Քրիստոնէութեան Ընդունումը Հայաստանի մէջ
Քրիստոնէութեան ընդունումը Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած է 301-ին։ Ատիկա հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ մեծ իրադարձութիւն էր։ Տրդատ Գ. Մեծ Արշակունին (287-330) աշխարհի առաջին թագաւորը եղաւ, որ ճանչցաւ քրիստոնէութիւնը՝ որպէս պետական, պաշտօնական կրօն[1]։
Հայոց եկեղեցին կոչուած է Հայաստանեայց, Հայոց կամ Հայ անունով, իսկ սուրբ, առաքելական, ուղղափառ կամ այլ կոչումները կը գործածուին որպէս պատուանուն։ «Առաքելական» անունով անիկա կը տարբերի Մերձաւոր Արեւելքի քրիստոնէական միւս եկեղեցիներէն[2]։
Քրիստոնէութեան մուտքն ու տարածումը Հայաստանի մէջ
ԽմբագրելՀայոց եկեղեցւոյ առաջին հիմնադիրները են եղած են Ս.Թադէոս (քարոզչութեան տարիները՝ 35-43) եւ Ս. Բարդողիմէոս (44-60) առաքեալները, որոնք կը կոչուին Հայաստանի Առաջին Լուսաւորիչները[3]։ Անոնց գերեզմանները որպէս նուիրական սրբավայրեր յարգուած ու պահպանուած են պատմական Հայաստանի հարաւ արեւելեան կողմերը գտնուող Արտազի (Մակու) եւ Աղբակի (Բաշկալէ) վանքերուն մէջ։ Այսպիսով, հայ եկեղեցին ունի առաքելական ծագում։
Հայոց եկեղեցւոյ Ա.-Գ. դարերու պատմութիւնը քիչ ուսումնասիրուած է։ Յաճախ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետականօրէն ընդունումը (301) կը շփոթեն քրիստոնէութեան Հայաստան մուտք գործելուն հետ (Ա. դար)։ (Ք.Ե.) Ա.դարուն կը վերագրուի Գողթնի Եկեղեցւոյ հիմնադրման աւանդութիւնը, ըստ որու Բարդողիմէոս առաքեալ Կումսին կը ձեռնադրէ Գողթն գաւառի եպիսկոպոս։ Արտազի Աթոռի գաւազանագիրքին մէջ (649) գրուած է՝
|
Թադէոս առաքեալ Արշակունեաց Սանատրուկ թագաւորի ժամանակ եկաւ Հայաստանի Շաւարշան քաղաքը եւ աւետարանական լոյսով լուսաւորեց այնտեղի հաւատացյալները, իր աշակերտը՝ Զաքարիան, ձեռնադրեց քաղաքի եպիսկոպոս, եւ ինք գնաց երկրին այլ կողմերը հեթանոսներուն քարոզելու: | 
|
Զաքարիա նահատակուած էր Սանատրուկի ձեռքով՝ Քրիստոսի համբարձումէն 42 տարի ետք (75-ին)[3][Ն 1]։ Ընդունուած է որ քրիստոնեայ առաջին համայնքը Հայաստանի մէջ կազմաւորուած է Սանատրուկ թագաւորի հիմնադրած քաղաքին՝ Մծուրքի մէջ, իսկ անոր կործանումէն ետք, այդ համայնքը փոխադրուած է մօտակայ Աշտիշատ քաղաքը։ Ինչ կը վերաբերի Արտազ գաւառին, հայոց արքունիքի ամառանոցն էր, ուր կը նշուի, թէ Ս.Թադէոս առաքեալ եւ Սանդուխտ կոյս հոն նահատակուած են։ Դ.դարու սկիզբը, երբ Գրիգոր Լուսաւորիչ ձեռնադրուեցաւ Հայաստանի եպիսկոպոս, անոր գահակալությունը տեղի ունեցաւ ոչ թէ Հայաստանի նոր մայրաքաղաք՝ Վաղարշապատի մէջ, այլեւ Աշտիշատի եպիսկոպոսական աթոռին[4]։
Քրիստոնէութեան ընդունումը
