Հայաստանի պատմութեան թանգարան

Հայաստանի պատմութեան թանգարան, պատմամշակութային, գիտահետազօտական եւ տեղեկատուական խոշոր կեդրոն է։ Հիմնադուած է 1919-ին, Երեւան։

Հայաստանի պատմութեան թանգարան

Պատմութիւն

Հայաստանի պատմութեան թանգարանը հիմնադրուած է Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան խորհրդարանի օրէնքով (N 439, 09.09.1919 թ.)։ Կոչուած է Ազգագրական-մարդաբանական թանգարան-գրադարան։ Առաջին տնօրէնն էր Երուանդ Լալայեանը։ Այցելուներու համար բացուած է 20 Օգոստոս 1921-ին։ Ժամանակի ընթացքին կրած է անուանափոխութիւններ.

• Հայաստանի պետական կեդրոնական (1922)
• Կուլտուր-պատմական (1931)
• Պատմական (1935)
• Հայաստանի պատմութեան պետական թանգարան (1962)
• Հայաստանի պատմութեան թանգարան (2003)

Թանգարանը կազմաւորուած է Կովկասի Հայոց ազգագրական ընկերութեան, Նոր Նախիջեւանի Հայկական հնութիւններու թանգարաններու, Անիի Հնադարանի, Վաղարշապատի Մատենադարանի հաւաքածուներու հիման վրայ (15.289 առարկայ)։

1935 թուականին ՀԿԿ Կենտկոմի հրամանով մայր թանգարանի հաւաքածուներու հիման վրայ ստեղծուեցան ինքնուրոյն թանգարաններ.

1. գեղարուեստական բաժինի յիման վրայ (ղեկավար Ռուբէն Դրամբեան) կազմակերպուեցաւ ՀՍԽՀ Կերպարուեստի թանգարանը (այժմեան՝ Ազգային Պատկերասրահը), - յանձնուեցաւ 1660 առարկայ 2. գրական բաժինի յիման վրայ ձեւաւորուեցաւ ՀՍԽՀ Գրական թանգարանը (այժմեան՝ Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանը), - յանձնուեցաւ 301 առարկայ եւ 1298 ձեռագիր։

Թանգարանին մէջ պահպանուած է շուրջ 400 000 առարկայէ բաղկացած ազգային հաւաքածոյ հետեւեալ բաժիններով. հնագիտութիւն (հիմնական հաւաքածոյի 35%,) ազգագրութիւն (8%), դրամագիտութիւն (45%), վաւերագրեր (12%)։ Թանգարանի հաւաքածոները համալրուին հիմնականին մէջ Հայաստանի տարածքի հնավայրերէն յայտնաբերուած են գտածոներով, գնումներով, նուիրատուութիւններով։ Թանգարանը կը ներկայացնէ Հայաստանի մշակոյթի եւ պատմութեան ամբողջական պատկերը նախապատմական ժամանակներէն՝ մէկ միլիոն տարի առաջ, մինչեւ մեր օրերը։ Կը Ցուցադրուի Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Հին Արեւելքի երկիրներու (Եգիպտոս, Միտանի, Խեթական թագաւորութիւն, Ասորեստան, Իրան, Սելեւկեան պետութիւն, Հռոմ, Բիւզանդիա) մշակութային փոխառնչութիւններու հազուագիւտ հետքերը։ Թանգարանը տէրն է՝ 1. Ք.ա. III-II հազարամեակներու պրոնզէ նմուշներու մեծաքանակ եւ բացառիկ հաւաքածոյի, որ կը մտնէ համաշխարհային գլուխգործոցներու գանձարանը։

2. Հին Արեւելքի հայկական հզօր պետութեան՝ Ուրարտուի պատմամշակութային շքեղ ժառանգութեան. բացառիկ սեպագիր արձանագրութիւններ, պրոնզէ արձանիկներ, որմնանկարներ, գունազարդ խեցեղէն, քանդակազարդ սպառազեն, ոսկեայ, արծաթեայ, ոսկյ եզակի նմուշներ՝ պեղուած Կարմիր Բլուրէն, Արին Բերդէն, Արգիշտիխինիլիէն:

