Շուշուայ Ջարդերը (Շուշիի Կոտորածները)
Շուշուայ Ջարդերը [1] կամ Շուշիի Ջարդերը եւ կամ Շուշիի Կոտորածները 1920 թուականի[2][3][4][5][6] Մարտ ամսուն 22-էն 26-ը տեղի ունեցած Շուշիի Հայ բնակչութեան զանգուածային սպաննութիւնները, աւերածութիւնն եւ Արցախի մարմնական ու մշակութային Հայաթափումն էր։[7]Զոհերուն թիւը ըստ աղբիւրին կը տատանուի 500-էն[8] 20,000-ի[9]:
Կոտորածը Խմբագրել
Ապստամբութիւնը խեղդելէն անմիջապէս ետք, Ազէրի զօրագունդերը, քաղաքին մէջ հաստատուած Ազէրի բնակչութեան հետ միասին, իրենց բարկութիւնը թափեցին Շուշեցի Հայերուն վրան։[8] Քաղաքին եկեղեցիները կրակին տրուեցան, ինչպէս նաեւ մշակութային կեդրոնները, դպրոցները, գրադարանները, առեւտրական հաստատութիւնները, եւ ունեւոր Հայերուն տուները։ Եպիսկոպոս Վահան Տէր-Գրիգորեանը, ով հաճոյակատարութեան քաղաքականութիւն կը վարէր Ազէրիական իշխանութիւններուն կողմէն, կը սպաննուի ու կը գլխատուի, անոր կտրուած գլուխը մկունդի (մեծ-նիզակ) վրան դրուած թափօրով մը կը շրջուի քաղաքին փողոցներուն մէջ։[8] Ոստիկանապետ Աւետիս Տէր-Ղուկասեանը կը վերածուի «մարդկային ջահ»-ի մը (կրակին կը տրուի), մինչ հարիւրաւոր մարդիկ կը սպաննուին։[8]
Արդիւնք Խմբագրել
5-6 Հազար Հայեր կրցան փախչիլ Քարինտակ-Վարանդա-Դիզակ ճանապարհով։[10] 1920-ի Ապրիլի 11-ին Արցախի (Ղարաբաղի) մօտ 20 գիւղեր աւիրուած էին երկու տարի առաջ ստեղծուած «Ազրպէյճանի հանրապետութեան» ոյժերուն կողմէն։ 25,000 Հայեր դարձած էին անօթեւան (6,000 փախստականներ Շուշիէն)։[11]
Զոհերու Թիւը Խմբագրել
Ըստ Կովկասեան Օրացոյցի (Ռուսերէն՝ Кавка́зский календа́рь, Քաւքազսքիհ Քալէնտար, տոմար-տարեգիրք) 1917 թուականի թիւին, 1916 թուականի Յունուարի 14-ին (հին տոմարաւ՝ Յունուարի 1-ին) Շուշիի Հայերուն թիւն էր 23,396, անոնք կը կազմէին ընդհանուր բնակչութեան 53,3 տոկոսը, եւ 19,091 Մահմետական-Շիա գաղթաբնակներ (մես մասամբ Թիւրքական ծագումով) որոնք կը կազմէին «բնակչութեան 43,5 տոկոսը[12][13]
Շուշիի Կոտորածներուն զոհերու թիւնը վէճի առարկայ է, ոմանք կ՚ըսեն թէ անոնց թիւը կը կազմէ մի քանի հարիւր[8], իսկ ուրիշներ կը պնդեն թէ անոնց թիւը կը հասնի 20,000-ի[9]։
Վնասուց Հատուցում Խմբագրել
Ազրպէյճանի ներքին գործոց նախկին նախարար Պէհպուտ Խան Ճաւանշիրը կ՚ենթարկուի մահապատիժի ՀՅԴ (Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան) կողմէն, «Նեմեսիս գործողութեան» ընթացքին։
Յիշատակում Խմբագրել
Երեւելի Ռուս բանաստեղծ Օսիփ Մանտէլշթամը (Ռուսերէն՝ Осип Мандельштам) որ այցելած էր Շուշին 1930 թուականին, 1931 թուականին գրած է ոտանաւոր մը «Փայետոնի Վարորդը» վերնագիրով, ի յիշատակ ջարդին եւ հրդեհին․
|
Ուրեմն Արցախի* մէջ,
Ասոնք էին իմ վախերս․ Քառասուն հազար մեռած պատուհաններ, Կերեւան ամէն կողմէ։ Անհոգի գործին շերամը, Թաղուած է լեռներուն մէջ։- Օսիփ Մանտէլշթամ
|
|
*Բնագիրին մէջ Մանտէլշթամ-ը գործածած է Ռուսերէն՝ «Նակորնօ Քարաբախ» (Нагорный Карабах) բառը, որուն «Քարա» (Թրքերէն՝ قره/Kara/Qara) մասնիկը Թրքերէն կը նշանակէ սեւ, իսկ «Բաղ» (Պարսկերէն՝ باغ) որ Արեւմտահայերէնի տառադարձութեամբ կը հնչուի «պաղ» կը նշանակէ բակ կամ պարտէզ։[14][15][16]
Տե՛ս Նաեւ Խմբագրել
