Նիքոս Քսիլուրիս

Նիքոս Քսիլուրիս;
Նաեւ յայտնի է իբրեւ	Το αηδόνι της Κρήτης
Ծնած է	7 Յուլիս 1936
Ծննդավայր	Անոյեա քաղաքապետութիւն, Rethymno Regional Unit, Կրետէի շրջան, Յունաստան
Մահացած է	8 Փետրուար 1980 (43 տարեկանին)
Մահուան վայր	Metaxa Hospital, Piraeus Municipality, Փիրէայի Շրջանային Միաւորում, Ատիկէ, Յունաստան
Քաղաքացիութիւն	Յունաստան
Մայրենի լեզու	Յունարէն
Մասնագիտութիւն	երգիչ, երգահան, Երգահան

Նիքոս Քսիլուրիս (Νίκος Ξυλούρης, 7 Յուլիս 1936(1936-07-07), Անոյեա քաղաքապետութիւն, Rethymno Regional Unit, Կրետէի շրջան, Յունաստան - 8 Փետրուար 1980(1980-02-08), Metaxa Hospital, Piraeus Municipality, Փիրէայի Շրջանային Միաւորում, Ատիկէ, Յունաստան), ծանօթ է նաեւ Փսարոնիքոս ծածկանունով, ինչպէս նաեւ «Կրետէին Հրեշտակապետը» պատուոյ անուանումով․ անուանի յոյն երաժիշտ եւ ժողովրդական, արուեստական ու հասարակական երգերու մեկնաբանող։ Սատարած է Կրետական աւանդական երաժշտութեան փրկութեան, պահպանման եւ ծանօթացման։

Կենսագրական գիծեր

Նիքոս Քսիլուրիս ծնած է 1936-ին Ռեթիմնօ նահանգին Անոյեա լեռնային գիւղը, աւանդական երաժիշտներու եւ «լիրա»՝ կրետական քնար, նուագողներու ընտանիքի մէջ։ Հայրն է Եորղոս Քսիլուրիս, իսկ մայրը Ռինիօ Քսիլուրի։ Անոր եղբայրներն ալ՝ Ատոնիս Քսիլուրիս (Փսարատոնիս) եւ Եանիս Քսիլուրիս (Փսարոյեանիս), հանրածանօթ երաժիշտներ են։

Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին, դեռ երեխայ, մօտէն կ՛ ապրի գերմանական բռնիշխանութիւնը եւ ութը տարեկանին ականատես է երբ գերմանացիները իր ծննդավայրը կը հրկիզեն։ Հրկիզուած գիւղին տեղահանուած բնակիչները մինչեւ Կրետէին ազատագրումը կ՛ ապաստանին Միլոփոթամօ շրջանի գիւղերէն մէկուն մէջ։

Լիրա․ կրետական քնար

Պատանի տարիքին, իր ուսուցիչին՝ Մենելաոս Տրամուտանիս, օգնութեամբ կը համոզէ հայրը գնէ իր առաջին «լիրա»ն։ Արագօրէն կը սկսի նուագել տեղական տօնախմբութիւններուն եւ հարսանեկան խնճոյքներուն։ Դպրոցը կը լքէ եւ ինքնաշխատութեամբ նօթագրութիւն կը սորվի։ Կը գրէ մատինատես եւ ծանօթ լիրա նուագող Լէոնիտա Քլատոսին հետ ամբողջ Կրետէի տարածքին կը նուագէ զանազան տօնախմբութիւններու եւ հարսանեկան խնճոյքներու։

Մատինատա․ ժողովրդային ինքնաբուխ արտայայտութիւն։ Կարճ ոտանաւորներ երաժշտութեան ընկերակցութեամբ կրետական քնարի λύρα եւ լաութի λαούτο։

17 տարեկան հասակին կ՛ աշխատի Իրաքլիոյի «Քասթրօ» կոչուած գիշերային հաւաքի կեդրոնը։ Սակայն, եւրոպական երաժշտութիւնը մուտք գործած է Յունաստան եւ կրետական աւանդական երաժշտութեան հանդէպ հասարակութեան հետաքրքրութիւնը նահանջ կ՛ արձանագրէ։ Նիքոս Քսիլուրիս կը դժուարանայ ապրուստը հոգալ։

Երաժիշտի ասպարէզ

Կրետէ

1958-ին կ՛ամուսնանայ Ուրանիա Մելապեանաքիին հետ եւ նոյն տարուան Սեպտեմբերին Իրաքլիօ կը փոխադրուին։ Կրետացիներոը, կամաց կամաց կը գնահատեն անոր նուագն ու մեկնաբանումը եւ հրախճանքներ կը կազմակերպեն, որպէսզի անոր լսեն։ 1958 Նոյեմբերին, իր առաջին ձայնապնակը կը ձայնագրէ՝ «Սեւազգեստ կին մը կ՛ անցնի»^[1]։ Հասարակութիւնը կը գրկէ ձայնապնակը եւ ան կը ձայնագրէ ուրիշ երգեր ալ, ինչպէս օրինակ՝ «Արծիւը», 1964-ին։^[2]։

