Արշակ Բ.
Արշակ Բ. (անյայտ – մօտ 368), հայոց Արշակունի թագաւոր՝ 350 թուականէն։ Տիրան թագաւորի որդին եւ յաջորդը։
Արշակ Բ. | |
|---|---|
| Մեծ Հայքի արքայ | |
 | |
| Իշխանութիւն | 350–368 |
| Ծնած է՝ | անհայտ[1] |
| Մահացած է՝ | 368 |
| Քաղաքացիութիւն | Մեծ Հայք |
| Նախորդ | Տիրան |
| Յաջորդող | Պապ |
| Ուղեկից | Անանուն՝ արքայազն Անոբի մայրը եւ Վարազդատ Ա. Արշակունի արքայի մեծ մայրը, Օլիմպիա, Որմիզդուխտ, Փառանձեմ |
| Տոհմ | Արշակունիներ |
| գերիշխան | |
| Հայր | Տիրան |
| Զաւակներ | Պապ՝ Փառանձեմի հետ ամուսնութենէն, Անոբ՝ մինչեւ Փառանձեմը ունեցած տիկնոջէն |
Գահակալման սկիզբ
Խմբագրել350 թուականին Ոսխայի ճակատամարտին, հայ–հռոմէական ուժերը յաղթած են պարսից Սասանեան արքայ Շապուհ Բ. Երկարակեացին (309-379) եւ հարկադրած գերութենէն ազատել հայոց թագաւոր Տիրանը: Քանի որ Տիրանին կուրցուցած էին, գահաժառանգ Արտաշէսը մահացած, իսկ միւս որդին՝ Տրդատը, պատանդ էր Բիւզանդիոնի մէջ, ուստի Հռոմի եւ Պարսկաստանի համաձայնութեամբ թագաւորած է Արշակ Բ-ը:
Արշակը անոնց կամակատարը չէ դարձած. վարած է ինքնուրոյն քաղաքականութիւն, որմէ վրդովուած, Վալենտինիանոս I կայսրը սպաննած է անոր պատանդ եղբայրը՝ Տրդատը եւ մեծ ուժերով յարձակած է Մեծ Հայքի վրայ։ Արշակը հաշտութիւն խնդրած եւ ճանչցուած է Հռոմի գերիշխանութենէն: Կայսրը իր սպաննուած եղբօր հարսնցու Օլիմբիային կնութեան տուած է Արշակին՝ իբրեւ երաշխիք երկու երկիրներու փոխհաւատարմութիւն: Միաժամանակ ան պատանդութենէն արձակած է Տրդատի Տիրիթ եւ Գնել որդիները:
Այլ վարկածի մը համաձայն՝ երբ Արշակը գահ բարձրացած է, սկսած է վարել հաւասարակշռման քաղաքականութիւն, ուստի տասը հոգիէ բաղկացած պատգամաւորութիւն ուղարկած է Հռոմէական կայսրութիւն, որոնք դաշինք կնքած են եւ Հայաստան բերած Արշակի հարսնցու Օլիմբիային: Վերջինս Կոստանդիանոս ԱՅ Մեծ կայսեր մահացած եղբօր Կոստասի նշանածն էր։ Կը համարուի, որ այս պատգամաւորութեան մէջ եղած է նաեւ Ներսէսը, որ այդ ժամանակ արքունի սենեկապետն էր։ Վերջինս, մինչ այդ, զինուորական էր։ Արշակի գահակալութեան առաջին շրջանին Ներսէսը թագաւորի մերձաւոր գործակիցն էր ու խորհրդատուն: Ան կաթողիկոս ձեռնադրուած է 353 թուականին, հետեւաբար այս դէպքերը տեղի ունեցած են մինչ այդ: Այս մէկը կը վկայէ այն մասին, որ Արշակի գահակալութենէն անմիջապէս ետք պատգամաւորութիւն ուղարկած է Հռոմ:
Գնելը, խախտելով հայրենի աւանդական կարգը, բնակած է Այրարատ նահանգի արագածոտն գաւառի Կվաշ աւանին մէջ, կուրացուած պապի՝ Տիրանի մօտ, ամուսնացած Սիւնիքի նախարար Անդովկի դստեր՝ Փառանձեմի հետ, զանազան միջոցներով իր շուրջը համախմբած է նախարարներն ու սեպուհները: Գնելի կողմը եղած է նաեւ Արշակի հօր՝ Տիրանի եւ Հայոց կաթողիկոս Ներսէս ԱՅ Մեծի համակրանքը: Զգուշանալով դաւադրութիւնէն՝ Արշակը ասպարէզէն հեռացուցած է թէ՛ հօրը, թէ՛ եղբօրորդիներուն: Ազատելով իր վտանգաւոր մրցակիցներէն՝ թագաւորը կ'ամուսնանայ Գնելի այրի Փառանձեմին հետ՝ փորձելով սիրաշահիլ անոր հայրը՝ Անդովկ իշխանը: Շատ չանցած կը ծնի թագաժառանգ Պապը:
Ներքին դրութիւն
ԽմբագրելՆախարարական դաս
Խմբագրել
