Յովհաննէս Ալթըն

Յովհաննէս Ալթըն;
Ծննդեան անուն	հայ.՝ Յովհաննէս Ալթունեան
Ծնած է	1709
Ծննդավայր	Ճահուկ
Մահացած է	17 Նոյեմբեր 1774
Մահուան վայր	Աւինիոն
Քաղաքացիութիւն	Ֆրանսայի Թագաւորութիւն; Comtat Venaissin
Ազգութիւն	Հայ
Մասնագիտութիւն	գիւղատնտես

Յովհաննէս Ալթըն (Յովհաննէս Ալթունեան, 1709^[1]^[2], Ճահուկ^[1]^[2] - 17 Նոյեմբեր 1774(1774-11-17)^[3], Աւինիոն^[2]), հողագէտ, որ Ֆրանսայի մէջ զարգացուցած է տորոնի սերմերու մշակումը ^[4]^[5]^[6]^[7]:

Կենսագրութիւն

Ալթըն ծնած է Նոր Ջուղա (Ճուլխա-Սպահան) 1709-ին: Հայրը Մկրտիչ, նահանգին հարուստ կառավարիչն էր, շրջան մը Վիեննա Պարսկական դեսպանի պաշտօն վարած է:

Յովհաննէս մինչեւ 25 տարեկան կ'ապրի բարեկեցիկ կեանք մը: Նատիր Շահ (1688-1747) Պարսկաստանի մեծ չարիք կը հասցնէ եւ մեծ թիւով կեանքեր կը խլէ. ան չի խնայեր նաեւ Ալթըն ընտանիքը, որուն բոլոր անդամները կը սպաննէ եւ իրենց հարստութիւնն ալ կը գրաւէ: Միայն Յովհաննէս կ'ազատի ջարդէն:

Ժամանակ մը ետք, իբր գերի կը վաճառուի եւ կը տարուի Անատոլիոյ մէկ քաղաքը, ուր քանի մը տարի հողամշակութեամբ կը զբաղի: Օր մըն ալ Յովհաննէս կը յաջողի փախչիլ եւ ապաստանիլ Զմիւռնիա: Սակայն հոն բռնուելու վախէն միշտ անհանգիստ՝ Ֆրանսական հիւպատոս Մ. Փէյսօնէլի կը դիմէ եւ անոր օգնութեամբ, 1739-1740 թուականններուն կը յաջողի Զմիւռնիայէն Մարսէյ մեկնիլ (ըստ Տիրան Թէքէեանի իրեն հետ տանելով տորոնի հունտը):

Այս հանճարեղ հայուն հայրը՝ Մկրտիչ, (ըստ Տիրան Թէքէեանի) իր կարգին ազատելով Նատիր Շահին կոտորածէն՝ Մարսէյ կը հասնի, ուր ամուսնանալով ֆրանսուհիի մը հետ՝ հասարակ արհեստներով կը սկսի զբաղիլ (Կլայեկող, կօշկակար եւ այլն):

Յովհաննէս Մարսէյի մէջ կը գտնէ հայրը եւ կը փորձէ բամպակի մշակութեամբ զբաղիլ, սակայն աննպաստ կլիմային պատճառով չի յաջողիր: Աւինիոն կ'երթայ եւ կը փորձէ Տորոն մշակել: Հոն հարուստ սեփականատէր Մարգիզ տը Կոմօն իր ձեռներէցութեան պտուղը քաղելու ատեն կը մեռնի, երբ հազիւ սկսած էր հռչակ շահիլ:

Ժան Ալթընի արձանը Աւինիոնի կեդրոնական պուրակէն ներս

Բայց Աւինիոնի հարուստ սեփականատէրերը չեն մոռնար այս ձեռներէց հայը, որ տորոնի մշակութեամբ մեծ բախտ կը պարգեւէ երկրին եւ որուն շնորհիւ Ֆրանսայի պետական գանձը եւ ժողովուրդը մեծ գումարներ կը շահին: 1850-ին անոնք կ'որոշեն այս հայուն յիշատակը պանծացնել: Անոնք ստորահաւաքով մը անոր արձանը կը կանգնեցնեն ժայռի մը վրայ, ինչպէս նաեւ իր իւղաներկ պատկերը եւ երկու այլ արձաններ, զորս Մարգիզ տը Կոմօն պատրաստած էր:

Ըստ Թէքէեանի Յովհաննէս Ալթըն մեռած է 1749-ին, մինչդեռ Վ. Զարդարեան իր «Յիշատակարան»ի Բ. Հատորին մէջ Նոյեմբեր 1774-ը կը նշէ իբրեւ Ալթընի մահուան թուականը:

