Սամոս
Սամոս (յուն․՝ Σάμος ), Էգէական Ծով, Յունաստան։ Կը գտնուի Էգէական ծովուն կեդրոնական արեւելեան մասին, Իքարիօ ծովուն արեւելքը։ Կղզին ծննդավայրն է հնադարի մեծ թուաբանին Փիթաղորաս, Արիսթարխոս թուաբանին, Էբիքուրոս փիլիսոփային եւ բազմաթիւ պատմաբաններու համար՝ Էսոբոսին։ Սամոս արտադրուած են պղինձէ առաջին արձանները, ինչպէս նաեւ Ք․Ա․550-ի Սամոսի անօթները։ Հոն կը գտնուին 1036 մ․ երկարութեամբ Էվբալինիօ փապուղին (Ευπαλίνειο όρυγμα) զոր Իրոդոթոս կը նկարագրէ որպէս ջրամատակարարման հնադարեան կարեւոր կառոյց եւ Եունեսքոյէն Համաշխարհային ժառանգութեան յուշարձան յայտարարուած Իրէօ (հնադարեան բնակավայր, ուր կը գտնուէր Իրա դիցուհիին տաճարը)։
| Կղզի | |
|---|---|
| Սամոս | |
| Σάμος | |
 Սամոս կղզիին դիրքը | |
| Երկիր | Յունաստան, Էգէական Ծով |
| Շրջան | Հիւսիս-արեւելեան Էգէականի կղզիներ |
| Տարածութիւն | 480 քմ² |
| ԲԾՄ | 1433 մ |
| Բնակչութիւն | 32 642 (2021-ի մարդահամար) մարդ |
| Կը գտնուի ափին | Էգէական Ծով |
| Ժամային գօտի | UTC+2 եւ UTC+3։00 |
| Փոստային ցուցանիշ | 931 xx |
| Պաշտօնական կայքէջ | samos.gr |
Աշխարհագրական դիրք Խմբագրել
Սամոս Իքարիայէն 10 ծ․մ․ հեռու է եւ կը գտնուի անոր արեւելքը։ Իսկ Փոքր Ասիոյ ափերէն զայն կը բաժնէ նեղ ջրանցք մը 1300 մ․ լայնութեամբ։ Ծովեզրը 86 ծ․մ․ է եւ ընդհանուր տարածութիւնն է 477 քլ․²։
Միքալիս նեղուցը կղզին Թուրքիայէն կը բաժնէ (թրք․՝ Dilek Daği)․ լայնքը կը տարբերի՝ 750 մ․ մինչեւ 1600 մ․։
Վարչականօրէն կը պատկանի համանուն Սամոս նահանգին։ Կղզիին տարածութիւնն է 480 քլ², բնակչութեան թիւը ըստ 2021-ի մարդահամարին 32 642 է եւ բարձրագոյն կէտն է Քերքիս կամ Քերքեթէաս (1443մ․)։ Մայրաքաղաքն է Սամոս (կամ Քաթօ Վաթի) 5 961 բնակիչներով եւ կը գտնուի կղզիին հիւսիս-արեւելեան ափին, իսկ երկրորդ կարեւոր նաւահանգիստըն է Քարլովասի (7 363)։
Հակիրճ պատմական ակնարկ Խմբագրել
Անուն Խմբագրել
Հին արձանագրութիւններուն մէջ Սամոս արձանագրուած է բազմաթիւ անուններով՝ Իդրիլի, Մելամֆիլոս, Մելանթեմոս, Ֆիլիս, Անթեմիս եւ Դորիսա։ Անոնք կը պատկերեն անոր ջրարատութիւնը, հարուստ բուսականութիւնը եւ ծառախտութիւնը։
Սամոս անունը հաւանաբար յառաջ եկած է «սամա» հին արմատ բառէն որ բարձր լեռներ կը նշանակէ։
Նախատապմական տարիներ Խմբագրել
Հնաբանական պեղումներ յայտնաբերած են թէ կղզին բնակուած է Նոր Քարէ Դարաշրջանէն (Ք․Ա․7000) եւ Պղինձի դարէն։
.jpg)
Կղզին բնակուած է նախապատմական շրջանէն։ Հոն հաստատուած են յաջորդաբար փիւնիկեցիներ, բելասղիներ, Քարես եւ Լելեղես։ Ըստ դիցաբանութեան, Պելոպոնեսի Արքադիա շրջանէն Ակէոս առաջինն էր որ կղզին կը հաստատուի։ Ան մասնակցած էր Արկոնաւթեան արշաւանքին։ Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին Յունաստանի մայր ցամաքամասէն յոյներ կղզին կը հաստատուին․ առաջինները Յոնիացիները եղած են, Էբիդավրոսէն (Պելոպոնեսի արեւմուտքը)։
Հնադարէն մինչեւ պարսկական տիրապետութիւն Խմբագրել
Սամոս եղած է Յոնիական Դաշինքին 12 անդամներէն մէկը։ Ք․Ա․650-ին եղած է Էգէականի առեւտրական կարեւոր կեդրոններէն մէկը։ Կղզիին բնակիչները բացին ծովային առեւտրական ճամբաներ դէպի Եգիպտոս, Քիրինի, Կորնթոս եւ Սեւ ծով։