Արշակ Բ.-ի գահակալութեան առաջին տարիները խաղաղութեամբ կ'անցնին: Յարաբերական այս խաղաղութիւնը հետեւանք էր, առաջին հերթին, պարսից արքունիքի եւ Հռոմի կայսրութեան միջեւ տեղի ունեցած պատերազմներու ժամանակաւոր դադարին, իսկ Հայաստանը, որ կռուախնձոր էր այդ երկու պետութիւններուն միջեւ, կ'օգտուի ստեղծուած խաղաղութենէն: Կարճատեւ այդ խաղաղ շրջանը օգտակար էր երկրի ռազմական ուժերը հաւաքելու, տնտեսութիւնը վերականգնելու եւ շինարարական նոր աշխատանքներ ծաւալելու համար:
|
...եւ եղաւ խաղաղութին մեծ ի ժամանակին յայնմիկ. ժողովեցան ամենայն թագուցեալքն, փախուցեալք եւ կորուցեալք երկիրն հայոց... | 
|
Ներքին քաղաքականութեան հարցերուն մէջ Արշակը կ'աշխատէր առաջին հերթին համախմբել պառակտուած աւատատիրական շրջանը՝ պաշտօններ տալով եւ սիրաշահելով իր հօր օրով՝ արքունիքէն դժգոհ եւ պաշտօններէն հեռացած նախարարները: Ան պաշտօնի կը կոչէ Տայքի եւ Սպերի Մամիկոնեանները, որոնք իր դայեակները եղած էին. Վասակ Մամիկոնեանը կը նշանակէ զօրքի սպարապետ, իսկ անոր աւագ եղբայրը՝ Վարդանը, նահապետ: Գնունեաց նախարարական տան կը յանձնէ հազարապետութիւնը: Արքունիքի միւս կարեւոր պաշտօններուն մէջ եւս կը նշանակէ աչք մտնող նախարարները: Արշակ կը յաջողի կարճ ժամանակամիջոցի ընթացքին համախմբել գրեթէ բոլոր դժգոհ իշխանները:
Պայքար սկսաւ նախարարական տուներու ներսը: Վասակ սպարապետը դարձաւ թագաւորի հաւատարիմ զինակիցը, իսկ անոր եղբայր Վահան Մամիկոնեանը անցաւ պարսկամէտներու ճամբարը: Յետագային Վահան Մամիկոնեանը դաւաճանութեան եւ ուրացութեան համար սպաննուեցաւ իր որդիին՝ Սամուէլի ձեռքով (այս դէպքերը գեղարուեստօրէն նկարագրած է Րաֆֆին իր «Սամուէլ» պատմավէպին մէջ):
Արշակը կը կազմակերպէ եւ կ՚ուժեղացնէ բանակը` համալրելով զայն թարմ ուժերով: Ան ուշադրութիւն կը դարձնէ յատկապէս ծանր զրահաւոր հեծելազօրի վրայ, որ հայկական բանակի մարտական ուժեղագոյն զօրամասերէն մէկն էր:
Հոգեւորականութիւն
Խմբագրել353 թուականին կաթողիկոս ձեռնադրուած Ներսէս Մեծը Հարաւային Հայաստանի՝ Տարօն գաւառի Աշտիշատ գիւղին մէջ կը հրաւիրէ հայկական [[Աշտիշատի եկեղեցական ժողով (356)|եկեղեցական առաջին ժողովը]]: Ան ընդունեց եկեղեցական շարք մը կանոններ եւ կենցաղային խնդիրները կարգաւորելու զանազան օրէնքներ: Յատկապէս խիստ կանոններ ընդունուեցան հեթանոսական սովորոյթներու դէմ: Արգիլուեցան մերձաւոր ազգականներու ամուսնութիւնը, թաղումներու ժամանակ անպարկեշտ լացն ու կոծը, հասցուող մարմնական վնասները, բազմակնութիւնը եւ հեթանոսական այլ յոռի սովորոյթներ:
Ժողովը Ներսէսի առաջարկով որոշում ընդունեց հիւանդանոցներ, աղքատանոցներ եւ օտարներու համար հիւրանոցներ բանալու մասին: Եկեղեցւոյ սպասաւորներ պատրաստելու համար վճռուեցաւ ասորերէն եւ յունարէն ուսուցմամբ դպրոցներ բանալ:
Արշակաւան
Խմբագրել350–ական թուականներուն Հռոմը եւ Պարսկաստանը գրաւած են իրենց սահմաններու պաշտպանութեամբ եւ չեն միջամտած Մեծ Հայքի գործերուն: Շուրջ մէկ տասնամեակ Մեծ Հայքը խաղաղութեամբ ապրած է, բարգաւաճած եւ հզօրացած: Արշակը հետամտած է նախարարները համախմբելու, անոնց կեդրոնախոյս հակումները սանձելու քաղաքականութիւն: Ան բնաջնջած է անհնազանդ նախարարական տուները, բռնագրաւած անոնց կալուածները: Փաւստոս Բիւզանդ կը հաղորդէ, որ Արշակը սպառնացած է նաեւ եկեղեցական եւ վանական հողատիրութիւններուն: Արքունի զօրաբանակը մեծցնելու եւ թագաւորական իշխանութեան սպառնացող նախարարական աւագանին թուլցնելու նպատակով ան ծրագրած էր ոստանին մէջ հիմնել արտօնեալ, ապահարկ նոր քաղաքներ եւ անոնց մէջ բնակեցնել նախարարական տիրոյթներու բնակիչները:
