Վլատիմիր Լենին
Վլատիմիր Իլիչ Լենին (22 Ապրիլ 1870[1][2][3][…], Ուլյանովսկ, Սիմբիրսկի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն[4] - 21 Յունուար 1924[5][6][2][…], Բոլշիե Գորկի, ՌԽՖՍՀ, Խորհրդային Միութիւն), ռուս յեղափոխական գործիչ եւ պոլշեւիկ, Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան ղեկավար, Ռուսական Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետության առաջին ղեկավարը եւ ԽՍՀՄ փաստացի ղեկավարը 1922 թուականէն։ Վլատիմիր Լենինի կողմէ Մարքսիստական փիլիսոփայութեան յետագայ զարգացման շնորհիւ, այդ յեղափոխական ուսմունքը կոչուեցաւ Լենինիզմ:
.svg){kind=small}
Կենսագրութիւն
Խմբագրել
Լենինը 1887 թուականին ընդունուած է Կազանի համալսարանի իրաւաբանական ֆակուլտետը, բայց Դեկտեմբերին, ուսանողական ցոյցերուն մասնակցելուն համար հեռացուեր եւ աքսորուած է։ 1891 թուականին աւարտական քննութիւններ յանձնած է Սանկտ Փեթեսրպուրկի համալսարանի իրաւաբանական ֆակուլտետին մէջ։ 1893 թուականին տեղափոխուած է Սանկտ Փեթեսրպուրկ, մասնակցած է «Բանուոր Դասակարգի Ազատագրութեան Պայքարի Միութեան» ստեղծման եւ ձերբակալուած է։ 1897 թուականին 3 տարիով աքսորուած է Ենիսէեան նահանգի Շուշենսկոյէ գիւղը։ 1900 թուականին մեկնած է արտասահման, փիլիսոփայ, մարքսիզմի տեսաբան Գէորգի Պլեխանովի եւ ուրիշներու հետ սկսած է «Իսկրա» («Կայծ») թերթի տպագրութիւնը։ Ռուսաստանի Սոցեալ Դեմոկրատական Բանուորական Կուսակցութեան (ՌՍԲԿ) 2-րդ համագումարին (1903) թուականին ստեղծած է պոլշեւիկներու կուսակցութիւնը։
1907 թուականին տարագրուած է։ 1917 թուականին վերադարձած է Փիթրոկրատ (Սանկտ Փեթեսրպուրկ) եւ առաջադրած է «Ապրիլեան Թեսիզները» սոցիալիստական յեղափոխական դասընթացքը (Մարտավարութիւն եւ Ռազմավարութիւն)։ Նոյն տարուայ Հոկտեմբերին ղեկավարած է զինուած ապստամբութիւնը։ Խորհուրդներու համառուսաստանեան 2-րդ համագումարին (Հոկտեմբեր 25-ին) ընտրուած է խորհրդային առաջին կառավարութեան՝ ժողկոմխորի նախագահ, միաժամանակ, 1918 թուականէն բանուորագիւղացիական պաշտպանութեան խորհուրդի նախագահն էր, համառուսաստանեան կեդրոնական ընտրական հանձնաժողովի (ԿԸՀ), յետագային՝ նաեւ ԽՍՀՄ ԿԸՀ-ի անդամ։ 1918 թուականէն ապրած է Մոսկուայի մէջ, որ նոյն թուականի Մարտէն՝ ՌԽՖՍՀ, իսկ 1922 թուականէն ԽՍՀՄ մայրաքաղաքն էր։ Վճռորոշ դեր խաղցած է Ռուսաստանի եւ Գերմանիոյ, Աւստրո-Հունգարիոյ, Պուլկարիոյ ու Թուրքիայի միջեւ Բրեստի խաղաղութեան պայմանագիրը (1918 թուականի Մարտ 3-ին) կնքելով։ Նոյն օրը ծանր վիրաւորուած է ահաբեկչական գործողութեան հետեւանքով։ Քաղաքացիական պատերազմի (1918–1920 թուականներ) տարիներուն եղած է «ռազմական կոմունիզմի» քաղաքականության գլխաւոր նախաձեռնողը։ Հաւանութիւն տուած է հակայեղափոխութեան եւ նենգադուլի դէմ պայքարի համառուսաստանեան