «թլխաղիրը» կը տնկէին բակի մը մէջ եւ մինչեւ երեկոյ շուրջը կը պարէին: Երեկոները, ուրախութեան թունդ պահուն, յանկարծ կը լսուէին կենդանական անճոռնի ձայներ: Դուռը կը բացուէր, ներս կ'իյնար այլանդակ մէկը՝ երեսը ալիւրի կամ մուրի մէջ կորսուած, այծի մորթէ մեծ մօրուք շինած, մորթերէ պատրաստուած տարօրինակ հագուստ հագած, ձեռքին երկար ձող կամ ակիշ բռնած, զանազան թռիչքներ ընելով կը յարձակէր ուրախացողներուն վրայ։ Բոլորը թէ՛ կը ծիծաղէին, թէ կը վախնային այդ այլանդակ ծաղրածուէն: Երեխաները, վախցած կու լային: Իրարանցում կը ստեղծուէր: Վերջապէս ծաղրածուն, տանտիրոջմէն նուէրն առնելով, իր բազմաթիւ ընկերներով ուրիշ տեղ կ'երթար: Ծաղրածուները (այլ տեղեր կ'անուանուէին «Նոզայ») կը ներկայացնէին կամ պառաւ սատանայ, կամ անճոռնի հրէշ, կամ տգեղ ուղտ, կամ սարսափեցնող դեւ, եւ այլն: Կատակով կը խաղային գոմշակռիւ, աքլորակռիւ, բայց շատ աւելի տարածուած էր «ուղտ խաղցնելը»:

Ակլատիզը

Գիւղին հրապարակը ձիարշաւ տեղի կ'ունենար, որ կ'աւարտէր «Ուտիս տատը» վռնտելու եւ «Պաս պապը» հրաւիրելու ծէսով: «Ուտիս տատը», որ Բարեկենդանի օրերուն բոլորը ուտել - խմելու կը հրաւիրէր, այժմ արդէն գզգզուած տիկնիկ է: Բարեկենդանի վերջին օրը, երեկոյեան, հանդիսաւոր կերպով կը գլորի լերան գլուխէն՝ երիտասարդներուն բարեկենդանեան վերջին խնճոյքը հովանաւորելէ ետք: Անոր կու գար փոխարինելու «Պաս պապի»ն կամ «Ակլատիզ»ը (Ախելուծ, Ախալոճ, Ախըլոջ, Ախացել, Աքլատիզ, Գոգոռոզ, Խուխուլիճ, Խուլուճիկ, Մոռմոռոզ, Մռմռաս, Մեծպապ, Պապի պուլուլ, Որոջբեկ, Ֆռիկ): Ակլատիզը պատրաստուած կ'ըլլար սոխէ, վրան եօթը փետուր եւ թելով առաստաղէն կախուած: Զայն առաստաղէն կախելու ատեն կ'երգէին.

Տատը գնաց շերեփը ձեռքին,

Պապը եկաւ չոմբախն ուսին:

Կարնոյ մէջ, այդ տիկնիկը ծերունիի տեսքով էր։ Կը պատրաստուէր տղամարդու հագուստով, փարթամ ու սպիտակ պեխ ու մօրուքով, միոտանի, որու ծայրը կը խրէին սոխը` եօթը փետուրներով, պարզած թեւերով, որոնցմէ քարեր կը կախուէին: Զայն կախելու ատեն մանուկները կ'երգէին.

Ակլատիզ, չուանը վիզ

Եկաւ մեզ հիւր՝ կախուաւ երդիս:

Եօթը փետուրները, որոնք Մեծ պահքի եօթը շաբաթներուն կը համապատասխանէին, օրացոյցի դեր կը կատարէին, իւրաքանչիւր շաբթուան վերջը մէկ փետուր կը վերցնէին: Ռումտիկինի մէջ, կը հաւատային, որ եթէ պահեցողութեան ընթացքին սոխը ծիլ տար, ապա ուրեմն այդ տարի ընտանիքին բարօրութիւն կը սպասէր, իսկ եթէ պատահէր, որ սոխը թմրէր ու չորնար, ձախորդութեան օրեր կ'ակնկալուէին:

Շիրակի մէջ, իւրաքանչիւր փետուր հանելու ատեն կ'ըսէին՝ «Ճիճու, ճիճվարանքը` դուրս, ցորեն, գարին՝ ներս» եւ մէկ կողմ կը նետէին փետուրը: Ամէնուր Ակլատիզ-Պաս պապին Պահքը հսկողի դեր կը ստանձնէր: Անիկա շարունակ կը ճօճէր կրակի, ծուխի եւ օդափոխութեան շնորհիւ: Թելը կը տատանէր մէկ կողմէն միւսը եւ այդ պատճառով Սասնոյ մէջ զայն կը կոչէին «ֆռռիկ»: Անով կը վախցնէին երեխաները, որ յանկարծ անոնք Ուտիսի կերակուրներ չուտեն: Զանազան պատմութիւններ կը պատմէին Ուտիս տատի եւ Պաս պապի հակադրութիւններուն մասին, որոնք կը ներկայացնէին անոնց մշտական վէճերը: Ըստ լոռեցիներուն, Պաս պապը ճաշի մեծ շերեփով կը հարուածէր տատի (Ուտիսի) գլխուն եւ դուրս կը դնէր տունէն այն բանին համար, որ ան երեխաները իւղալի-մսեղէն կերակուրներով կը կերակրէ եւ անոնց հոգին կը տկարացնէ գիրուկ մարմինի մեջ: Իսկ պահքի վերջը ուրախ եւ առոյգ տատը կու գար ու, մածունի իւղոտ շերեփով կը հարուածէր Պաս պապին գլխուն, դուրս կը դնէր նիհար ու չորցած պապին:

