Վանայ կատու
Վանայ կատու, ընտանի կատուներու ցեղատեսակ, որ սերած է Հայկական լեռնաշխարհի Վանայ լիճին շրջակայ ափամերձ տարածքներէն։ Տարածուած է Պատմական Հայաստանի, ներկայիս Թուրքիոյ Հանրապետութեան տարածքին, ինչպէս նաեւ այլ երկիրներու մէջ։
Վանայ կատուն, ինչպէս Հայկական լեռնաշխարհի բոլոր ընտանի կատուները, ներառեալ այս տարածաշրջանի կատուներուն հիման վրայ ստեղծուած կատուներու ժամանակակից ցեղատեսակները՝ Թրքական Անգորան, Վանը եւ Անատոլին, կը պատկանին միեւնոյն խումբին։ Ըստ կատուներու ծննդական ուսումնասիրութեան, կատուն ընտելացուած է մարդու կողմէ Առաջաւոր Ասիոյ տարածքին, շուրջ 9500 տարի առաջ[1]։
ֆրանսացի ճարտարապետ ու նկարիչ Փիեռ Վիքթոր Լոթթեն տը Լաւալ 11 Մայիս 1856-ին գրած նամակին մէջ այսպէս կը նկարագրէ երկարագեղմ կատուները, զորս ան տեսած է Մերձաւոր Արեւելքի տարբեր շրջաններուն մէջ՝ բոլորը անուանելով Անգորա կատուներ.[2]
|
«Ես հանդիպած եմ այդ գեղեցիկ ցեղատեսակի կատուներուն Հայկական Լեռնաշխարհին՝ Էրզրումի մէջ, ուր կլիման շատ կը տարբերի Անգորայի կլիմայէն։ Այդ ցեղատեսակէն մեծ թիւով կը գտնուի Քիւրտիստանի Մուրճ քաղաքին մէջ, ուր անիկա իշխող տեսակ է։ Նոյնպէս ես հանդիպած եմ անոնց Պիթլիսի եւ Պայազիտի մէջ։ Սակայն տեսածներուս լաւագոյն նմուշները պատկանած են Քիւրտիստանի Եւրոպացի ճանապարհորդները 1800-ական թվականներու կէսերէն Արեւմտեան Հայաստանի որոշ տարածքներ անուանած են Քիւրտիստան, քանի որ հոն բնակած են մեծ թիւով քիւրտեր: Արեւելքի մէջ գտնուող Վան քաղաքի արքեպիսկոպոսին։ Ան ունէր այդպիսի երեք կատու՝ մէկը մարգարիտամոխրագոյն, միւսը՝ նարնջագոյն, սեւ եւ սպիտակ նշաններով, իսկ երրորդը՝ ամբողջութեամբ սպիտակ էր։ Անոնց գեղմը փառահեղ էր, սակայն այդ կատուներուն արտաքին տեսքով ոչ ոք կը զարմանար այն պատճառով, որ անոնք լայն տարածում ունին Քիւրտիստանի մէջ»։ - Փիեռ Վիքթոր Լոթթեն տը Լաւալ
|
|
Տարբեր ժամանակներու Եւրոպա բերուած Վանայ կատուները անուանուած են՝
- ռուսական անգորա (քանի որ կը ներմուծուէին Ռուսաստանի տարածքէն անցնող Մետաքսի Ճանապարհէն),
- օղակաձեւ պոչով սպիտակ կատուներ (քանի որ դասական գոյնի Վանայ կատուներուն պոչին վրայ կ'երեւին 5-7 օղակներ, որովհետեւ գեղմի կարմիր գոյնը միշտ շերտաւոր է)։ Սակայն, սովորաբար զանոնք կ'անուանէին անգորա կատու, իսկ գեղմին գոյնը՝ սպիտակ։ Օրինակ, ֆրանսացի նկարիչ Անթուան Ժան Պէյլ (Antoine Jean Bail) (1830-1918) նկարը անուանած է՝ «Աղջիկը սպիտակ կատուին հետ»։ Բայց այդ նկարին մէջ պատկերուած է դասական Վանայ կատուն: Մինչեւ այսօր մարդիկ կ'անուանեն սպիտակ նոյնիսկ երկգոյն կատուներ, որոնց համար սպիտակ գոյնի նշանները կը զբաղեցնեն զգալի մասը[3]։
