Հայերը Պաքուի մէջ
Հայերը Պաքուի մէջ, Պաքուի մէջ հայերը բնակած են հնագոյն ժամանակներէն։ 500-ին Արցախի հայոց Վաչագան Բարեպաշտ թագաւորը քաղաքին մէջ կառուցել տուած է առաջին հայկական եկեղեցին։ 1820-ին Պաքուի մէջ ապրած է 434 հայ։ 1899-ի մարդահամարի տուեալներով՝ Պաքուի բնակչութեան ընդհանուր թիւը 182897 էր, որմէ՝ 22506 հայ։ 1915-ի տուեալներով՝ Պաքուն ունեցած է 86,5 հազար հայ բնակիչ։ Յետագայ տարիներուն այդ թիւը կ՚աճէր։ 1918-ի սկիզբները հայերու թիւը անցած է 90 հազարէն։ Հաշուի առնելով, որ քաղաքը ունէր ընդամէնը մօտ 200 հազար բնակիչ, այդ կը նշանակէ, որ հայերը քաղաքի բնակչութեան մօտ կէսն էին։ Իսկ նկատի ունենալով, որ կովկասեան թուրքերը՝ որոնք 1936-ին Ստալինի կողմէ կնքուեցան «ազրպէյճանցիներ» անուամբ, այդ ժամանակ կը կազմէին բնակչութեան մօտ 1/4-ը, պարզ կը դառնայ, որ Պաքուի մէջ հայերը 1-ին տեղը կը գրաւէին, թուրքերը 2-րդ, իսկ ռուսերը՝ 3-րդ տեղը, մնացած ազգերը՝ համեմատաբար փոքր թիւ կը կազմէին։ Ահա ինչու Պաքուն, 80-տոկոսանոց հայկական բնակչութեամբ Թիֆլիսի հետ իրաւամբ կը համարուէր Կովկասի հայկական քաղաքներէն մէկը։ Ցաւոք, 15 Սեպտեմբեր 1918-ին՝ 9-ամսեայ պայքարէ ետք Պաքուն ըինկաւ օսմանեան բանակի եւ անոնց եղբայրակից կովկասեան թուրքերու ձեռքը։ Հայերու թիւը արագ կրճատուեցաւ. միայն այդ օրերուն 30 հազար հայ ոչնչացուեցաւ։
| 1851[1] | 5.5% | |||
| 1886[2] | 28.3% | |||
| 1897[3] | 17.1% | |||
| 1926[4] | 20% | |||
| 1939[2] | 14.7% | |||
| 1959[2] | 17.2% | |||
| 1970[2] | 16.4% | |||
| 1979[2] | 14.1% | |||
| 1989[2] | 10.0% | |||
| 1999[5] | 0% | |||
| 2009[6] | 0% | |||
| 1939-1989 figures include data from the city of Baku proper and the Baku municipality (gorsovet). |
||||
Պաքուի մէջ հայերը ապրած են որոշակի թաղամասերու մէջ ու քաղաքի մերձակայ աւաններուն։ 20-րդ դարասկիզբին թաղամասային սահմանները վերացած են. հայաշատ մնացած են Հայկաշէն (Արմէնիքէնդ) եւ Զաւակզալնի կոչուած թաղամասերը, ինչպէս նաեւ քաղաքի կեդրոնը։ 1970-ի տուեալներով՝ Պաքուի 1, 27 միլիոն բնակիչէն աւելի քան 200 հազարը հայ էր։ 1980-ականներու վերջը այստեղ բնակած է շուրջ 300 հազար հայ։ 13-19 Յունուար 1990-ին Պաքուի մէջ կազմակերպուած հայերու ջարդերէն ետք դարաւոր հայ համայնքը այլեւս գոյութիւն չունի։ Հայերը հեռացած են քաղաքէն՝ այդտեղ ձգելով իրենց ամբողջ ունեցուածքը[7]:
Տնտեսական գործունէութիւնը
ԽմբագրելՊաքուի հայերը ծաւալած են տնտեսական, առեւտրական ու շինարարական լայն գործունէութիւն, աչքի ինկած են յատկապէս նաւթարդիւնաբերութեան ասպարէզին մէջ։ Պաքուի մէջ առաջին արդիւնաբերական նաւթահորը, որ սկսած է գործել 1869-ին, պատկանած է Ի. Միրզոէվին։