1960-ին կը ծնի մանչ զաւակը Եորղոս (ինքնաշարժի արկածի զոհ կ՛ երթայ 2015-ին) եւ 1966-ին՝ աղջիկը՝ Ռինիօ։

Անոյեա․ Նիքոս Քսիլուրիսին բնակարանը

1966-ին Սան Ռեմոյի փառատօնին, առաջին մրցանակին կ՛ արժանանայ երբ «լիրա»-ով սիրթաքի մը կը նուագէ։ Յաջորդ տարին, Իրաքլիոյի մէջ կը բանայ իր նուագասրահը (music hall)՝ «Էրոթոքրիթոս» (համանուն երգը՝^[3])։

Աթէնք

1969-ին իր «Անիֆանտու»^[4] ձայնապնակը մեծ յաջողութիւն կ՛արձանագրէ․ COLUMBIA ձայնագրութեան ընկերութեան տնօրէնը Թաքիս Լամպրոփուլոս զայն կը ձայնագրէ Անոյեա հարսանեկան հրախճանքի մը ընթացքին եւ ձայնագրութիւնը Փարիզ կը ղրկէ յունազգի յօրինող Սթաւրոս Քսարխաքոսին, որպէսզի ան լսէ Անոյեանցի լիրա նուագողին։ Աթէնքի դռները կը բացուին Նիքոս Քսիլուրիսին առջեւ։ Կը ծանօթանայ բանաստեղծ եւ բեմադրիչ Էրիքօ Թալասինոյին։ Վերջինս զայն կը ներկայացնէ երաժիշտ Եանիս Մարքոփուլոսին, որուն հետ Քսիլուրիս կը գործակցի մեծ յաջողութեամբ։ Կը ձայնագրեն «Խրոնիքօ»^[5] եւ «Ռիզիթիքա»^[6] ձայնապնակները։

Զինուորական վարչակարգի տարիները

Աթէնք, Նիքոս Քսիլուրիսի մեկնաբանութիւնները զինուորական վարչակարգին դէմ դիմադրութեան խորհրդանիշը կը դառնան։ Քսիլուրիս կը գործակցի Թանասիս Կայֆիլիասին հետ ու կը շրջին ամբողջ Յունաստանը։ 1973-ի ամրան, «Մեր մեծ կրկեսը» թատերախաղին կը մասնակցի երգեր մեկնաբանելով^[7],^[8]․ երաժշտութիւնը Սթաւրոս Քսարխաքոսինն է։ Անոր իւրայատուկ ձայնը, կ՛ոգեւորէ ներկաները։ Յոյն հանրածանօթ դերասանուհի Ծենի Քարեզի անոր կու տայ «Կրետէին հրեշտակապետ» ծածկանունը, ըսելով թէ․- «Այս մարդը կախարդական ուժ ունի․․․ հրեշտակապետի տիպար․․»։

Նոյեմբեր 1973-ին, Բազմարուեստարանի ուսանողներու ապստամբութեան օրերուն, Քսիլուրիսն ալ անոնց հետ համալսարանի ցանկապատէն ներս կ՛ երգէ «Երբ երկինքը պայծառ պիտի ըլլայ» (Πότε θα κάνει ξαστεριά)^[9] եւ «Թշնամիները քաղաք մտան» (Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί)^[10] կրետական աւանդական երգերը։ Զինուորական վարչակարգը կը գրաքննէ անոր երգերը, Քսիլուրիսին կ՛արգիլուի համերգներ կազմակերպել։ Հեռատեսիլի պետական կայանէն ցուցադրուած «Ազգերու Վաճարականները» թատերախաղին մէջ, ուր Քսիլուրիս կը մեկնաբանէ «Կար ու չկար, անուշս․․․» երգը^[11], զինուորական վարչակարգը կը պարտադրէ վերանայ անոր ձայնը։ Քսիլուրիս անվախ, կը շարունակէ ձայնագրել բազմաթիւ երգեր, օրինակ՝ «Ինչպէ՞ս լռեմ»^[12], «Նիքոս Քսիլուրիս կ՛ երգէ Կրետէին համար»^[13], «Կը յիշեմ ու կ՛ երգեմ» ^[14], «Հպարտ ցեղ - Մայր, երբ ընկերներս գան․․»^[15]։

Վերջին տարիները

1976-ին Ֆրանսայի Երաժշտական Charles Cross Կաճառը «Ռիզիթիքա» երգին համար զայն «Ժողովրդական Միջազգային երաժշտութեան» առաջին մրցանակով կը պարգեւատրէ։