Այնթապցիները, որոնք փետրազարդ սոխը կը կոչէին Խուճուճիկ, Մեծ պահքի վերջին օրը զայն կը թաթխէին մածունի մէջ եւ կը նետէին տանիքը: Ըստ անոնց պատկերացումներուն, սոխը կը վերածուէր մկաններու, խռիւը՝ թեւերու, ինքը՝ Խուլուճիկն ամբողջութեամբ՝ թռչունի, որ կը թռչէր – կ'երթար՝ յաջորդ տարին վերադառնալու պայմանով: Մեծ պահքի առաջին օրը ամէն տուն կը թխէին եօթը հատ անալի բաղարջ՝ ի նշան պահքի եօթը շաբաթներուն: Պահքի ընթացքին կենդանական ծագում ունեցող սնունդ չէին ուտեր, այլ միայն բուսական:

Հայ Եկեղեցին, Բուն Բարեկենդանի նախորդող օրը՝ Շաբաթ երեկոյեան, ժամերգութեան ընթացքին եկեղեցւոյ խորանին վարագոյրը կը քաշուի, խորանը կը ծածկուի եւ այնպէս փակ կը մնայ քառասնօրեայ պահքի շրջանին:

Պահքի ատեն կը մատուցուի փակ պատարագ: Պսակի խորհուրդը տեղի չ'ունենար, կ'արգիլուի մատաղ ընել, մինչ կը թոյլատրուի մկրտութիւն եւ նշանտուք կատարել: Մեծ Պահքի (պաս) իւրաքանչիւր Կիրակին ունի իր անունը: Առաջին կիրակին նուիրուած էր Արտաքսման, երկրորդը՝ Անառակին, երրորդը՝ Տնտեսին, չորրորդը՝ Դատաւորին, հինգերորդը՝ Գալստեան, վեցերորդը՝ Ծաղկազարդին եւ եօթներորդը՝ Քրիստոսի Յարութեան:

Բարեկենդանի Խոհանոց

Բարեկենդանի օրերուն ամենաբնորոշը կերակուրներու առատութիւնը եւ այլազանութիւնն է: Անպայման իւրաքանչիւր ընտանիք, նիւթական իր հնարաւորութիւններուն չափով, կը մորթէր կով, այծ, ոչխար կամ հաւ:

Սովորական օրերուն գիւղացին հազուադէպօրէն կը մորթէր իր տան անասունները, սակայն Բարեկենդանի աւանդոյթի արմատներուն մէջ նաեւ կայ զոհաբերութեան գաղափարը. յանուն յաջողակ երկրագործական տարեսկիզբի, մատաղով սիրաշահուած են աստուածները՝ խնդրելով բերքի առատութիւն:

Հետագայ օրերու կերուխումն ու խրախճանքներն ալ աստուածներուն նուիրուած շքահանդէսներու մնացուկներն են:

Բարեկենդանի տօնին աւանդական ճաշատեսակներէն են «ՓԱԹԻԼԼԱՆ» (պանիրով կամ միսով տապկուած խմորեղէն), «ԱՄԻՃԸ» (լեցուած հաւ կամ հնդկահաւ), «ԲԽԲԽԻԿԸ» (տապկուած անուշեղէն), «ՀԱԼՎԱՆ», «ՓԱԽԼԱՒԱՆ», «ՍԸՌՈՆԸ» (թանապուրի մէջ եփած խմորէ գնդիկներ), «ԹԱՆԱՊՈՒՐ»Ի տեսակները, ձուածեղներ, «ՍԵՄՍԵԿԸ» (միսով խմորեղէն), Գաթաներու տեսակները, աղանձը, փոխինձը, ինչպէս նաեւ՝ կոլոլակները, խորովածներն ու խաշլաման:

Պարտադիր ճաշատեսակը խաշիլն էր, որմով կը սկսէր տօնը եւ երկու շաբաթ կը պատրաստուէր բոլոր տուներէն ներս: Տանտիկիններն իրենց պահած մթերքներով շռայլօրէն կը հիւրասիրէին ընտանիքի անդամներն ու հիւրերը: Վերջին օրը, երեկոյեան, կաթնապուր ու մածուն կ'ուտէին, վրայէն՝ խաշած հաւկիթ, ըսելով. «Մեր բերանները փակենք սպիտակ հաւկիթով. Աստուած արժանացնէ կարմիր հաւկիթով բանալու», ակնարկելով, որ ահա կը սկսի Մեծ պահքը, որու 49 օրերու ընթացքին այլեւս հաւկիթ պիտի չուտեն մինչեւ Ս. Զատիկ: Որոշ տեղերու մէջ հաւկիթ խաշելու փոխարէն ձուածեղ կը պատրաստէին:

Աղբիւրներ

• Առաւօտ օրաթերթ, 18 Յունուար, 2011:
• Ազդակ օրաթերթ, 9 Փետրուար,2013:
• «Յիշատակարան Ռումտիկինի», Հայկազուն Յ. Եափուճեան, Պէյրութ,1967:
• Լ.Օ.Խ.-ի գրքոյկ՝ Հայկական Սովորութիւններ եւ Աւանդութիւններ: