Յովսէփ Էմին
Յովսէփ Էմին (Էմին Յովսէփ Էմինեան 1726, Համատան, Իրան - 2 Օգոստոս, 1809, Կալկաթա, Հնդկաստան)՝ հայ ազատագրական պայքարի գործիչ։ Ան մեծ ներդրում ունի հայ ազատագրական մտքի զարթօնքի մէջ, եւ ժամանակագրական առումով երկրորդն է՝ Իսրայէլ Օրիէն ետք։
| Յովսէփ Էմին | |
|---|---|
 | |
| Ծնած է | 2 Օգոստոս 1726[1] |
| Ծննդավայր | Համադան, Իրան[2][3] |
| Մահացած է | 2 Օգոստոս 1809[2][3] (83 տարեկանին) |
| Մահուան վայր | Կալկաթա, Բրիտանական կայսրութիւն[2][3] |
| Ազգութիւն | Հայ[2][3] |
| Ուսումնավայր | Թագավորական ռազմական ակադեմիա? |
| Մասնագիտութիւն | հանրային գործիչ, արձակագիր |
Հայերը Հնդկաստանի մէջ
Խմբագրել
18-րդ դարու կէսերէն հայ ազատագրական շարժման մէջ կը սկսին աշխուժանալ Եւրոպայի ու Ասիոյ հայ գաղթօճախները։ Անոնց մէջ առանձնայատուկ տեղ ունէր հնդկահայ գաղութը։
Հնդկաստանի մէջ հայերը հաստատուած էին թերեւս 16-17-րդ դարերուն եւ կը զբաղէին գերազանցապէս վաճառականութեամբ։ Հայկական խոշոր եւ ծաղկուն համայնքներ կային Հնդկաստանի բազմաթիւ քաղաքներուն մէջ (Կալկաթա, Սուրհաթ, Մատրաս եւ այլն)։ 17-րդ դարու երկրորդ կէսէն, երբ եւրոպական պետութիւնները կը փորձէին ներթափանցել Հնդկաստան, հայերը արդէն այնտեղ մեծ կշիռ ունէին։ Անգլիական «Արեւելա-հնդկական ընկերութիւնը» Հնդկաստան մուտք գործելը դիւրացնելու նպատակով 1688 թուականին պայմանագիր կը կնքէ անոնց հետ։ Անոր համաձայն հայերը իրենց ապրանքները անգլիական նաւերով փոխադրելու իրաւունք կը ստանան։
Սակայն ամրապնդուելով Հնդկաստանի մէջ՝ անգլիացիները կը ձգտէին միայնակ տիրանալ հնդկական առեւտուրին եւ կը սկսէին հետզհետէ սահմանափակել հայ վաճառականութեան իրաւունքները։ Անգլիացիները ունէին խոշոր նաւատորմ, կանոնաւոր բանակ, ուստի կրցան զէնքի ուժով տիրանալ գրեթէ ամբողջ Հնդկաստանին։ Հնդկահայ պուրժուազիան կը սկսի գիտակցիլ հայրենիքի, սեփական պետութեան, բանակի անհրաժեշտութեանը ու նշանակութեանը։ Յովսէփ Էմինը այդպիսի գործիչ էր[4]։
Յովսէփ Էմինը Եւրոպայի մէջ
Խմբագրել
Հնդկահայ գաղութին մէջ հայկական ազատագրական շարժման առաջին մունետիկը եղաւ Յովսէփ Էմինը։ Անոր նախնիները Հայաստանէն Պարսկաստան տարուած էին Շահ Աբաս I-ի ժամանակ։
Յովսէփ Էմինը ծնած է 1726 թուականին Պարսկաստանի Համատան քաղաքին մէջ, ուրկէ անոնց ընտանիքը տեղափոխուած էր Կալկաթա։ Ան ծանօթ էր ինչպէս պարսկա-թրքական լուծի տակ գտնուող հայ ժողովուրդի վիճակին, այնպէս ալ ականատես էր Հնդկաստանի մէջ հայ վաճառականութեան դժուարին կացութեանը։
Էմինը կ՝որոշէր երթալ Անգլիա, սորվիլ ռազմական գործը եւ ձեռնամուխ ըլլալ Հայաստանի ազատագրմանը։ Անոր կ՝ոգեւորէին Արցախի եւ Սիւնիքի ազատագրական պայքարի մասին տեղեկութիւնները, որ հայերը յամառ կռիւներ կը մղէին հայրենիքի ազատագրութեան համար։