3. Ուրարտուի Արգիշտի Ա. արքայի՝ Երեւան քաղաքի հիմնադրման մասին թողած սեպագիր արձանագրութեան՝ Ք.ա. 782 թ.:

4. Փոխադրամիջոցներու պատմութեան հնագոյն վկայութիւններու. Լճաշենէն պեղուած փայտեայ կառքեր եւ անոնց պրոնզէ մանրակերտեր՝ Ք.ա. XV-XIVդդ.:

5. հայկական դրամներու հարուստ հաւաքածոյի՝ բաղկացած Ծոփքի, Արտաշէսեան, Կիւրիկեան եւ Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւններու, ինչպէս նաեւ տարբեր ժամանակաշրջաններուն Հայաստանի մէջ գործող դրամահատարաններու (Դուին, Անի, Երեւան եւ այլն) օտար թողարկումներէն։

Թանգարանը՝ 1. կը ցուցադրուի Հայաստանի մէջ հելլենիստական մշակոյթի ինքնատիպ փոխակերպման բարձրարժէք նմուշներ՝ քանդակ, ճարտարապետական մանրամասեր, ոսկերչական իրեր, խեցեղէն՝ պեղուած Գառնի, Արտաշատ, Օշական հնավայրերէն 2. կը ներկայացնէ Հայաստանի քրիստոնէական մշակույթը IV-XV դդ.՝ ճարտարապետական, քանդակագործական, խեցեգործական եզակի գտածոներ՝ պեղուած Դվին, Անի քաղաքներէն, Ամբերդ ամրոցէն 3. կ'իրականացնէ կոնսերվացման եւ վերականգման աշխատանքներ 4. կը հրատարակէ՝ 1948-էն ի վեր, հայկական ճարտարապետութեան, հնագիտութեան, ազգագրութեան, հայոց պատմութեան նուիրուած աշխատութիւններ, մատենաշարեր, հնագիտական պեղումներու զեկոյցներ։

Թանգարանի Ստորաբաժանումներ եւ Ֆոնդերի Կառուցուածք

Հնագիտութեան բաժին

Հնագիտական ֆոնդը կը ներառէ հնագիտական եօթ հաւաքածոյ, որոնք կը ներկայացնեն Հայկական Լեռնաշխարհի պատմա-մշակութային զարգացման ամբողջական ընթացքը՝ հին քարի դարէն մինչեւ ուշ միջնադար ընկած ժամանակաշրջաններով՝ 1 միլիոնէն մինչեւ ք.ա XV դ. 1. Պալեոլիթեան հաւաքածոներ (Ք.ա. 100.000 – 12.000 թթ.) 2. Նեոլիթ - Էնեոլիթեան հաւաքածուներ (Ք.ա. VIII – IV հազ-ի կէսեր) 3. Պրոնզէ դարեան եւ վաղ երկաթի դարաշրջանի հաւաքածոներ (Ք.ա. IV հազ. II կէսէն – XV – XII դդ.) 4. Ուրարտուի (Վանի թագաւորութիւն) հնագիտական հաւաքածոներ (Ք.ա. IX դ. - VI դ. սկիզբ) 5. Հաւաքածոներ Ք.ա. VI – IV դդ. 6. Հելլենիստական հաւաքածոներ (Ք.ա. IV դ. – Ք.ա. III դ.) 7. Միջնադարեան հաւաքածոներ (VI – XV դդ.)