ԽմբագրելԱգադանգեղոսի «Հայոց պատմութեան» համաձայն, երբ 287-ին Տրդատ հռովմէական զօրքին օգնութեամբ յաղթական կը վերադառնայ Վաղարշապատ՝ վերագրաւելու իր հօր գահը, ճամբուն վրայ՝ Եկեղեաց գաւառի Երիզա աւանին մէջ, գոհաբանական զոհեր կը մատուցանէ Անահիտ աստուածուհիի մեհեանին։ Թագաւորին զինակիցներն ալ նոյնը կ'ընեն։ Գրիգոր կը հրաժարի է մասնակցելէ զոհաբերութեան արարողութեանը, որովհետեւ քրիստոնեայ էր։ Հայոց արքան այդ ժամանակ կը տեղեկանայ նաեւ, որ Գրիգոր իր հայրը՝ Խոսրովը, սպանող Անակ իշխանի որդին էր։ Տրդատ Գ.-ն կը հրամայէ անոնց, որ զինք բազմաթիւ չարչարանքներու ենթարկելէ ետք, նետեն Արտաշատի ստորերկրեայ բանտը (որ այժմ յայտնի է «Խոր վիրապ» անունով), որ սահմանուած էր մահապարտներու համար։
Գրիգորէն բացի, Մեծ Հայքի մէջ քրիստոնէութեան տարածման եւ պետական կրօն դառնալուն էապէս նպաստած են Հռիփսիմեանց կոյսերը։ Աւանդութեան համաձայն՝ անոնք հռովմէացի կոյսեր էին, որոնք հալածուած էին Դիոկղետիանոս կայսեր կողմէն եւ փախած արեւելք։ Անոնց թիւին մէջ էին Ս. Հռիփսիմէն, Ս. Գայեանէն, Ս. Շողակաթը,Ս. Նունէն եւ ուրիշներ՝ տարբեր տուեալներով ընդամէնը՝ 40 հոգի։ Անոնցմէ Նունէն (Նինօ) կը հիմնէ վրաց եկեղեցին։ Կոյսերը նախ կ'երկրպագեն Քրիստոսի տնօրինական տեղերը (Պաղեստինի Ս. վայրեր),ապա Եդեսիայէն կ'անցնին Մեծ Հայք՝ հաստատուելով Վաղարշապատ մայրաքաղաքի մօտ՝ հնձաններու մէջ։ Տրդատ կը ցանկայ ամուսնանալ Հռիփսիմէ կոյսին հետ, սակայն վերջինս կը մերժէ։ Ի պատասխան անոր՝ 300-ին, կը հրամայէ բոլոր կոյսերը նահատակել[5]։
Կոյսերու նահատակութենէն ետք, հայոց արքան ջղային ծանր տագնապներ կ'ունենայ։ Ըստ Աւանդութեան՝ այդ հիւանդութիւնը կ'որակուի խոզակերպութեամբ։ Թագաւորի քոյրը՝ Խոսրովիդուխտը,քանի մը անգամ երազ կը տեսնէ, որ Տրդատը կրնայ բուժել միայն Արտաշատի մէջ բանտարկուած Գրիգորը։ Խոսրովիդուխտ Օտա Ամատունի իշխանի ընկերակցութեամբ կ'երթայ Խոր Վիրապ,ուր ողջ կը գտնեն Գրիգորը։ Զինք կ'ազատեն բանտարկութենէն եւ հանդիսաւոր կերպով կ'ընդունուի Վաղարշապատ մայրաքաղաքին մէջ։ Գրիգորը նախ կ'ամփոփէ նահատակ կոյսերուն մարմինները, ապա 66 օր կը քարոզէ քրիստոնէութեան լոյսի մասին ու կը բժշկէ թագաւորը։ Տրդատ Գ.ն եւ ողջ արքունիքը կը մկրտուին. քրիստոնէութեան հռչակում պետական կրօն[6]։
Նոր հիմնադրուած քրիստոնէութիւնը ժողովուրդի մէջ տարածելու համար, Հայաստանի մէջ պէտք էր ստեղծուէր հոգեւորականութեան համակարգ։ Դասակարգման գագաթին՝ հոգեւոր հովիւներէն վեր, պէտք էր ըլլար գլխաւոր հովուապետը։ Ձեռնադրման համար հայոց եկեղեցւոյ հիմնադիր՝ Գրիգոր Լուսաւորիչ, հանդիսաւորութեամբ կ'ուղարկուի Կապադովկիոյ վարչական կեդրոն՝ Կեսարիա քաղաքը, ուր ժամանակին կրթութիւն ստացած էր։ Կապադովկիոյ եպիսկոպոսները քաղաքի եպիսկոպոս Ղեւոնդի գլխաւորութեամբ Գրիգորը կը ձեռնադրեն Հայաստանի եպիսկոպոս։ Մեծ Հայքի մէջ անոր օծումը պէտք էր իրականացնէր Փոքր Հայքի (Ք.