19-րդ դարու վերջը, կարճ ժամանակամիջոցի մէջ, Պաքուի մէջ ու նահանգումներուն կազմակերպուած են շարք մը հայկական ընկերութիւններ։ Հայ գործարարներ իրենց գործիմացութեան ու եռանդի շնորհիւ վաստակած են մեծ հարստութիւն եւ ազդեցութիւն՝ կարեւոր դեր խաղալով ամբողջ նահանգի տնտեսութեան զարգացման գործին մէջ։ «Միրզոէվ եւ եղբ.», «Մանթաշէվ եւ ընկ.», «Ղուկասով եղբ.», «Լիանոզով եւ ընկ.», «Արաֆելով եւ ընկ.», «Փիլիպոսեանց եղբայրներ», «Աստուածահաճոյ ձկնարան», «Արամազդ», «Արարատ», «Մասիս», «Աստղիկ», «Սիւնիք», «Արալօ-Կասպիական» եւ հայերուն պատկանող տասնեակ այլ ընկերութիւններ զբաղուած են գերազանցապէս նաւթարդիւնաբերութեամբ, ունեցած սեփական փոխադրամիջոցներ (ինչպէս՝ ծովային), իրենց արտադրանքնը արտահանել մօտիկ ու հեռու շուկաներ։ Յովհաննէս Մինասի Միրզոյեանի կողմէ հիմք դրուեծ է Պաքուի նաւթաարդիւնաբերութեանը։ Ան առաջինն էր, որ 1868-ին հիմնեց կերոսինի երկու գործարան եւ առաջինն էր, որ արտահանեց կերոսինը։ Միրզոյեանի ջանքերով 1871-ին հիմնուեցաւ առաջին արդիւնաբերական հորատանցքը, իսկ 1872-ին՝ երկրորդը[8]։ Միրզաբեկեանները զբաղուած են ծխախոտագործութեամբ, Մայիլեան եղբայրները, Կամոէվները, Փիթոէվները, Վենեցովները նշանակալի դեր խաղցած են ձկնարդիւնաբերութեան զարգացման գործին մէջ, Արունեանները՝ գինեգործութեան, Փիլիպոսեանները՝ տուրմագործութեան։ Պաքուի առաջին դրամատուներու (Թիֆլիսի առեւտրական դրամատան մասնաճիւղ, Փոխադարձ վարկի ընկերութիւն) հիմնադիրները եղած են հայեր։ 1907-ին Պաքուի մէջ արտադրուող 448 միլիոն փութ նաւթի 54,4 տոկոսը, 1917-ին՝ 368 միլիոն փութի 53 տոկոսը պատկանած է հայերուն։ 1907-ին քաղաքին մէջ գործող 154 ընկերութիւններէն 89-ը եղած են հայկական։ Պաքուի մէջ Անդրկովկասի տուրմի առաջին գործարանը 1891-ին հիմնած են Փիլիպոսեանց եղբայրները։ Այն միակ ձեռնարկութիւնն էր ամբողջ Կովկասի մէջ, որ կ՚արտադրէր ընտիր տուրմ՝ տուրմէ–մինոյն ու տուրմէ անուշներ, ինչպէս նաեւ բարձրորակ քարամելի զանազան տեսակներ։ Արտադրանքը տարբեր միջազգային ցուցահանդէսներուն մէջ արժանացած է 3 ոսկիէ մետալի[9]։ Քաղաքի խոշորագոյն առեւտրական տունը պատկանած է Թումանեան եղբայրներուն։ Հայերը զգալի կշիռ ունեցած են տնտեսութեան նաեւ այլ՝ մասնաւորապէս մետաքսագործութեան, բամբակագործութեան ճիւղերու մէջ։ Պաքուն դարձած էր Անդրկովկասի հայերու հասարակական-քաղաքական եւ մշակութային կեդրոններէն մէկը[7]:
Հայկական եկեղեցին
Խմբագրել