Դրամագիտութեան բաժին

Դրամագիտական ֆոնդի մեծ մասը կը կազմեն մետաղադրամները՝ ոսկի, արծաթ, պղինձ։ Դրամագիտական ֆոնդին մէջ կը պահուին նաեւ մետալներ, ժետոններ, շքանշաններ, կրծքանշաններ։ Կան նաեւ թղթադրամներու եւ նամականիշներու ժողովածուներ։

1. Մետաղադրամներու ֆոնդի զգալի մասը կը կազմեն գանձերը՝ յայտնաբերուած պատահականօրէն կամ հնագիտական պեղումներու ընթացքին։ Ի մասնաւորի՝ Դուինի պեղումներէն յայտնաբերուած հարիւրաւոր դրամները կազմեցին ֆոնդի միջնադարեան ժողովածուներու կարեւորագոյն մասը, անոնք յետագային աւելցան Գառնիի, աւելի ուշ՝ Արտաշատի պեղումներէն յայտնաբերուած հելլենիստական, հռոմէական եւ միջնադարեան ժամանակաշրջաններու դրամները։ Ինչպէս նաեւ սասանեան եւ արաբական արծաթէ դրամներու, բիւզանդական ոսկէ դրամներու, սելճուկեան, մոնկոլական, ուշ պարսկական, ռուսական, թուրքական, արեւմտաեւրոպական դրամներու գանձերը։

2. Թղթադրամներու ժողովածուն կ'ընդգրկէ XVIII-XX դդ. բազմաթիւ երկրներու թողարկումներ, որոնց մէջ յատկապէս արժէքաւոր են հայկական եւ նախկին Ռուսական կայսրութեան տարածքին մէջ 1918-1922 թուականներուն գործող տարբեր տէրութիւններու եւ կառավարութիւններու վճարման միջոցները։

3. Նամականիշներու ժողովածուն կ'ընդգրկէ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 1918-1920 թթ. թողարկումները, Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութեան` 1921-1923 թթ. թողարկումները` ինչպէս նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան նորագոյն թողարկումները՝ 1992-էն ի վեր։ Ժողովածոյի մէջ են XIX-XX դդ. տասնեակ երկիրներու թողարկած բազմաթիւ նմուշներ։

4. Մետալներու Ժողովածուն կ'ընդգրկէ XVII դ. մինչեւ մեր օրերը թողարկուած հայկական, եւրոպական եւ այլ երկրներու մետալներ, շքանշաններ եւ կրծքանշաններ, հայոց պատմութեան յիշարժան դէպքերուն եւ անձանց նուիրուած մետալները։ Ժողովածոյի մէջ ուրոյն տեղ կը զբաղեցնեն XVI-XX դդ. ֆրանսական 900 արծաթէ մետալները, որոնք Փարիզի դրամահատարանին մէջ բնօրինակ կնիքներով հատուած պատճէններ են։

Ազգագրութեան բաժին

Ազգագրական ֆոնդը կը ներառէ XVI-XX դդ. պատկանող դեկորատիվ-կիրառական արուեստի, կենցաղի, արտադրութեան միջոցներու նմուշներ Հայաստանի պատմաազգագրական բոլոր շրջաններէն։ Ֆոնդին մէջ կը պահվուին՝ 1. Ասեղնագործութեան եւ ժանեակագործութեան նմուշներ, ոսկեթելով եւ արծաթաթելով պատրաստուած ձեռագործ ծածկոցներ, եկեղեցական գոգնոցներ տարազային համալիրներ, եկեղեցական հանդերձ, հայ ոսկերչութեան եւ կիրառական արուեստի նմուշներ։

2. Հայկական պղնձագործութեան փորագրազարդ, դրուագուած նմուշներ։

3. Փայտափորագիր արուեստի նմուշներ, յախճապակեայ առարկաներ եւ աշխատանքային գործիքներ։

4. Գորգահիւս եւ կարպետահիւս առարկաներ եւ կիրառական նշանակութեան այլ առարկաներ. այդ թիւին մէջ՝ XVII-XIX դդ. վիշապագորգեր, երկրաչափական, բուսական, խառը զարդանախշերով գորգեր։

5. Կայծքարէ հրացաններ եւ ատրճանակներ, դաշոյններ, սուրեր, ինչպէս նաեւ նշանաւոր անձերու պատկանող զէնքեր։

6. Ազգագրական լուսանկարներ, սկզբնաղբիւրներ եւ քարտէսներ, ինչպէս նաեւ ազգագրագետ գիտնականներու անձնական արխիւներ։

Նորագոյն Պատմութեան բաժին

Նոր եւ նորագոյն շրջանի պատմութեան բաժինը թանգարանին մէջ կը գործէ 1949-էն։ 1991-ին Հայաստանի Յեղափոխութեան թանգարանին մէջ լուծարումէն ետք վերջինիս հաւաքածոն տրուած է Հայաստանի պատմութեան թանգարանի Նոր եւ նորագոյն պատմութեան բաժինին։ Բաժինի ուսումնասիրութեան շրջանակը կ'ընդգրկէ XVII դ. մինչեւ արդի ժամանակահատուածին մէջ հայկական գաղթօջախներու, ինչպէս նաեւ բուն Հայաստանի հասարակական, քաղաքական, ազգային ազատագրական շարժումներու եւ մշակույթի պատմութիւնը։ Նորագոյն պատմութեան ֆոնդը կ'ընդգրկէ XVII - XX դարերուն վերաբերող փաստաթուղթեր, լուսանկարներ, վիմագիր արձանագրութիւններ, դրօշներ, կնիքներ, հասարակական, քաղաքական ռազմական գործիչներու անձնական արխիւները (լուսանկարներ, փաստաթուղթեր, անձնական իրեր)։

Վերականգնման բաժին

Բաժինը հիմնադրուած է 1945 թ.։ Անոր կառուցուածքին մէջ կը գործեն չորս աշխատանոց՝ 1. Խեցեգործական առարկաներու վերականգնում եւ մակետներու պատրաստում 2. Մետաղներու մաքրութիւն եւ վերականգնում 3. Բանուածքներու եւ ասեղնագործութիւններու վերականգնում 4. Ատաղձագործական առարկաներու վերականգնում եւ կազմարարութիւն

Ցուցադրութիւններ եւ Ցուցահանդէսներ

Հայաստանի պատմութեան թանգարանին մէջ առաջին ցուցադրութիւնը կազմակերպուած է 1925 թուին, ապա յաջորդած են բազմաթիւ մշտական ու ժամանակաւոր ցուցահանդէսներ։

Մշտական Ցուցադրութիւններ

• «Հայաստան. Պալեոլիթից պրոնզէ դար»
• «Բացառիկ գտածոյ. 5500 - ամեայ կաշիէ ոտնաման»
• «Ուրարտու. Վանի թագաւորութիւն»
• «Անի. Հայաստան IX - XIV դդ.»
• «Դուին. Հայաստանը IX - XIII դդ.»
• «Հայաստանը Քարտեզներում»
• «Նորամուտ. Թեւաւոր խաչ»
• «Հայկական գորգարուեստ»
• «Հայկական ազգային տարազ XVIII - XIX դդ.»
• «Հայաստանը Ք.ա. I - Ք.ե. III դդ.»
• «Հայոց Ցեղասպանութիւն»
• «Մայիսեան հերոսամարտ եւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն» եւ այլն։

Ժամանակաւոր Ցուցադրութիւններ

• «Նոր Ջուղա. Հայոց տպագրութեան օրրան»
• «Վանի ասեղնագործութիւնը. XVII - XX դդ.»
• «Գիրը ժամանակներու վկայ»
• «Գիրի յաւերժութիւնը»
• «Գիրը՝ յիշողութեան գանձարան»
• «Շիրակը մշակութային օրրան»
• «Թաղման ծեսի խորհուրդը»
• «Ներքին Նաւեր»
• «Նորայայտ գտածոներ Լոռիի մարզէն (Ք.ա. III հազ. - Ք.ե. I դար)»
• «Նորամուտ 170 առարկայ»
• «Քարերը ժողովելու ժամանակը»
• «Կամրջող սերունդներ» եւ այլն։