Վանայ կատուին գեղմին նշաններուն գոյնը կը համապատասխանէ Վանայ լիճին, որ աւանդաբար հայկական գրականութեան մէջ ծով կ'անուանէր, արեւածագի/մայրամուտի գոյնին։ Կ'ըսուի, թէ լողացող վանայ կատուներուն տեսարանը հիացուցած է մեր նախահայրերը, ուրկէ ծնունդ առած է առասպելը, թէ Ամենազօր Աստուծոյ օրհնութեամբ Վանայ թոյրը յառաջացած է Վանայ կատուներուն մորթին[4]։
Վանայ կատուն հայ գրականութեան մէջ
Խմբագրել
«Վանի սպիտակ կատուն» յիշատակած է Րաֆֆին (1835 - 1888) Խաչագողի յիշատակարանը վէպին մէջ։ Իսկ «Կայծեր» վէպին մէջ (հ. 1-2, 1883-1887) Րաֆֆի գրած է՝
|
|
Գալով այդ քաղաքը (Վան), թէեւ ծիծաղելի է, բայց պէտք է խոստովանվիմ, որ իմ ամենամեծ բաղձանքներից մէկն այն էր, որ տեսնեմ Վանայ հռչակաւոր կատուները։ Մի՞թէ այդ տան մէջ կատու չկայ, մտածում էի ես, եւ աչքերս անհամբերութեամբ թափառում էին այս կողմ ու այն կողմ։ Չգիտեմ այստեղ ինչ հոգեբանական մի գաղտնիք կայ, որ շատ անգամ մարդ յանկարծ տեսնում է միեւնոյն առարկան, որի վրայ մի ռոպէ առաջ անգիտակցաբար մտածում էր։ Ահա հանդիսաւոր կերպով ներս մտաւ իմ նազելին, բոլորովին սպիտակ, որպէս ձիւն, երկայն, մետաքսի նման փափուկ մազերով եւ թաւշեայ բրդոտ թաթիկներով։ Նա լուռ անցաւ սենեակի միջով, նախ մօտեցաւ ինձ եւ մի առանձին քնքշութեամբ գանգրահեր գլուխը եւ թաւամազ պոչը քսեց իմ երեսին, յետոյ գնաց բարեւելու Ասլանին։ Շնորհալի կերպով մռմռալով, մի քանի պտոյտներ կատարեց Ասլանի շուրջը եւ ապա նստեց նրա մօտ։ Կարծես, այդ խելացի անասունն էլ էր հասկանում, թէ մեզանից որն էր աւելի յարգանքի արժանի։ Ասլանը սկսեց փայփայել նրա գեղեցիկ գլուխը, մէջքն ու ագին։ Առաջին անգամ մի զարմանալի երեւոյթ գրաւեց իմ ուշադրութեանը։ Որքան Ասլանը ձեռքով շփում էր նրա գլուխն ու մէջքը, այնքան արագ նրա երկար մազերը ճրըխկճրըխկում էին եւ դուրս էին արձակում կրակի ամբողջ փոշի։
- Այդ ի՞նչ է, - հարցրի ես։ - Կայծեր են... - պատասխանեց նա եւ սկսեց բացատրել անոնց դուրս ցայտելու բնական պատճառները, թէ որպէս շփումից առաջ է գալիս կրակը։- Րաֆֆի, «Կայծեր»[5]
|
|
Վրթանէս Փափազեան (1866 - 1920), որ ծնունդով Վան քաղաքէն էր, ուր անցած են անոր մանկութիւնը ու երիտասարդութիւնը, գրած է կարճ պատմուածք՝ «Վանայ կատու», որուն անունով կոչուած է նաեւ անոր պատմուածքներու ժողովածուն։ Հայ գրող Ակսել Բակունց (1899 - 1938) իր «Մթնաձոր» (1927) վէպին մէջ նկարագրած է «կապոյտ Վանայ փիսօն»[6]։