Ա. առաջին դարէն՝ հռովմէական նահանգ) Սեբաստիա քաղաքի Պետրոս եպիսկոպոսը։ Ագադանգեղոսի վկայութեամբ, երբ հայոց քահանայապետը կը վերադառնայ Վաղարշապատ, Տրդատ Մեծ զինք կը բազմեցէ իր արքունիքի երկրորդ գահին։ Գրիգոր հայ եկեղեցւոյ նուիրապետութիւնը կը կազմակերպէ ժամանակի պետական վարչական կառուցուածքի համաձայն՝ իւրաքանչյուր նախարարութեան համար մէկական եպիսկոպոս՝ թիւով 36, իսկ ինք շուտով կը ստանայ Հայոց Հայրապետ անունը։ Եկեղեցական ժողովներու ընթացքին, եպիսկոպոսներէն 18-ը կը նստէին հայրապետին աջ, եւ միւս 18-ը՝ անոր ձախ կողմերը։ Վաղարշապատի մէջ կը կառուցուի մայր եկեղեցի, որ կը դառնայ է հայոց կաթողիկոսանիստը։ Կաթողիկոսն ու թագաւորը կը քանդեն Հայաստանի գրեթէ բոլոր հեթանոսական տաճարները. կանգուն կը մնան Գառնիի հեթանոսական տաճարը եւ Նեմրութ լերան դիցապաշտարանը[2]։
Տրդատի կը վերագրուի կաթողիկէ եկեղեցւոյ հիմնադրումը Վաղարշապատի մէջ։ Ան կը մահանայ 330-ին։ Անկէ քանի մը տարի առաջ Մանեա այրք կոչուող վայրին մէջ մահացած էր մենակեացութեան անցած Գրիգոր Լուսաւորիչը[7]։
Մեծն Ներսէս
Խմբագրել
Գրիգոր Լուսաւորիչ կը մահուան 325-ին, Նիկիոյ ժողովի գումարման ատեն։ Անոր կը յաջորդեն իր որդիները, նախ կրտսերը՝ կուսակրօն Արիստակէս կաթողիկոսը (325-333),յետոյ իր անդրանիկ որդին՝ Վրթանէս կաթողիկոսը (333-341)։ Ժառանգական կաթողիկոսութիւնը կ'ընդհատուի է 347-ին, երբ Լուսաւորիչի թոռ՝ Յուսիկ Ա. կաթողիկոսի սպանութենէն ետք կը յաջորդեն Դանիէլ Ասորին (347-347) եւ Փառէն Աշտիշատցին (347-353)։ Վերջինս սերած էր Աղբիանոսեաններու տոհմէն, որոնք մինչեւ քրիստոնէութեան ընդունումը ազդեցիկ դիրք կը զբաղեցնէին Հայաստանի քրմապետական պաշտօններու մէջ։
353 թուականին՝ Արշակ Բ.թագաւորի ու հայոց աւագանիի համաձայնութեամբ կաթողիկոս կ'ընտրուի Յուսիկ կաթողիկոսի թոռը՝ Մեծն Ներսէս իշխանը, որ կրթութիւն ստացած էր Կեսարիոյ մէջ։ Այդպիսով կաթողիկոսական աթոռը կրկին կը վերադառնայ Լուսաւորիչի տոհմին։ Ներսէս 28 եպիսկոպոսներու եւ նախարարներու ուղեկցութեամբ ձեռնադրութիւն ստանալու համար կ'ուղարկուի է Կեսարիա։
354-ին, Ներսէս կաթողիկոս կը գումարէ Աշտիշատի եկեղեցական ժողովը, որ հիմնականին մէջ կը զբաղի երկու կարեւոր հարցերով։
Կազմակերպչական հարցեր
ԽմբագրելՀոգեւոր հովիւները կ'որոշեն հայոց թագաւորութեան տարբեր վայրերուն մէջ հիմնել տարբեր հասարակական շէնքեր՝ աղքատանոցներ, որբանոցներ, հիւանդանոցներ, անկելանոցներ, հիւրանոցներ եւ այլ բարեգործական հաստատութիւններ, ինչպէս նաեւ՝ վանքեր ու պարսպապատ կուսանոցներ, հաստատել դպրոցներ իւրաքանչյուր վանքի մէջ։