արտակարգ յանձնաժողովի ստեղծման, որ բռնի միջոցներով անզիջում պայքար պիտի ծաւալէր՝ վերացնելու համար ընդդիմադիր կուսակցութիւններն ու անոնց մամուլի օրգանները։ Այդ քաղաքականութիւնը հանգեցուց միակուսակցական համակարգի առաջացման, ընդդիմադիր անուանի մտաւորականներու երկրէն արտաքսման ։ Ռուսաստանի մէջ սկսած սոցիալ-տնտեսական խոր ճգնաժամը յաղթահարելու նպատակով, 1921 թուականին որդեգրած է նոր տնտեսական քաղաքականութիւն, որ հնարաւորութիւն կուտար մասամբ ազատականացնել նիւթական արտադրութեան ոլորտը։ 1922 թուականին հիւանդացած է եւ այնուհետեւ չէ մասնակցած երկրի քաղաքական կեանքին։
Գործունէութիւնը
ԽմբագրելԼենինը Քարլ Մարքսի եւ Ֆրիտրիխ Էնկելսի գաղափարներուն հաւատարիմ հետեւորդն էր եւ ձգտած է ատոնք կիրառել Ռուսաստանի հասարակական զարգացման խնդիրները լուծելու համար։ Ընդունելով ռուս մարքսիստներու տեսակէտն այն մասին, թէ երկիրը թեւակոխած է զարգացման կապիթալիստական ուղի, ան պաշտպանած է բուրժուա-դեմոկրատական յեղափոխութեան անհրաժեշտութիւնը՝ Ռուսաստանի եւ անոր վերափոխումը՝ սոցիալիստական յեղափոխութեան։ Յեղափոխական պայքարի հիմնական միջոցը Լենինը համարած է փրոֆեսիոնալ յեղափոխականներու կուսակցութեան ստեղծումը, ի տարբերութիւն դումայական սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցութիւններու։ Առաջ քաշած է գապիթալիզմի զարգացման բարձրագոյն՝ իմբերիալիզմի փուլին անցնելու գաղափարը եւ անոր հիման վրայ եզրակացուցած է, որ Եւրոպայի առաջաւոր երկիրները հասունցեր են համաշխարհային սոցիալիստական յեղափոխութեան համար, որ պիտի սկսի Ռուսաստանը՝ որպէս համաշխարհային իմբերիալիսթական համակարգի ամէնաթոյլ օղակ։ Խորհրդարանական ժողովրդավարութեան փոխարէն պաշտպանած է պրոլետարիատի (չունեւոր բանուոր դասակարգ) տիքթաթուրան՝ որպէս սոցիալիզմի եւ կոմունիզմի կառուցման գործիք։ Լենինի մահէն յետոյ անոր մշակած տեսութիւնը ԽՍՀՄ-ի եւ շարք մը սոցիալիստական երկիրներուն կանոնակարգն էր եւ կոչուած է լենինիզմ։
Գրական գործունէութիւնը
ԽմբագրելԼենինի հիմնական երկերն են «Ի՞նչ են «ժողովուրդի բարեկամները», եւ ինչպէ՞ս անոնք կը պայքարին սոցիալ-դեմոկրատներու դէմ» (1894 թուական), «Կապիտալիզմի զարգացումը Ռուսաստանի մէջ» (1899 թուական), «Ի՞նչ ընել» (1902 թուական, «Մէկ քայլ առաջ, երկու քայլ ետ» (1904 թուական), «Մաթերիալիզմ եւ էմբիրիոկրիտիզմ» (1908 թուական), «Իմպերիալիզմը որպէս կապիթալիզմի բարձրագոյն աստիճան» (1916 թուական), «Պետութիւն եւ յեղափոխութիւն», «Ձախութեան» մանկական հիւանդութիւնը կոմունիզմի մէջ» (երկուքն ալ՝ 1917 թուական), «Նամակ համագումարին» (1922 թուական), «Էջեր օրագրէն», «Գոօպերացիայի մասին», «Մեր յեղափոխութեան մասին» (երեքն ալ՝ 1923 թուական) եւ այլն։
Լենինը եւ Հայաստանը