1751 թուականին Էմինը, հակառակ հօր կամքին, որ զինք վաճառական դարձնելու ծառայութեան կը մտնէ՝ Անգլիա գացող նաւու մը հետ կ՝ուղղուի Անգլիա։ Անգլիոյ մէջ Յովսէփ Էմինը կ՝ընդունուի Վուլվիչի զինուորական ակադեմիան: Կը ծանօթանայ անգլիական քաղաքական ու պետական գործիչներու հետ։ Ակադեմիոյ մէջ ան կը հմտանայ ռազմական գործի մէջ։ 1751-1759 թուականներուն բնակած է Մեծ Անգլիոյ մէջ, ուր ուսումնասիրած է ռազմարուեստ եւ լեյտենանտի կոչումով մասնակցած է ֆրանսացիներու դէմ՝ անգլիացիներու ռազմական գործողութիւններուն։ Այնուհետեւ Էմինը կը մեկնի Գերմանիա՝ մասնակցելու Ֆրանսայի դէմ մղուող պատերազմին[5]։
1759 թուականին Յովսէփ Էմինը կու գայ Հայաստան, ուր մօտէն կը ծանօթանայ տիրող իրավիճակին։ Ան կը համոզուի, որ թրքական տիրապետութեան դէմ ազատագրական պայքար կարելի է սկսիլ միայն ոեւէ հարեւան տէրութեան օժանդակութեամբ։ Այդպիսի հնարաւոր դաշնակից կ՝րնար ըլլալ Ռուսաստանը կամ Վրաստանը[6]։
Յովսէփ Էմինը Ռուսաստանի ու Անդրկովկասի մէջ
Խմբագրել_31.JPG)
Վերադառնալով Անգլիա՝ Էմինը կը հանդիպի Անգլիոյ մէջ ռուսական դեսպան Գոլիցինին։ Անոնցմէ առնելով Ռուսաստանի վարչապետ Վորոնցովին ուղղուած յանձնարարական նամակը՝ 1761 թուականին կ՝երթայ Ռուսական կայսրութեան նորակառոյց մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրկ։ Վորոնցովին Էմինին կը ներկայացնէ Հայաստանի ազատագրութեան իր ծրագիրը, ցանկութիւն կը յայտնէ ըլլալ Վրաստանի մէջ։ Ան մտադիր էր հայրենիքի ազատագրութեան համար վրաց Հերակլ II թագաւորի հետ դաշնակցած պայքարիլ թրքական տիրապետութեան դէմ։
Վորոնցովը կ՝ընդառաջէ Էմինի խնդրանքին եւ Հերակլ II թագաւորին ուղղուած նամակով զայն կը ղրկէ Վրաստան։ Մոսկուայի մէջ Յովսէփ Էմինի կը միանայ Մովսէս Բաղրամեանը, իսկ Աստրախանի մէջ կը հաւաքագրուի կամաւորներու ջոկատ, որ կ՝ուղղեկցի Էմինին։
Վրաց թագաւորը կը համաձայնի օժանդակել Էմինի ծրագիրներուն եւ անոր կը յանձնարարէ եւրոպական ռազմական արուեստով վարժեցնել վրացական զօրքը։ Հայաստանի մէջ ազատագրական շարժումը աշխուժացնելու համար Էմինը կապեր կը հաստատէ Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանքի վանահայր Յովնան եպիսկոպոսի հետ։ Վերջինս մեծ աշխատանք կը տանէր ջոկատներ հաւաքագրելու եւ Օսմանեան կայսրութեան հպատակութեան տակ գտնուող ասորիներու ու քիւրտերու հետ համագործակցելու ուղղութեամբ։ Յովնանը կը պնդէր, որ Էմինը Հայաստան գալու ժամանակ ունենայ վրաց թագաւորի կողմէն տրամադրուած թեկուզ փոքրիկ զօրաջոկատ մը։ Անոր հետ թուրքերը կը համոզուին, որ վրացիներն ալ հայերու հետ են։ Հերակլ II-ը, զգուշանալով Թուրքիոյ հետ ընդհարումէն, երկար ժամանակ կը տատանէր որոշակի խոստումներ տալ։