Դարձեալ Վ. Զ. Յ. Ալթընը կ'ամուսնացնէ Մարսէյի հարուստ ընտանիքի մը դստեր հետ: Ամուսնանալէն էտք Ալթըն Վերսայ կ'երթայ եւ Լուդովիկոս ԺԵ.-էն տեսակցութիւն կը խնդրէ. «Նշանաւոր արհեստաւորներ» անունով գիրքին մէջ այս տեսակցութիւնը հետեւեալ ձեւով կը պատմուի. «Երկու ժամ տեւող տեսակցութեան մը ընթացքին, Ալթըն մետաքսի շինութեան նոր դրութեան մը վրայ այնքան տրամաբանօրէն եւ յստակօրէն կը խօսի, որ թագաւորը կը խոստանայ անոր ծրագիրներուն գործադրութիւնը դիւրացնել»: Ալթըն Մոնփելիէ կ'երթայ եւ հոն Տորոնի մշակութեան փորձեր կ'ընէ. թշնամիները արգելք կ'ըլլան անոր փորձերուն եւ արքունիքին առջեւ կը վարկաբեկեն զինք: Լուդովիկոս ԺԵ.-էն մոռցուած՝ Ալթըն ապարդիւն փորձերու մէջ կը կորսնցնէ դրամօժիտը եւ կ'որոշէ աղքատ վիճակի մէջ Մարսէյ դառնալ: Սակայն աւելի ուշ կնոջը հետ Ավինիոն կ'երթայ եւ մշակութեան առաջին փորձով համբաւ կը շահի:

«Պույէ»ի Ֆրանսերէն պատմականը կը գրէ.

(Ալթըն (Ժան), Պարսիկ, ծնած է 1710-ի շուրջ, մեռած է 1774-ին: Զաւակն է նահանգային կառավարիչի մը: Ընտանիքը Թամաս Գուլի-Խան կայսեր կողմէ տարագրուելով ինքն ալ իբր գերի կը ծախուի: Ան կը յաջողի ազատիլ ու Ֆրանսա գաղթելով Վենսենի կոմսութեան մէջ կը ներմուծէ տորոնի մշակութիւնը, որ կը հարստացնէ այս երկիրը, նոյնպէս կը կատարելագործէ մետաքսի շինութիւնը (1750–1763), Ավինիոն 1846-ին կը կանգնեցնէ անոր արձանը»: «Տէզօպրի եւ Պաշըլէի» կենսաբանական եւ պատմական մեծ բառարանն ալ կը գրէ, «Ալթըն (Ժան), երկրագործ, Ծնած Շաուք, Պարսկաստանի մէջ, 1709-ին, մեռած Ֆրանսա 1774-ին: Նահանգային կառավարիչի մը որդին, յետոյ պատերազմի հետեւանքով գերութեան մէջ ինկած, ազատելով կու գայ Ֆրանսա, իր յարատեւ ճիգերը զինք թշուառութենէ կը փրկէ, երկրագործութիւնը կը ձեւափոխէ եւ մեր նահանգներէն մէկուն ճարտարարուեստը կը ճոխացնէ: Յիրաւի ան կ'ըլլայ ամէնէն գործունեայ ազդակը տորոնի մշակման Ավինեոնի նահանգներուն եւ Վենսենի կոմսութեան մէջ։ Ավինիոն 1846-ին Նոթր Տամ տը Տոմսի ժայռին վրայ անոր արձան մը կը կանգնեցնէ)

- Պույեէ

Աղբիւրներ

Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938 Պուքրէշ, Ա․ հատոր, էջ 56-58:
Տ. Թէքէեանի ուսումնասիրութեան ամփոփումը՝ Տե'ս Գափամաճեան Գրպանի Տարեցոյց 1935 էջ 174: – Թէոդիկ Ամ. Տարեցոյց 1924 էջ 138-43։

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Հայաստանի գրադարանների համահավաք գրացուցակ
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q101537013"></a>
↑ Dédéyan, 2007, էջ 919
↑ Henri Michel (2000)։ «Հայազգի ժան Ալթենը՝ Ֆրանսիայում բամբակի եւ տորոնի մշակության առաջնեկ [Armenian J. Althen - a Pioneer of Adoption of the Cultivation of Cotton and Rubia tinctorum in France]»։ Patma-Banasirakan Handes (հայերեն) (2): 188–195։ ISSN 0135-0536
↑ United States Department of Agriculture (1848)։ Annual Reports of the Department of Agriculture ... : Report of the Secretary of Agriculture. Reports of Chiefs։ United States Government Printing Office։ էջ 192
↑ Bradshaw George (1807)։ Bradshaw's Illustrated Hand Book to France։ London։ էջ 110

Արտաքին յղումներ

JEAN ALTHEN (ֆր.)

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1525071_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q13053618">[[:hy:Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան|Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1990._—_հատոր&nbsp;1.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a></div>-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1982918_citetype_Q526334"_data-entity-id="Q101537013">[[:d:Q101537013|Հայաստանի_գրադարանների_համահավաք_գրացուցակ]]<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q101537013"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Հայաստանի գրադարանների համահավաք գրացուցակ
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q101537013"></a>

[Dédéyan—2007——919-4] Dédéyan, 2007, էջ 919

[5] Henri Michel (2000)։ «Հայազգի ժան Ալթենը՝ Ֆրանսիայում բամբակի եւ տորոնի մշակության առաջնեկ [Armenian J. Althen - a Pioneer of Adoption of the Cultivation of Cotton and Rubia tinctorum in France]»։ Patma-Banasirakan Handes (հայերեն) (2): 188–195։ ISSN 0135-0536

[6] United States Department of Agriculture (1848)։ Annual Reports of the Department of Agriculture ... : Report of the Secretary of Agriculture. Reports of Chiefs։ United States Government Printing Office։ էջ 192

[7] Bradshaw George (1807)։ Bradshaw's Illustrated Hand Book to France։ London։ էջ 110

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]