Պարսկական տիրապետութիւն մինչեւ Պելոպոնիսեան պատերազմ Խմբագրել
Ք․Ա․6-րդ դարակիսերուն, երբ Բոլիքրաթիս (Սամոսի կառավարիչը) դաւադրաբար կը սպաննուի պարսիկներուն կողմէն, կղզին պարսիկները կը գրաւեն եւ բնկաչութեան մեծամասնութիւնը կը սպաննուի։ Այդ պառճառով Սամոս Յոնիական ապստամբութեան կը մասնակցի (Ք․Ա․499)։
Պելոպոնեսեան պատերազմին ընթացքին Պելոպոնեսեան Դաշինքին եւ Աթէնքին միջեւ վէճին, Սամոս Աթէնքին կողմը կ՛առնէ։
Սամոսի դրամ Խմբագրել
Հին Սամոսին դրամը կը յատկանշուի առիւծի մը գլուխով։
Հելենիստական եւ Հռոմէական ժամանակաշրջաններ Խմբագրել
Ք․Ա․275-220 տարիներուն, կղզին Պտղոմէոսի Եգիպտական նաւատորմիղին խարիսխը կը դառնայ։ Ապա յաջորդաբար կ՛անցնի Սելեւկեաններուն, հռոմէացիներուն ձեռքը։ Միհրդատեան պատերազմներուն ընթացքին կղզին ծովահէններու յարձակումներուն դիրախ կը դառնայ։
Միջնադարէն մինչեւ ԺԹ․ դար Խմբագրել
Բիւզանդական ժամանակաշրջանին, Սամոս համանուն թեմին մաս կը կազմէ։ Օսմանեան գերիշխանութեան սկիզբին, բնակիչները կղզին կը լքեն եւ շատեր կը վերահաստատուին 1550-էն ետք։ Կղզին կը հաստտուին նաեւ դրացի կղզիներէն եւ Փոքր Ասիոյ ափերէն բնակիչներ։ Այսօրուան գլխաւոր քաղաքները կը զարգանան ԺԸ․ դարէն մինչեւ ԺԹ․ դար։
Յունական ապստամբութեան օրերուն, կղզին ապստամբութեան դրօշ կը բարձրացնէ 18 Ապրիլ 1821-ին։ Ապստամբութեան ընթացքին ինքզինք կիսանկախ կը հռչակէ։ Կառավարիչը կ՛ըլլայ յոյն ուղղափառ քրիստոնիայ դաւանանքի անձ եւ կը պատկանի օսմանեան կայսրութեան վերնախաւին։
Ի․ դար Խմբագրել
Միացում Խմբագրել
11 Նոյեմբեր 1912-ին, Սամոս կը միանայ Յունաստանին։
Փոքր Ասիոյ գաղթականներ Խմբագրել
Փոքր Ասիոյ Աղետէն ետք, 1922, բազմաթիւ ընտանիքներ դիմացի Փոքր Ասիոյ շրջաններէն կղզին կը հաստատուին, անոնց թիւը 30 000-էն աւելի է։
Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմէն մինչեւ ԻԱ․ դար Խմբագրել
Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին, իտալական եւ գերմանական գերիշխանութիւնները կը կործանեն կղզին․ կառոյցները մեծապէս կը վնասուին մանաւանդ գերմանական ռմբակոծումներուն ընթացքին (Նոյեմբեր 1943) եւ կղզին կ՛ունենայ բազմաթիւ զոհեր։
Յունաստանի ազատագրումով եւ կղզիէն գերմանացիներու մեկնումով, Սամոս կամաց կամաց կը սկսի զարգանալ։ ԻԱ․ դարուն, տնտեսութիւնը վերելք արձանագրած է շնորհիւ տեղական արտադրութիւններուն եւ զբօսաշրջիկութեան։
Տնտեսութիւն Խմբագրել
Զբօսաշրջիկութիւն Խմբագրել
Ամրան, կղզին կ՛այցելեն հազարաւոր զբօսաշրջիկներ։ Յունաստանի գեղեցկագոյն եւ կանանչապատ կղզիներէն է։ Ծառախիտ անտառներ, ձիթենիներ, որթատունկեր եւ պտղատու ծառեր կը ծածկեն կղզին՝ լեռներու բարձրագոյն կէտերէն մինչեւ ափերը։
Ծովափներ Խմբագրել
Սամոս ունի բազմաթիւ ծովափներ որոնք զբօսաշրջիկներ կը ներգրաւեն, ինչպէս օրինակ՝ Mare Deus Beach, Բոթամի, Լիվադաքի, Glicorisa, Մեղալօ Սէյթանի, Միքրօ Սէյթանի, Սվալա, Ցապու, Պալոս-Օրմօս Քումէյիքոն, Pappa Beach․ եւայլն։
-
Պալոս ծովափ -