1764 թուականին Յովսէփ Էմինը եւ Հերակլը խրախուսական նամակներ կ՝ուղարկեն Յովնանին։ Նամակատարը Երեւանի խանի մարդոց կողմէ կը ձերբակալուի։ Տեղեկանալով այդ մասին՝ Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսը հանդէս կու գայ Էմինի եւ Յովնանի ծրագիրներու դէմ։ Ան անիրագործելի կը համարէր սեփական ուժերով Թուրքիոյ եւ Պարսկաստանի դէմ յաղթանակի հասնելու։ Ան նամակով կը դիմէ Հերակլ II-ին Էմինին ընդառաջելու համար։ Զգուշանալով հետագայ անախորժութիւններէն՝ Հերակլը Յովսէփ Էմինէն կը պահանջէ հեռանալ Վրաստանէն։
Յովսէփ Էմինը հարկադրուած կ՝անցնի Հիւսիսային Կովկաս, ուր կը մնայ աւելի քան մէկ տարի։ 1766 թուականին ան կը վերադառնայ Հայաստան եւ կը հանրագրուի Գետաշէնի մէջ գտնուող Կիւլիստանի մելիք Յովսէփի մօտ։ Էմինը Գետաշէնի մէջ կը մասնակցի Գանձակի խանի անակնկալ արշաւանքի դէմ մելիք Յովսէփի մղած ճակատամարտին։ Հայկական զօրքերը ջախջախիչ պարտութեան կը մատնեն խանի բանակին։ Անոր կը հետապնդեն մինչեւ Գանձակի դարպասները եւ կը պաշարեն քաղաքը։ Հերակլ II-ի միջնորդութեամբ հայկական զօրքը կը կեցնէ պաշարումը։
Արցախի իրադրութեանը ծանօթանալու համար Յովսէփ Էմինը Շուշիի մէջ կ՝այցելէ Իպրահիմ խանին եւ ապա կը մեկնի Գանձասար։ Այստեղ ան կը տեղեկանայ, որ Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսը բանադրանքի սպառնալիքով հրամայած է չընդունիլ եւ չօժանդակել Էմինին։ Համոզուելով, որ Արցախի մէջ կը կատարուին Սիմէոն Երեւանցիի հրամանը, կ՝որոշէ կրկին վերադառնալ Ռուսաստան։ Շամախի մէջ Էմինը, լսելով, թէ Խոյի ու Սալմաստի քրիստոնեաները պատրաստ են իրեն տրամադրել 18 հազար զինուոր, կ՝երթայ Խոյ։ Այնտեղ, սակայն, կը հրաժարին զօրք տրամադրելէ, որովհետեւ Էմինը զօրքի վարձատրման համար գումար չունէր[7]։
Անյաջողութիւնները զգալի չափով կը յուսահատեցնեն Էմինին։ 1770 թուականին ան վերջնականապէս կը վերադառնայ Հնդկաստան։
Իր կեանքի պատմութիւնը Յովսէփ Էմին, գրի առած է 1792 թուականին Լոնտոնի մէջ տպագրուած «Հայազգի Յովսէփ Էմինի կեանքը եւ արկածները», որ ինքը գրած է անգլերէն լեզուով (անգլ.՝ «The Life and Adventures of Joseph Emin an Armenian, written in English by himself») գիրքին մէջ[8]։
Յովսէփ Էմինը Հնդկաստանի մէջ
Խմբագրել Հայաստանի ազատագրութիւնը նախապատրաստելու համար հնդկահայ մեծահարուստ Շահամիր Շահամիրեանի գլխաւորութեամբ Հնդկաստանի Մատրաս քաղաքին մէջ ստեղծուած խմբակի անդամները 18-րդ դարուն 70-80-ական թուականներուն կատարած են դիւանագիտական ու կազմակերպչական մեծ աշխատանք։
Յովսէփ Էմինը, Հնդկաստան վերադառնալով, շարունակեց ազատագրական-հայրենասիրական քարոզչութիւնը, որ կ'ոգենշէր նաեւ Մատրասի հայերուն։ Այդ նպատակով ան գրած եւ հրատարակած է իր կեանքի պատմութիւնը։ Հնդկահայերը կ՝որոշեն Էմինի տրամադրութեան տակ դնել 12 հազար ռուփի՝ բանակ ստեղծելու համար։ Գրիգոր Խոջաճանեանը կը յայտնէ, թէ ինքը պատրաստ է անգամ այդ ծրագրի համար կտակել իր ունեցուածքի մէկ երրորդը, եթէ այդ ծրագրին համաձայնութիւն տայ նաեւ Սիմէոն կաթողիկոսը։
Աշխատութիւններ
ԽմբագրելԾանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ MAK