Թանգարանը մասնակցած է միջազգային ցուցահանդէսներուն՝ Պուդապեստ 1968, Փարիզ 1970, Լենինկրատ 1974, 1985, Սպոկան 1975, Լոս-Անճելես 1977, Տարտու 1979, Կիեւ 1980, Ցուկուբա 1984, Վենետիկ 1987, Նիւ Եորք 2008 -2009, Թեսալոնիկի 2009, Պրինստոն 2010, Վենետիկ 2011։

Թանգարանը ունեցած է ցուցահանդէսներ՝ Բոխում (1995), Նանտ (1996), Փարիզ (1996), Լիոն (1997), Գահիրէ (1997), Բոնն, Հալլէ-Վիտտենբերգ (1998), Աթէնք (1998), Վատիկան (1999), Փարիզ (2001), Լոնտոն (2001), Լեյդեն (2002), Պուդապեստ (2002), Վանդէ (2006), Սենտ Ռաֆայէլ (2007), Ռուան (2007), Փարիզ (2007), Լիոն (2007), Առլ (2007), Մարսէլ (2007), Կլունի (2007), Նիւ Եորք (2008), Սան-Պետերբուրգ (2009), Լյուբլյանա (2010), Հռոմ (2011), Նիւ Եորք (2014 -2015), Հռոմ (2015)։

Նշանաւոր անձեր

Հայաստանի պատմութեան թանգարանի ստեղծումի ակունքներուն մէջ կանգնած եղած են հայ հնագիտութեան եւ ազգագրութեան, մշակոյթի նշանաւոր ներկայացուցիչներ, որոնք ղեկավարած են ինչպէս թանգարանը, այնպէս ալ անոր առանձին բաժինները՝