1863-69-ին Պաքուի հայերը կառուցած են Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին (Կոյսի աշտարակի մերձակայքին մէջ)։ Այն քանի մը անգամ նորոգուած ու վերակառուցուած է. եկեղեցիին կից կը պահպանուէին 18-19-րդ դարասկիզբի թուակիր հայերէն արձանագրութիւններով տապանաքարեր։ Խորհրդային իշխանութեան տարիներուն այն միակ գործող հայկական եկեղեցին էր ամբողջ Ազրպէյճանի մէջ։
1895-ին օծուած է Պաքուի հայկական գերեզմանատան Սուրբ Յարութիւն մատուռ-եկեղեցին, 1911-ին՝ Պաքուի հայութեան միջոցներով կառուցուած Ս. Թադէոս եւ Բարդուղեմէոս եկեղեցին (ունեցած է 1500-տեղանոց աղօթասրահ, ընդարձակ նախասրահ եւ աչքի զարկած է վեհ ճարտարապետութեամբ ու շքեղ կահաւորմամբ)։ Քանդուած է 1930-ականներուն, տեղը կառուցուած է Պաքուի երաժշտանոցի շէնքը։ Հայկաշէն թաղամասին մէջ մինչեւ 1920-ականները գործած է Ս. Թարգմանչաց եկեղեցին[7]:
Կրթութիւն
ԽմբագրելՊաքուի մէջ առաջին հայկական դպրոցը 1860-ին բացուած է Ա. Տէր-Ղեւոնդեանի ջանքերով։ 19-րդ դարավերջը կը գործէր հայկական 12 դպրոց։ 1903-ի մարդահամարի տուեալներով՝ Պաքուեցիներու մէջ բարձրագոյն կրթութիւն ունեցողներու թիւի 1,2 տոկոսը ռուսեր էին, 1,5-ը՝ հայեր, իսկ թաթարները պարսիկներու հետ կազմած են 0,1 տոկոսը։ 1930-50-ականները գործած են 80 հայկական միջնակարգ դպրոցներ, մանկավարժական, հայկական ֆակուլտետներ՝ Պաքուի համալսարանին մէջ ու մանկավարժական ուսումնարանին մէջ։ Վերջին հայկական ուսումնական հաստատութիւնը (դպրոց) Պաքուի մէջ փակուած է 1983-ին[7]:
Հասարակական-քաղաքական կեանքը
ԽմբագրելՀամայնքին մէջ գործած են թատէերական խումբեր, երաժշտական համոյթներ, գրադարան-ընթերցարաններ, ակումբներ, նաեւ տպարաններ, ուր հրատարակուած են հայերէն պարբերականներ, դասգիրքեր, գրականութիւն եւ այլն։
Հայ համայնքի հասարակական կեանքը կազմակերպած են բազմաթիւ բարեգործական, մշակութային, երիտասարդական կազմակերպութիւններ։ Պաքուի մէջ գործած են հայ ազգային կուսակցութիւնները (ՀՅԴ, ՍԴՀԿ), Ռուսական կայսրութեան մէջ գործող գրեթէ բոլոր ազդեցիկ կուսակցութիւններու (ՌՍԴԿ, ՌՍԴ(բ)Կ եւ այլն) հայ ներկայացուցիչները։ Համայնքի ներքին ազգային կեանքը, այլ կազմակերպութիւններու հետ, տնօրինած է Հայոց կեդրոնական ազգային բիւրոյի ներկայացչութիւնը, 1917-էն՝ Պաքուի Հայոց ազգային խորհուրդը (կազմալուծուած է 1920-ին)։ 1905-ի Փետրուարին, երբ ցարական իշխանութիւններու հրահրմամբ թաթարները (ազրպէյճանցիները) սկսած են կոտորել անզէն հայերուն դաշնակցականները կազմակերպած են ինքնապաշտպանութեան ջոկատներ՝ Նիկոլ Դումանի գլխաւորութեամբ[7]:
Խորհրդային տարիներուն