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ «Շուշիի» բառը գրելուն աւանդական (Գրաբարեան) ձեւը։
- ↑ Մովսէս Աբէնլեան / Abelian, Movses (3 March 1997). "Statement issued on 3 March 1997 by the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia". ՄԱԿ United Nations. Archived from the original on 14 March 2001.
- ↑ The “Shushi Revival” Fund. www.shushi.org. Archived from the original on 15 September 2007.
- ↑ Hakobyan, Grigor (14 February 2004). "Shushi- Armenian city of sorrow and triumph". www.usanogh.com. Archived from the original on 29 September 2007.
- ↑ "В Нагорном Карабахе осудили погромы 1920 года в Шуши" [In Nagorno-Karabakh, the pogroms of 1920 were condemned in Shushi] (in Russian). Archived from the original on 2 June 2008.
- ↑ Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2005). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. London: RoutledgeCurzon. ISBN 0-203-00493-0. OCLC 229988654.
- ↑ Geldenhuys, Deon (2009). Contested States in World Politics. Vol. 3. Berkeley: Palgrave Macmillan UK. ISBN 9780230234185. Էջեր՝ 96–97։
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Ռիչըրտ Յովյաննէսեան, Hovannisian, Richard G. (1996a). The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. Vol. 3. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520088030. Էջեր՝ 152։
- ↑ 9,0 9,1 Smele, Jonathan D. (2015). Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916–1926. Lanham, Maryland. ISBN 978-1-4422-5281-3. OCLC 923010906. Էջ՝ 137։
- ↑ Bagdasaryan, Gegam (March 2015). "Три нераскрытых обстоятельства резни армян в Шуши" [Three unsolved circumstances of the massacre of Armenians in Shushi]. theanalyticon.com (in Russian). Stepanakert. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 15 November 2022.
- ↑ Ռիչըրտ Յովյաննէսեան, Hovannisian, Richard G. (1996a). The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. Vol. 3. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520088030. Էջեր՝ 157-158։
- ↑ Кавказский календарь на 1917 год [Caucasian calendar for 1917] (in Russian) (72nd ed.). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917. Archived from the original on 4 November 2021. Էջեր՝ 190-192։
- ↑ Bagdasaryan, Gegam (March 2015). "Три нераскрытых обстоятельства резни армян в Шуши" [Three unsolved circumstances of the massacre of Armenians in Shushi]. theanalyticon.com (in Russian). Stepanakert. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 15 November 2022.
- ↑ Osip Mandelstam, "Faetonshchik," "Мандельштам Осип | Классика.ру - электронная библиотека классической литературы". Archived from the original on 2007-08-13. Retrieved 2007-08-29. Archived 2007-08-13 at the Wayback Machine
- ↑ Osip Mandelstam. Sochineniia. 2 vols (հատոր). (Մոսկուա, Moscow, 1990) 1: Էջեր՝ 517–519.
- ↑ Baines, Jennifer. Mandelstam: The Later Poetry. (Cambridge: Cambridge University Press, 1976), Էջեր՝ 41-42.