• Երուանդ Լալայեան (1864-1931) - ազգագրագետ, հնագետ, բանահաւաք, Հայաստանի պատմութեան թանգարանի հիմնադիր տնօրէնը (1919-1927)։ Հիմնադրած է «Ազգագրական հանդէս»-ը (1896), Թիֆլիսի Հայոց Ազգագրական ընկերութիւնը (1906) եւ Ազգագրական-հնագիտական թանգարանը (1908)։
• Կարօ Ղաֆադարեան (1907-1976) - հնագետ, պատմաբան, վիմագրագետ, պատմական գիտութիւններու դոկտոր-պրոֆեսոր։ 1932-ից զբաղած է Հայաստանի պատմական յուշարձաններու ուսումնասիրութեամբ։ Հանդիսացած է Մերձաւոր Արեւելքի նշանաւոր կեդրոններէն մէկու՝ միջնադարեան Դուին քաղաքի պեղումներու եւ նիւթական մշակոյթի ուսումնասիրութեան ղեկավարը, 1940-1964 թթ.` Հայաստանի պատմութեան թանգարանի տնօրէնը։ Կ.Ղաֆադարեանի անմիջական ղեկավարութեամբ թանգարանը դարձաւ հանրապետութեան առաջատար գիտա-հետազօտական եւ կրթամշակութային կեդրոն։ Նոր մեկնակէտով մշակուեցաւ եւ իրականացուեցաւ հայ ժողովուրդի պատմութեան գիտական ցուցադրութիւնը` ակունքներէն մինչեւ արդի ժամանակները։
• Մորուս Հասրաթեան (1902-1979) - պատմաբան, բանասէր, Հայաստանի ԳԱ թղթակից անդամ։ 1964-1975 թթ. Հայաստանի պատմութեան թանգարանի տնօրէնն էր։ Մ. Հասրաթեանի ղեկավարութեամբ թանգարանը միջազգային ճանաչում ստացաւ։ Հայկական մշակոյթը ցուցահանդէսներով ներկայացուեցաւ Փարիզի մէջ, Կրակովիի մէջ, Պուդապեշտի մէջ, Դալլինի մէջ։ Կապեր հաստատեցին Սփիւռքի հայկական կեդրոններու հետ։
• Թորոս Թորամանեան (1864-1934) - ճարտարապետ, հայ ճարտարապետութեան գիտական ուսումնասիրութեան հիմնադիր։ 1930-1932 թթ. ղեկավարած է թանգարանի ճարտարապետութեան բաժինը։ 1904 թուականին մասնակցած է Անիի պեղումներուն։ Ուսունասիրած եւ չափագրած է Անիի աշխարհիկ եւ եկեղեցական ճարտարապետութեան յուշարձանները, պաշտպանական համակարգի կառոյցները, ստեղծել վերակազմութեան նախագիծեր, որոնցմէ Անին վերակենդանացուեցաւ գիտութեան համար։ Շուրջ 30 տարի շրջելով Հայաստանի մէջ՝ չափագրած, լուսանկարած ու նկարագրած է հարիւրաւոր յուշարձաններ, որոնցմէ մէկ մասը այսօր պահպանուած է միայն անոր նիւթերով։
• Եւգենի Բայբուրդեան (1898-1941) - հնագետ 1939-ին բռնադատուած է եւ յետ մահու արդարացուած։ 1926 թուին աշխատած է Հայաստանի պատմութեան թանգարանին մէջ, 1928-1933 թթ. եւ 1938-ին եղած է հնագիտութեան բաժինի վարիչ։
• Յարութիւն Մնացականեան (1907- 1977) - հնագետ, պատմական գիտութիւններու թեկնածու։ 1949-1969 թթ. եղած է հնագիտութեան բաժոինի վարիչ։
• Տելեմաք Խաչատրեան (1932-1989) - հնագետ, պատմական գիտութիւններու դոկտոր, պրոֆեսոր։ Թանգարանին մէջ աշխատած է 1956 թուին։ 1970-1971 թթ. եղած է հնագիտութեան բաժինի վարիչ, 1983-1987 թթ. թանգարանի տնօրէն։
• Ասլան Շահնազարեան - պատմաբան, դրամագետ։ 1946-1959 թթ. ղեկավարած է թանգարանի դրամագիտական կաբինետը։ Գիտական հիմքի վրայ դնելով դրամագիտական ֆոնդի աշխատանքները՝ մշակած եւ համակարգած է առաջին ժողովածուները։
• Խաչատուր Մուշեղեան (1919-1992) - դրամագետ, պատմ.գիտ.դոկտոր։ Թանգարանին մէջ աշխատած է 1952-էն։ 1959-1989 թթ. եղած է դրամագիտութեան բաժինի վարիչ։
• Հենրի Սարգսեան (1933) - դրամագետ, պատմաբան։ Թանգարանին մէջ աշխատած է 1960-էն։ 1989-2000 թթ. եղած է դրամագիտութեան բաժինի վարիչը։ Զբաղած է Հայաստանի անտիկ, միջնադարեան եւ նոր շրջանի դրամներու, թղթադրամներու հետազօտութեամբ, անդրադարձած թանգարանագիտութեան հարցերուն։ Յատկապէս կարեւոր ներդրում են անոր ուսումնասիրութիւնները հայկական մետալային արուեստի բնագավառին մէջ։
• Ստեփան Լիսիցեան (1865-1947) - պատմաբան, աշխարհագրագետ, բանասէր, մանկավարժ, ազգագրագետ։ Ազգագրութեան բաժինը ղեկավարած է 1928-1947 թթ.։

Թանգարանի գիտական խորհուրդը 1997 թուականէն կը ղեկավարէ Անելկա Գրիգորեանը։