ԽմբագրելՌուսաստանի մէջ 1917-ի Հոկտեմբերեան յեղաշրջումէն ետք, 31 Հոկտեմբերին, Պաքուի մէջ հռչակուած է խորհրդային իշխանութիւն։ Ապրիլ 1918-ին կազմաւորուած է Պաքուի Ժողովրդական կոմիսարներու խորհուրդը՝ Ստեփան Շահումեանի նախագահութեամբ։ Ժողկոմ խորհին մէջ բարձր պատասխանատու պաշտօններ զբաղեցրեուցած են նաեւ շարք մը այլ հայ գործիչներ՝ Գ. Ղորղանովը (զինուորական կոմիսար), Արտաշէս Կարինեանը (լուսժողկոմ) եւ այլք։ Պաքուի կոմունան գոյատեւած է մինչեւ 1918-ի թուրքական արշաւանքը։ 15 Սեպտեմբերին Պաքուն գրաւած թուրք հրոսակները կոտորած են աւելի քան 30 հազար հայ։
Ապրիլ 1920-ին Ազրպէյճանի մէջ վերջնականապէս հաստատուած խորհրդային կարգերու պայմաններու մէջ 1918-ի կոտորածէն փրկուած հայերը կը վերադառնային Պաքու։ Խորհրդային իշխանութեան վարած սոցիալական քաղաքականութիւնը սկզբնական շրջանին երկրորդ ծրագիր մղած էր ազգամիջեան հակասութիւնները։ Պաքուի հայկական համայնքը վերստին հնարաւորութիւն ստացած էր գոյատեւելու. բացուած են հայկական դպրոցներ, ստեղծուած է հայկական պետական թատրոն, հրատարակուած հայերէն օրաթերթեր եւ այլն։ Հայաբնակ շրջաններուն մէջ հիմնարկներու, խանութներու, արհեստանոցներու ցուցանակները գրուած են հայերէն եւ ռուսերէն։
1950-ականներէն ետք հայ ազգային կեանքը սկսած է անկում ապրիլ։ Դադարած են գործել հայկական կազմակերպութիւնները, փակուած է հայկական թատրոնը, հայ երեխաները սորված են ռուսական դպրոցներու մէջ, իսկ Հայ եկեղեցին թոյլ էր անոնց համախմբելու համար[7]:
Արտաքին յղումներ
Խմբագրել- baku.am — կայք Պաքուի հայ համայնքի պատմութեան եւ ոչնչացման մասին Archived 2018-03-17 at the Wayback Machine.
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Kavkazskii Kalendar na 1852g., pp. 305–307
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 «Население Азербайджана»։ Ethno-Caucasus։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 26
- ↑ Կաղապար:Ru icon Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
- ↑ Կաղապար:Ru icon ГОРОД БАКУ (1926 г.)
- ↑ Կաղապար:En icon «Ethnic composition of Azerbaijan 1999»։ Pop-stat.mashke.org։ արտագրուած է՝ փետրվարի 3, 2012
- ↑ Կաղապար:En icon «Ethnic composition of Azerbaijan 2009»։ Pop-stat.mashke.org։ ապրիլի 7, 1971։ արտագրուած է՝ փետրվարի 3, 2012
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Հայ Սփիւռք հանրագիտարան, Երեւան, ՀՀՀ, 2003, էջ 19-21։
- ↑ Обзор бакинской нефтяной промышленности за два года национализации 1920-1922 (б․м․ и г․), с․ 12․
- ↑ Весь Кавказ․ Иллюстрированный справочно–литературный сборник, Тифлис, 1903 г․ (раздел реклам)․