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Ով ով է. հայեր / խմբ. Հ. Այվազյան — Երևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005. — հատոր 1.
- ↑ «Հայերը Հնդկաստանում»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-06-27-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-27
- ↑ Աւագեան, Եդուարդ Սամուէլի։ «Одной жизни мало»։ արտագրուած է՝ 2010-05-26
- ↑ «Յովսէփ Էմինի գործունէութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայում»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-05-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-27
- ↑ «Հայոց պատմութեան դասագիրք, 8-րդ դասարան»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-04-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-27
- ↑ «Յովսէփ Էմինը Ռուսաստանում եւ Անդրկովկասում»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-05-ին։ արտագրուած է՝ 2015-08-27
Գրականութիւն
Խմբագրել- Ներսիսեան, Մ. Յովսէփ Էմին.- ՍՍՌՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալ. Տեղեկագիր, 1941, № 1, էջ 41-60։ Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
- Иоаннисян А. Р., «Иосиф Эмин», Ереван, 1945 (երկրորդ խմբագրութիւնը՝ 1989 թ.).
- «Life and Adventures of Emin Joseph Emin 1726—1809 Written by himself. Second edition with Portrait, Correspondence, Reproductions of original Letters and Map». Calcutta 1918.
- Ананян Ж. А., Страница из истории армяно-русских отношений второй половины XVIII века (Новые документы об Иосифе Эмине).- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1978, № 3, стр. 244-264.
- Ананян Ж. А., Новые документы об Иосифе Эмине (Из истории армяно-русских отношений).- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1981, № 2, стр. 263-280.
- [Աւագեան, Եդուարդ Սամուէլի], «Одной жизни мало»։ Պատմական վէպ։ (Յովսէփ Էմինի մասին) ։ Кн. 1 и 2 / Перевод с арм. С. Авакян, М. Кузанян; Худож. С. Кузяков, 408 էջ, 20 սմ, [Մոսկուա] "Сов. писатель", [1988] թ./
- Գրիգորյեան Վ. Ռ., Յովսէփ էմինի եւ Յովսէփ Արղութեանի անտիպ նամակները (1791—1792 թթ.).- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1990, № 4, էջ 185-201
- Գրիգորեան Վարդան, Յովսէփ Էմինի հայերէն անտիպ նամակները եւ նրան հասցէագրուած խնդրագիրը.- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 2000, № 3, էջ 264-270։
- Պավել Չոպանեան, Հայ-ռուս-վրացական փոխյարաբերութիւնները ԺԸ. դարու երկրորդ կիսուն, Ս. Էջմիածին, 2006 (Պատմա-բանասիրական ուսումնասիրութիւններ, Ա.)։
- Sebouh D. Aslanian, A Reader Responds to Joseph Emin’s Life and Adventures։ Notes toward a “History of Reading” in Late Eighteenth Century Madras,- «Հանդէս Ամսօրեայ», 2012, pp. 363-418.