Գեղարքունիքի մարզ
Գեղարքունիք, Հայաստանի Հանրապետութեան մարզ, Հայաստանի արեւելքը։ Սահմանակից է հիւսիսէն՝ Տաւուշի մարզին, արեւմուտքէն՝ Կոտայքի մարզին եւ Արարատ մարզին, հարաւէն՝ Վայոց ձորի մարզին, արեւելքէն՝ Ազրպէյճանի, Գետաբեկ, Դաշքեսանի եւ Թովուզի շրջաններուն, հարաւ-արեւելքէն՝ Արցախի Հանրապետութեան եւ Շահումեանի շրջանին: տարածքով երկիրին ամենամեծ մարզն է, որու մարզկեդրոնն է Գաւառ քաղաքը: Մարզին մէջ կը գտնուի Հայկական լեռնաշխարհի երեք մեծագոյն լիճերէն մէկը՝ Սեւանայ լիճը:
Աշխարհագրութիւն Խմբագրել
Մարզը այնքան մեծ է, որ անոր մէջ կրնան տեղաւորուիլ Արարատի մարզը, Արմաւիրի մարզը եւ Կոտայքի մարզը։ Ամբողջ տարածքին շուրջ 1/4-ը ծածկած է Սեւանայ լիճը։ Գլխաւոր ճամբաներն են՝ Ճամբարակ-Բերդը, Մարտունի (Գեղարքունիքի մարզ)-Եղէգնաձոր եւ Երեւան- Սեւան քաղաք- Սոթք (Գեղարքունիքի մարզ) երկաթուղին։
Տարածքին մէջ կան հրաբխային գագաթներ, որոնցմէ նշանաւոր են յատկապէս Արմաղան լեռն ու Աժդահակ(լեռնագագաթ)ը, որոնց խառնարաններուն մէջ կը գտնուին համանուն լիճերը։ Գլխաւոր լեռնաշղթաներն են Գեղամայ , Արեգունի, Սեւանի, Արեւելեան Սեւանի եւ Վարդենիսի լեռնաշղթաները։ Սեւանի աւազանը արգաւանդ հողերով հարուստ է, յատկապէս նշանաւոր է Մասրիկի դաշտը՝ 1900-2200 մ. բարձրութեամբ։ Կլիման բարեխառն լեռնային է. ձմեռը՝ ցուրտ, ձիւնածածկ։ Յունուարին միջին ջերմաստիճանը -5˚-10˚ է։ Ամառը՝ տաք, արեւոտ։ Միջին ջերմաստիճանը կը հասնի +18˚+20˚։ Անձրեւը՝ քիչ 400-450 մ.մ., իսկ բարձր շրջաններուն մէջ մինչեւ 1000 մ.մ.։ Հանքերէն մեծ արժէք կը ներկայացնեն Ոսկիի (Սոթք), քրոմիտի (Շորժա), բնական շինանիւթերու, հանքային ջուրերու (Լիճք (հանքային ջուր) հանքավայրերը։[2] Սեւանայ լիճը ամբողջութեամբ կը գտնուի Գեղարքունիքի մարզին մէջ։
Գեղարքունիքի մարզին մէջ կարելի է հանդիպիլ նախաուրարտական եւ ուրարտական ժամանակաշրջաններու բերդերու, ամրոցներու, բնակավայրերու, հնավայրերու հետքերու եւ սեպագիր արձանագրութիւններու: Լիճիէն հեռու տարածքներու վրայ յայտնաբերուած են մինչեւ հինգհազարամեայ դամբարաններ:[3] Սեւանայ լիճին ջուրերէն ազատ մնացած տարածքին (16 քառ.մ) անտառապատ է, Ձկնագետի հովիտին մէջ պահպանուած են անտառներու մնացորդներ, Սեւանի լեռնաշղթային արեւմտեան լանջերուն՝ կաղնուտներ: Անտառածածկ է Արտանիշի թերակղզին: Ափամերձ գօտիին մէջ, լիճին բնապահպանութեան նպատակով 1898-3597 մ. բարձրութեան վրայ, 1978-ին հիմնուած է «Սեւան» ազգային պարկը (տարածքը՝ 4850 քառ.մ), ստեղծուած են Արտանիշի, Նորատուսի, Լիճքի եւ Կարճաղբիւրի արգելավայրերը: Հոս պահպանուած են նաեւ բոյսերու 1600 եւ անասուններու 330 տարատեսակներ:[4]
Մարզին նշանաւոր պատմամշակութային կեդրոնները Խմբագրել
- Գանձակի եկեղեցի (Դ. դար)
- Հացառատի եկեղեցի (Է. դար)
- Սոթքի Ս. Աստուածածին եկեղեցի (Է.դար)
- Նորատուսի եկեղեցի (Թ. դար)
- Սեւանի վանք ( Դ.- Թ. դարեր)
- Մաքենեաց վանքի համալիր (Թ.-Ժ. դարեր)
- Իլկավանք (Ժ.-Ժա. դարեր)
- Հայրավանք (Թ.-Ժգ. դարեր)
- Շողակավանք (Ե.-Թ. դարեր),
- Կոթավանք (Թ. դար),
- Մասրուց անապատ (Թ. դար, Ձորագիւղ)
- Սելիմի քարվանսարա
- ԼՃաշէնի դամբարանադաշտ
Քաղաքները Խմբագրել
Գեղարքունիքի մարզկեդրոնն է Գաւառը: Անիկա հիմնուած է 1830-ին եւ բնակուած Արեւմտեան Հայաստանի Պայազիտ քաղաքի հայերէն: Խորհրդային իշխանութիւններու տարիներուն քաղաքը կոչուած է` նախ Նոր Պայազիտ, ապա Կամօ: Գաւառը նախախորհրդային Հայաստանի չորս քաղաքներէն մէկն էր: Անոր բնակչութիւնը գիւղատնտեսութենէ բացի կը զբաղէր արհեստագործութեամբ ու առեւտուրով: Արդիւնաբերութիւնը թափ առած է խորհրդային տարիներուն: Այժմ քաղաքին մէջ կը գործեն կրթական, մշակութային ու առողջապահական` կեդրոններ: Մարզին երկրորդ քաղաքը Սեւանն է (նախկին` Ելենովկա), որ հիմնուած է Ժթ. դարու առաջին կէսին կեդրոնական Ռուսաստանէն աքսորուած ռուս աղանդաւորներուն կողմէ: Քաղաքին արագ զարգացման նպաստած է անոր յարմարաւէտ աշխարհագրական դիրքը` Երեւան-Իջեւան ու Երեւան-Գաւառ ճամբաները:
Պատկերասրահ Խմբագրել
Պատմական Յուշարձաններ Խմբագրել
-
Բերդկունքի ամրոց, Ք.ա. Բ. հազարամեակ -
Սեւանավանք, Թ. դար -
Վանեվանի վանք, Ժ. դար
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ http://www.armstat.am/file/doc/99471368.pdf
- ↑ Գեղարքունիքի մարզ
- ↑ «Ուրարտական շրջանէն մնացած հնութիւններ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-09-05-ին։ արտագրուած է՝ 2020-05-14
- ↑ «Բնական հարստութիւններ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020-05-01-ին։ արտագրուած է՝ 2020-05-14
Արտաքին յղումներ Խմբագրել
- Գեղարքունիքի մարզպետարանի կայք
- findarmenia.com — Գեղարքունիքի մարզ Archived 2016-04-03 at the Wayback Machine.