ԽմբագրելԼենինը տարբեր առիթներով անդրադարձած է հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի համար ճակատագրական նշանակութեան հարցերուն։ Անձնական եւ նամակագրական կապեր ունեցած է ճանչցուած հայ մարքսիստներ Իսահակ Լալաեանցի, Բոգդան Կնունեանցի, Ստեփան Շահումեանի, Սուրէն Սպանդարեանի եւ ուրիշներու հետ։ 1917 թուականի Դեկտեմբերի 29-ին Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարութիւնը Լենինի ստորագրութեամբ ընդունած է «Թրքահայաստանի մասին» որոշումը, որով կը պաշտպանէր հայերու ինքնորոշման իրավունքը՝ ընդհուպ լիակատար անկախութիւնը՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914–1918 թուականներ) ժամանակ ռուսական զօրքերու գրաւած Հայաստանի տարածքին։ Սակայն, իր իսկ նախաձեռնութեամբ զօրքերն այդ տարածքէն դուրս բերելով, զրկեց այդ որոշումն իրագործելու հնարաւորութենէն։
Լենինի գլխաւորած կառավարութիւնը ճանչցած է Հայաստանի առաջին հանրապետութիւնը (1918–1920 թուականներ), սակայն միաժամանակ ձգտած է այնտեղ հաստատել խորհրդային կարգեր եւ Խորհրդային Ռուսաստանի գերիշխանութիւնը։ Առաջնորդուելով համաշխարհային սոցիալիստական յեղափոխութեան մօտալուտ յաղթանակի գաղափարներով՝ մերձեցած է քեմալական Թուրքիոյ եւ, անտեսելով հայ ժողովուրդի կենսական շահերը, 1921 թուականի Մարտ 16-ին, Մոսկուայի պայմանագրով Հայաստանի Կարսի մարզը եւ Սուրմալուի գաւառը զիջած է Թուրքիոյ։ Հայ ժողովուրդի շահերը ոտնահարուած են նաեւ 1921–1923 թուականներուն Անդրկովկասի մէջ, ազգային տարածքային խնդիրներու լուծման ժամանակ. Լեռնային Ղարաբաղն ու Նախիջեւանը յանձնուեր են Ազրպէյճանին, Ջաւախքը՝ Վրաստանին։ Լենինի երկերը հայերէն հրատարակուեր են 1903 թուականէն։ Լենինի անունով կը կոչուէին Գիւմրի քաղաքը (1924–1990 թուականներուն՝ Լենինական), հանրապետութեան խոշոր քաղաքներու գլխաւոր հրապարակներն ու փողոցները։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Eesti biograafiline andmebaas ISIK
- ↑ 3,0 3,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան
- ↑ 4,0 4,1 4,2 P. Vi. Lenin, Vladimir Ilich // The Enciclopædia Britannica — 12 — London, NYC: 1922. — Vol. XXXI English History to Oyama, Iwao.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Ленин Владимир Ильич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — Т. 14 : Куна — Ломами. — С. 294–300.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Resis A. Encyclopædia Britannica
- ↑ Ленин В. И. Соціализмъ и религія // Novaya Zhizn — 1905. — вып. 28.
- ↑ http://philosophy.lengu.ru/wp-content/uploads/2015/10/Religiya-i-Bibliya-v-trudah-V.-I.-Lenina.pdf
- ↑ https://lenin.shm.ru/2410-2/
- ↑ https://lenin.shm.ru/2407-2/
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|