Վանայ կատուներուն մասին յիշատակած է նաեւ Ի. դարու հայ մեծ բանաստեղծ Պարոյր Սեւակ Անլռելի զանգակատուն բանաստեղծութեան մէջ։
Ցեղատեսակին պաշտօնական ճանաչումը
Խմբագրել
1955-ին Յուլիս-Օգոստոս ամիսներուն բրիտանական երկու թղթակիցներ՝ Լորա Լաշինկթոն եւ Սոնիա Հոլիտէյ կ'այցելեն Թուրքիա՝ յօդուած պատրաստելու նպատակով։ Լորա Լաշինկթոն կը սիրէր կատուներ եւ աշխատանքային օրերէն մէկուն ընթացքին կը նկատէ վառ գոյնի մորթով կատուներ, որոնց արտաքին տեսքը շատ շքեղ էր։ Երբ ան կը հարցնէ հիւրանոցի պաշտօնեային այդ կատուներուն մասին, անոր կ'ըսեն, որ անոնք Վանայ կատուներ են։ Եւ քանի որ Լորային հետաքրքրութիւնը մեծ էր, երկու Վանայ կատուի ձագ անոր նուէր կու տան։ Լորա Լաշինկթոն զանոնք իրեն հետ կը տանի Մեծն Բրիտանիոյ մայրաքաղաք Լոնտոն։ 1959-ին Լորա Լաշինկթոն ուրիշ երկու Վանայ կատուի ձագ կը բերէ Թուրքիայէն։ Անկէ տասը տարի ետք ան կը յաջողի ձեռք բերել մեծ թիւով կատուներ։ Կատուասէրներու կազմակերպութեան այդ պահանջը՝ կատուներու նոր ցեղատեսակ ճանչնալու համար, թրքական իշխանութիւնները աջակցութիւն կը յայտնեն «Թրքական Վանայ կատուն ճանչնալու Եւրոպայի մէջ»։ Անկէ ետք, 1969-ին GCCF-ը (Governing Council of the Cat Fancy) ցեղատեսակը կը գրանցէ «Թրքական կատու» անունով, իսկ 1971-ին FIFe-ի կողմէ անիկա կը ճանչցուի «Թրքական Վանայ կատու» անունով[7]։ Հետագայ տարիներուն թրքական Վանայ կատու ցեղատեսակը կը ճանչցուի կատուասէրներու միջազգային այլ կազմակերպութիւններու կողմէ։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Monika J. Lipinski и другие (2008)։ «The ascent of cat breeds: Genetic evaluations of breeds and worldwide random-bred populations»։ ScienceDirect։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 12-10-2009-ին։ արտագրուած է՝ 31-05-2010-ին
- ↑ Fernand Mery, «Le Chat», եւ նոյն գիրքին անգլերէն թարգմանութիւնը՝ «The Life, History and Magic of the Cat» (1957)
- ↑ Առուշանեան Զ. Լ. (2010)։ «Վանայ կատուի ինը կեանքերը»։ Գարուն։ № 1-2, 2010: 28–35
- ↑ Առուշանեան Զ. Լ., «Վանա կատուի ինը կեանքերը», «Գարուն», № 1-2, 2010 - էջ 28-35
- ↑ «Րաֆֆի, «Կայծեր»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2014-08-08-ին։ արտագրուած է՝ 2022-01-02
- ↑ «Ակսել Բակունց՝ «Մթնաձոր»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2014-08-08-ին։ արտագրուած է՝ 2022-01-02
- ↑ ։ FIFe https://web.archive.org/web/20101219024846/http://www.fife.ru/breeds.html։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ -ին