Խաչի տօները Հայ առաքելական եկեղեցւոյ խաչը փառաբանող Տէրունի չորս տօներն են, որոնցմէ մէկը՝ Խաչվերացը, Հայ եկեղեցւոյ հինգ տաղաւար տօներէն է։

Գիւտ Խաչի, Խաչգիւտ Խմբագրել

 
Քրիստոսի Խաչելութեան Տեսարանը
 
Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր կիսանդրին

Գիւտ Խաչի, Խաչգիւտ. 327 թուականին բիւզանդական Կոստանդիանոս կայսրի մայրը՝ Հեղինէ կայսրուհին, Քրիստոսի խաչը գտնելու նպատակով այցելած է Երուսաղէմ։ Յուդա անունով Հրեայ մը օգնած է կայսրուհիին գտնելու Գողգոթայի՝ Յիսուսի խաչելութեան վայրը, ապա գտնուած է Քրիստոսի եւ Անոր հետ խաչուած երկու աւազակներուն խաչերը։ Տիրոջ խաչը ճանչնալու համար պատանի դիակ մը հերթով դրած է խաչերուն վրայ։ Երրորդին վրայ պատանին յարութիւն առած է եւ ոտքի կանգնած. անով ճանչցուած է Տէրունական խաչը։ Խաչափայտի գիւտէն ետք Հեղինէ կայսրուհին բարեկարգած է Երուսաղէմի սրբազան վայրերը եւ Գողգոթայի մէջ կառուցած է Սուրբ Յարութիւն անունով տաճար մը, ուր յետագային զետեղուած է Տիրոջ Խաչափայտը։ Այդ հրաշքէն յետոյ Յուդա հրեան քրիստոնէութիւնը ընդունած է եւ դարձած է Երուսաղէմի Կիւրեղ Եպիսկոպոսը։ Յետագային Կիւրեղ իր մօր՝ Աննայի հետ նահատակուած է։

Հայ եկեղեցին Խաչի գիւտը կը տօնէ 23-29 Հոկտեմբեր հանդիպող Կիրակի օրը։ Յոյները այս տօնը միացուցած են Խաչվերացի տօնին եւ կը կատարեն 14 Սեպտեմբերին, իսկ կաթողիկէները՝ 3 Մայիսին։

Խաչի Երեւման Տօն Խմբագրել

 
Ձիթենեաց Լեռը

Երեւումն Խաչի, Խաչի երեւման տօնը կը կատարուի ի յիշատակ Խաչի հրաշալի երեւման, որ տեղի ունեցած է 351 թուականին՝ Երուսաղէմի վրայ Գողգոթայի մինչեւ Ձիթենեաց լեռ խաչանման լոյսի ճառագումով։ Երուսաղէմի հայրապետ Կիւրեղ այս առիթով յատուկ նամակ մը յղած է Բիւզանդիոնի Կոստանդիանոս կայսրին, որ վկայակոչելով Խաչի երեւումը, յորդորած է ամուր մնալ քրիստոնէական ուղղափառ հաւատքին եւ Ընդհանրական եկեղեցւոյ որդեգրած դաւանանքի անառարկելի ճշմարտութիւններուն վրայ։ Կիւրեղի այս նամակը 5-րդ դարուն թարգմանուած է հայերէնի եւ ներկայիս այս տօնին ընթացքին եկեղեցւոյ արարողակարգին մաս կը կազմէ նաեւ այս նամակի ընթերցումը։

Յոյները Խաչի երեւման տօնը կը կատարեն Մայիս 17-ին, իսկ Հայ Եկեղեցին՝ Հինանց հինգերորդ Կիրակի օրը, սուրբ Զատիկէն 28 օր ետք, 35 օրուան շարժականութեամբ (Ապրիլ 19-էն մինչեւ Մայիս 23): Կոթողիկէ եկեղեցին այս անունով տօն չունի։ Երեւման տօնին յատուկ շարական չէ նուիրուած. այդ օրը կ'երգուին Խաչի միւս տօներու շարականները, որոնցմով կը փառաբանեն Խաչը։