Գահաւանդ, Պալոս -
Պալոս -
Քերվելի -
-
Քոքարի -
Քոքարի -
Քարլովասի -
Լեմոնաքիա -
Մուրթիա -
Նիսի -
Բոթամի -
Փսակիդա Սամիոփուլա -
Սէյթան -
Թարսանաս -
Աւլաքիա, արեւամար -
Սամոս նաւահանգիստ -
Այիոս Նիքոլաոս եկեղեցի, Քոքարի
.jpg)
Գինեգործութիւն Խմբագրել
Դիցաբանութիւն, պատմութիւն եւ Ապելոս (այգի) տեղանունը կղզիին երկու լեռնազանգուածներէն մէկուն, կը պատկերեն Սամոս կղզին որպէս հսկայ այգի մը։ Լեռնային եւ կիսալեռնային շրջաններուն մէջ որթատունկի մշակումէն արտադրուած գինին միջազգային համբաւի արժանացած է։
«ΣΑΜΟΣ» արձանագրուած եւ պահպանուած անունով գինիներու ցանկ․-
- Samos Vin Doux անուշ գինի
- Samos Grand Cru բնական անուշ գինի
- Samos Nectar Οίνος բնական անուշ գինի
- Samos Anthemis անուշ գինի
- Εκκλησιαστικός անուշ գինի
«Էգէական Ծով» պիտակով արձանագրուած եւ պահպանուած անունով գինիներու ցանկ․-
- Ψηλές Κορφές սպիտակ չոր գինի ΠΓΕ
- Αγέρι του Αιγαίου սպիտակ չոր գինի ΠΓΕ
- Αγέρι του Αιγαίου Οίνος սպիտակ կիսաչոր գինիΠΓΕ
Սեղանի գինիներ․-
- Golden Samena Οίνος սպիտակ չոր գինի
- Οίνος Ξηρός Λευκός սպիտակ չոր գինի
- Οίνος Ροζέ Ημίξηρος Ռոզէ կիսաչոր գինի
Տեսարժան վայրեր Խմբագրել
- Սամոս գինիի թանգարան
- Սամոսի Իրէօ
- Էվբալինիօ փապուղի
- Փիթաղորասին քարայրը
- Փիթաղորա հրապարակ
- Ղլիֆադա լիճ
- Հին թատրոն
- Սամոսի Հնաբանական Թանգարան
- Փիթաղորիոյի նոր Հնաբանական Թանգարան
- Փիթաղորիոյի Հնաբանական Հաւաքածոյ
- Սամոսի Առաջնորդանիստ Մայն եկեղեցուոյ Բիւզանդական Թանգարան
- Նիքոլաոս Տիմիթրիու Մշակութային Կեդրոնի Ժողովրդագրական Թանգարան
- Քարլովասիի Կաշեգործութեան Թանգարան
- Քարլովասիի Ժողովրդագրական Թանգարան
Երաժշտութիւն Խմբագրել
Սամոս ունի երաժշտութեան հարուստ պատմութիւն։ Աւանդական երաժշտութիւն ու երգեր արխիւներուն մէջ առաջին անգամ արձանագրուած եւ հրատարակուած են 1887-ին։
Գործածուած նուագարաններն են՝ Սանթուր, սուրավլի, ջութակ, կիթառ, պղինձէ շնչափողեր եւ հարուածային գործիքներ, աքորտէոն, արմոնիօ, սրինգ։
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ Յունական դրամներ եւ անոնց ծնողքը(անգլերէն)
- ↑ mySamos․ Սամոսի ճամբորդական ուղեգիծ, Սթամաթիս Լողոթեթիս(անգլերէն)
- ↑ Էթնոս․ 1821-ի Յեղափոխութիւն․ Սամոս, անկախ կղզին, Եորղիա Ցացանի, 14-3-2021(յունարէն)
- ↑ Սամոսի Առաջնորդանիստ Մայն եկեղեցուոյ Բիւզանդական Թանգարան(յունարէն)
- ↑ Լեքսիքօ․ UK English Dictionary - Սամոս, 6-8-2020(անգլերէն)
- ↑ Աշխարհի տեղերու անուանումներու բառարան, Օքսֆորտ համալսարանի լրտ․, Էվըրեթ-Հիթ , Ճոն 2017(անգլերէն)
- ↑ Բրիտանիքա․ Սամոս(անգլերէն)
- ↑ Սամոսին փապուղին, Թոմ Աբոսթոլ, 22-3-2011(անգլերէն)
- ↑ Սամոս Օսմանեան ժամանակաշրջանին, Լանտրոս Խրիստոս, Քամարա Աֆրոդիթի, Տոուսոն Մարիա-Տիմիթրա, Սբիրոբուլու Վասօ22-5-2013(անգլերէն)
- ↑ Սամոս յունական յեղափոխութեան ժամանակաշրջանին, Լանտրոս Խրիստոս, Քամարա Աֆրոդիթի, Տոուսոն Մարիա-Տիմիթրա, Սբիրոբուլու Վասօ 22-5-2013
- ↑ Եունեսքօ - Համաշխարհային Ժառանգութիւն - Սամոս․ Բիթաղորիօ եւ Իրէոն(անգլերէն)