Քսիլուրիս կը մեկնաբանէ յոյն հանրածանօթ յօրինողներու երգեր՝ Խրիստոս Լէոնտիս, Սթաւրոս Քսարխաքոս եւ Եանիս Մարքոփուլոս։ Միաժամանակ կը ձայնագրէ «Հակապատերազմական» ձայնապնակը^[16]․ կը բովանդակէ Եորղոս Սեֆերիսին բասաստեղծութիւններէն եւ Լինոս Քոքոթոսին, Տիմիթրիս Խրիստոտուլոսին երգերը։

Կը վերադառնայ արմատներուն ու կը մեկնաբանէ կրետական աւանդական երգեր, ինչպէս նաեւ Սթելիոս Վամվաքարիսին ժողովրդական (լայիքա λαϊκά) երգեր․ «Արղալիօ»^[17], «Ֆիլետեմ» ^[18], «Փրամատութի»^[19], «Մեսոփելաղա արմենիզօ»^[20], եւայլն ^[21]։

Վաղահաս մահը

Ասպարէզի գագաթնակետին հասած, կ՛անդրադառնայ թէ քաղցկեղէ կը տառապի։ Նիու Եորքի «Մեմորեալ հիւանդանոց»ը գործողութեան կ՛ ենթարկուի։ Աթէնք կը վերադառնայ, սակայն կրկին Նիու Եորք կը ճամբորդէ ու հետեւողական գործողութիւններու կ՛ենթարկուի։ Աթէնք, Սթաւրոս Քսարխաքոս անոր բուժման ծախսերուն համար մեծ համերգ մը կազմակերպէ, որուն ներկայ կ՛ըլլան 25 000 հոգի։

Հազիւ 43 տարեկան, կը մահանայ «Փիրէայի հակաքաղցկեղի Մեթաքսա հիւանդանոց»-ին մէջ․ 8 Փետրուար 1980։

^[22] ^[23] ^[24] ^[25] ^[26] ^[27]

Տե՛ս նաեւ

Ծանօթագրութիւններ

Արտաքին յղումներ

[1] «Երբ սեւազգեստ կին մը կ՛ անցնի» NIΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ - ΜΙΑ ΜΑΥΡΟΦΟΡΑ ΟΤΑΝ ΠΕΡΝΑ

[2] Արծիւը, Νίκος Ξυλούρης - Ο αϊτός - α΄ εκτέλεση - 1964

[3] Էրոթոքրիթոս Ερωτόκριτος (αποχαιρετισμός)

[4] «Անիֆանտու» Ανυφαντού - Νίκος Ξυλούρης

[5] «Խրոնիքօ» ձայնապնակը

[6] «Րիզիթիքա» ձայնապնակը

[7] «Մեր մեծ կրկեսը» թատերախաղէն երգ մը՝ Բարի երեկոյ տէրեր ΚΑΛΗΝ ΕΣΠΕΡΑ ΑΦΕΝΤΑΔΕΣ (ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΑΣ ΤΣΙΡΚΟ)

[8] «Մեր մեծ կրկեսը» թատերախաղէն դրուագ մը

[9] «Երբ երկինքը պիտի մաքրուի» (Πότε θα κάνει ξαστεριά)

[10] «Թշնամիները քաղաք մտան» (Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί)

[11] «Կար ու չկար, անուշս․․․» Ήτανε μια φορά..

[12] «Ինչպէ՞ս լռեմ» ΠΩΣ ΝΑ ΣΩΠΑΣΩ ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ

[13] Նիքոս Քսիլուրիս կ՛ երգէ Կրետէին համար - Ο Νίκος Ξυλούρης τραγουδά για την Κρήτη

[14] Կը յիշեմ ու կ՛ երգեմ - α που θυμούμαι τραγουδώ (1975)

[15] Հպարտ ցեղ - Մայր, երբ ընկերներս գան․․ ΠΕΡΗΦΑΝΗ ΡΑΤΣΑ : 01 Νίκος Ξυλούρης – Σαν έρθουνε, μάνα, οι φίλοι μου

[16] «Հակապատերազմական» ձայնապնակը

[17] «Արղալիօ»

[18] «Ֆիլետեմ»

[19] «Փրամատութի»

[20] «Մեսոփելաղա արմենիզօ»

[21] Նիքոս Քսիլուրիս, Կրետէի Հրեշտակապետը - Νίκος Ξυλούρης Ο "Αρχάγγελος της Κρήτης"

[22] san-simera․ Նիքոս Քսիլուրիս․․․ Կար ու չկար, անուշս․․․

[23] նիքոս Քսիլուրիս

[24] Եորղոս Քսիլուրիս ինքնաշարժի արկածի զոհ կ՛ երթայ

[25] Նիքոս Քսիլուրիս․ լիրային լարով, Χρήστος Ν. Χαραλάμπος

[26] Փաթրիս թերթ․ 30 տարի առանց Ն․ Քսիլուրիսին

[27] Տեսերիզ. Նիքոս Քսիլուրիսին տարիները Կրետէ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]