Վարագայ Սուրբ Խաչի տօն Խմբագրել

 
Սուրբ Հռիփսիմէ
 
Սուրբ Շողագաթ եկեղեցի
 
Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցի
 
Սուրբ Գայանէ եկեղեցի

Վարագայ Սուրբ Խաչի տօնը կապուած է ազգային աւանդութեան հետ։ Կը յիշատակուի միայն Հայ Եկեղեցւոյ մէջ։ Այս տօնը 653 թուականին հաստատած է Ներսէս Գ. Տայեցին։ Ըստ ազգային աւանդութեան, սուրբ Գայեանէ կոյսերուն սուրբ Հռիփսիմէն իր պարանոցին կրած է Քրիստոսի Խաչափայտէն մասունք մը, որ՝ Պատրոնիկէ թագուհին Երուսաղէմէն բերած է Հռոմ: Երբ հալածական կոյսերը ապաստանած են Հայաստանի մէջ, Սուրբ Հռիփսիմէն Վաղարշապատ երթալու ճամբուն վրայ իր պարանոցը զարդարող Քրիստոսի Խաչի այս սեւ մասունքը, երկու քահանաներու պաշտպանութեամբ, զետեղած է Վարագայ լերան քարայրներուն վրայ։ Քրիստոնէութեան դէմ հալածաքներուն պատճառով երկար ժամանակ սուրբ մասունքին գտնուած վայրը գաղտնի պահուած է, իսկ քահանաներու մահէն ետք՝ մոռցուած, բայց այդ մասին հիւսուած աւանդութիւնը միշտ հետաքրքրած է սրբակեաց ճգնաւորին։ 653 թուականին Վարագայ լերան վրայ ապրող Թոդիկ եւ Հովել ճգնաւորները աղօթած են՝ իմանալու համար, թէ ո՛ւր պահուած է սուրբ մասունքը։ Յանկարծ լսուած է ձայն մը, ապա երեւցած պայծառ լոյս մը Վարագայ լերան վրայ, որ շրջապատուած է 12 լուսեղէն սիւներով։ Լոյսերը երկար ժամանակ լերան վրայ մնալէն ետք թափանձած են եկեղեցւոյ մէջ եւ հանգչցած է եկեղեցւոյ սեղանին վրայ։ Հոգեւորականներն ու աշխարհականները, իմանալով այդ մասին, մեծ թափօրով շտապած են եկեղեցի։ Ժամանակի Ներսէս Գ. Տայեցի կաթողիկոսն ու Վարդ Ռշտունի սպարապետը, նոյնպէս Վարագայ գալով, ստուգած են եղելութիւնը եւ մեծահանդէս տօնախմբութիւն մը կատարած։ Նոյն վայրին մէջ, որ երեւցած էին 12 լոյսէ սիւները, կաթողիկոսը կառուցած է Սուրբ Նշան եկեղեցին:

Վարագայ վանքին մէջ հանգչող Խաչափայտը կոչուած է Սուրբ Նշան եւ երկար ժամանակ հոն պահուած է։ Դեգերումներէն ետք, 1655 թուականին դրուած է Վանի Սուրբ Տիրամայր Մայր եկեղեցւոյ մէջ, որ այնուհետեւ կոչուած է Սուրբ Նշան։ Տօնը կը կատարուի Խաչվերացէն 15 օր ետք՝ 25 Սեպտեմբերէն մինչեւ 1 Հոկտեմբեր հանդիպող Կիրակի օրը։ Ներսէս Գ. Տայեցի Վարագայ Սուրբ Խաչի տօնին առիթով յօրինած է «Նշանաւ ամենայաղթ խաչիւդ քո Քրիստոս» շարականը:

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։