Ժողովը կը զբաղի նաեւ ծիսական բարեկարգման հարցերով. մարդոց յուղարկաւորութեան ժամանակ կ'արգիլուի հեթանոսական սովորութեամբ՝ լաց ու կոծ ընել, հանդերձներ պատռել, քանի որ քրիստոնեան պարտաւոր է հաւատալ հանդերձեալ կեանքին։ Կ'արգիլուին մերձաւոր արիւնակիցներու ամուսնութիւնը, բազմակնութիւնը այլ սովորոյթներ։
Կը յանձնարարուի հեռու մնալ շարք մը արատաւոր երեւոյթներէն՝ հարբեցողութենէն, պոռնկութենէն, սպանութենէն, գթութեամբ վարուիլ ծառաներու հետ, ծանր հարկերով չնեղել ժողովուրդը եւայլն։
Դաւանաբանական հարցեր
ԽմբագրելՆիկիոյ Ա. Տիեզերական ժողովի ընթացքին (325)կը բանաձեւուի Եկեղեցւոյ ուղղափառ դաւանութիւնը Որդի Աստուծոյ մասին։ Լուսաւորիչի որդին՝ Արիստակէս Հայրապետ, զայն բերած էր Հայաստան եւ ընդունելի համարուած՝ Գրիգոր Լուսաւորիչի կողմէն ու դարձած նաեւ Հայ Եկեղեցւոյ Հաւատամքը. այսպիսով հայոց եկեղեցւոյ հաւատոյ հանգանակը կը դառնար ուղղափառութիւնը։ Քանի մը տարի անց, Հռովմէական կայսրութեան քաղաքական վերնախաւը կ'օժանդակ է արիոսականութեան։ Աշտիշատի ժողովը մերժել էր արիոսականութիւնը եւ ընդունած՝ Նիկիական Հանգանակը։ Աշտիշատի ժողովի որոշումները իրականացնելու, բարեփոխումներ յառաջացնելուն շնորհիւ Ներսէս կաթողիկոսը կը յորջորջուի «Մեծ»[8]։
Գիրերու գիւտը եւ հայկական դպրոցներու հիմնումը
ԽմբագրելԱրշակունիներու թագաւորութիւնը 387-ին կը բաժանուի երկու հարեւաններու՝ Հռովմէական կայսրութեան եւ Սասանեան Իրանի միջեւ։ Կաթողիկոս կ'ընտրուի Մեծն Ներսէսի որդին՝ Սահակ Պարթեւը (387-439)։
Առաջին դպրոցներէն՝ Ամարասի եկեղեցին. Արցախ
ԽմբագրելՀայաստանի բիւզանդական հատուածին մէջ՝ Բարձր Հայք, Ծոփք եւ Աղձնիք նահանգներուն մէջ, շուտով կը վերանայ պետականութիւնը։ Արշակ Գ.-էն ետք, (378-390) երկիրը կը կառավարեն Հռովմէացի (395 -էն՝ Բիւզանդական կայսրութեան) կառավարիչները։ Հայաստանի պարսկական մասին մէջ Արշակունիներու թագաւորութիւնը կը գոյատեւէ մինչեւ 428[9]։
Քրիստոնէութեան ընդունումէն ի վեր Հայաստանի եկեղեցիներուն ու կրօնական այլ կեդրոններուն մէջ հոգեւոր ծիսակատարութիւնները կը կատարուէին յունարէնով եւ ասորերէնով, որոնք հասարակ խաւին համար օտար էին եւ անհասկանալի։ Քրիստոնէութիւնը հայ ժողովուրդին հասկնալի ըլլալու համար պէտք էր հայերէն հնչէր։
Մեսրոպ Մաշտոց, որ ուղարկուած էր Գողթն գաւառ՝ քրիստոնէութիւնը տարածելու համար, կը հանդիպի այս դժուարութեան։ Անոր առաջարկով եւ կաթողիկոս Սահակ Պարթեւի ու հայոց Վռամշապուհ թագաւորի (389-415) հովանաւորութեամբ՝ 405-ին, կը ստեղծուի հայոց այբուբենը։ Առաջին նախադասությունը, որ թարգմանուած է հայերէնի՝
|
|
Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ: |
|
Մեսրոպ Մաշտոց անձամբ կ'այցելէ Կոստանդնուպոլիս եւ կայսրէն արտօնութիւն ձեռք կը բերէ իրենց առաքելութիւնը կատարելու համար։ Իր ողջ կեանքի ընթացքին Մեսրոպը կը շրջի Հայաստանի եւեւ յարակից գաւառներուն մէջ, ամէնուր կը հիմնէ դպրոցներ եւ կը տարածէ հայերէն տառերը[10]։
Նշումներ
Խմբագրել- ↑ Ըստ առավել տարածված տեսակետի՝ Սանատրուկը գահակալել է 88-110 թվականներին։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ «USF Library Special & Digital Collections Exhibits | USF Armenian Studies : Քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն Հայաստանում»։ exhibits.lib.usf.edu։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-05-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ 2,0 2,1 «1. Քրիստոնեության մուտքը Հայաստան և պատմությունը»։ Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Դանիելյան Է. | historyofarmenia.am.am»։ www.historyofarmenia.am։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Քրիստոնեական համայնքների տարածումը Հայաստանում»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-06-13-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Տրդատ Գ Մեծ և Գրիգոր Լուսավորիչ»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-06-13-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Քրիստոնեության հռչակումը պետական կրոն»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-06-13-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Մեծ Հայքի թագավորությունը Տրդատ Մեծի իշխանության վերջին շրջանում»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-04-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Արշակ Բ»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-07-02-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Մեծ Հայքի թագավորության բաժանումը Հռոմի և Պարսկաստանի միջև»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-04-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
- ↑ «Մեսրոպ Մաշտոցը և հայ գրերի գյուտը»։ www.findarmenia.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-05-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-20
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Եզնիկ քահանայ Պետրոսեան, Դոկտոր Աստուածաբանութեան, Հայ եկեղեցու պատմութիւնը, Մաս Ա. (Սկիզբէն մինչեւ 1441), «Հաղբատավանք», Բարեգործական Միութիւն, 1990։
Մաղաքիա Արքիեպիսկոպոս Օրմանեան, Հայոց եկեղեցին, Տպարան կաթողիկոսութեան Հայոց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1952։