Այդ գործին մէջ առաջին քայլը եղած է Կոգովիտ գաւառին մէջ Արշակաւան քաղաքի կառուցումը: Այս մէկը Արշակի համար օգտակար էր երկու տեսակէտէ. իր հիմնած քաղաքը կը դառնար առեւտրական մեծ կեդրոն եւ մեծ շահոյթ կը բերէր իրեն եւ ապա՝ հարեւան նախարարութիւններէն այնտեղ կը հաւաքէր մեծ թիւով բնակիչներ: Արշակի համար դժուար էր մէկ անգամէն մեծ թիւով բնակիչներ հաւաքել այնտեղ, ուստի ան հրովարտակ կը գրէ եւ կ'ազդարարէ, որ քաղաքի մուտքը ազատ է բոլոր տեսակի եկուորներու համար:
Արշակաւան փախչող տասնեակ հազարաւոր բնակչութեան մէջ եղած են գողեր, մարդասպաններ եւ այլ տեսակի յանցագործներ, սակայն անոնց մեծ մասը եղած են անազատ գիւղացիներ, որոնք փորձած են ազատիլ իրենց տէրերու ծանր շահագործումէն:
Գիւղական բնակչութեան մասսայական այս փախուստը չէր կրնար չառաջացնել նախարարներու եւ եկեղեցականներու զայրոյթը: Այդ ժամանակ Ներսէս կաթողիկոս թագաւորին կը ներկայանայ եւ կը պահանջէ քանդել քաղաքը: Սակայն Արշակը կտրականպէս կը մերժէ զինք:
Անկէ ետք հայ դժգոհ նախարարները, Ներսէս կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ ռազմական ուժի կը դիմեն: Օգտուելով Արշակ թագաւորի բացակայութենէն անոնք կը յարձակին եւ սուրէ կ'անցընեն Արշակաւանի անզէն բնակչութիւնը: Երբ Արշակ Բ. Վիրք կը գտնուէր, նախարարները պարսկական զօրքերու հետ յարձակեցան Արշակաւանի վրայ եւ ահաւոր կոտորած կազմակերպեցին: Նախարարները կ'առաջնորդէր դաւաճան Մերուժան Արծրունին: Արշակաւանի կոտորուած բնակչութեան թիւը հասած էր մօտ 30-40 հազարի: Արշակաւանի շրջանը, որ այժմ Խարաբաբազար կը կոչուի, մինչ այժմ կարելի է տեսնել քաղաքի հին աւերակները:
Արշակ Բ. համախմբելով իր կողմնակիցները, ճակատամարտ տուաւ նախարարներուն դէմ: Սակայն ոչ մէկ կողմ յաղթեց եւ կաթողիկոս Ներսէս Մեծի միջնորդութեամբ անոնց միջեւ հաշտութիւն կնքուեցաւ: Արդ, համաձայն թագաւորը պարտաւոր էր յարգել նախարարներու իրաւունքները, իսկ նախարարներն ալ կը խոստանային հաւատարմօրէն ծառայել անոր: Սակայն Արշակ հաշտութիւն կնքեց միայն ժամանակ շահելու համար: Ան ուժերը համախմբելէ ետք, յարձակեցաւ Արշակաւանը կործանած նախարարներու վրայ, անոնցմէ շատերը կոտորեց, իսկ Կամսարականներու ընտանիքը գրեթէ բնաջնջեց:
Արտաքին քաղաքականութիւն
ԽմբագրելԱրշակ թագաւորի կառավարութեան սկիզբը արտաքին խաղաղութիւն կը տիրէր, Բիւզանդիոն եւ Պարսկաստան զբաղած էին իրենց սահմաններու անվտանգութեան ապահովմամբ: Այս պատերազմներու աւարտէն ետք երկու կողմերն ալ զօրքեր տեղակայեցին Միջագետքի եւ Հայաստանի սահմաններուն վրայ։ Արշակ թագաւորը, հաւասարակշռման քաղաքականութիւն վարելով, դաշնինք կնքեց ե՛ւ Բիւզանդիոնի, ե՛ւ Պարսկաստանի հետ: Մինչ ռազմական գործողութիւններու սկսիլը, երկու կողմերու զօրքերու միջեւ բախումներ տեղի ունեցան:
Երկու ուժերը կը ձգտէին իրենց կողմը շահիլ հայոց թագաւորը, որ ունէր զգալի թիւով զինական ուժ: Ամիանոս Մարկելիանոս պատմիչը կը վկայէ, որ Շապուհը եւ Կոստանդիանոս կայսրը նամակագրութիւն ունեցած են: Շապուհ ամէն կերպ ձգտած է համոզելու եւ սպառնալու Կոստանդիանոսին, որպէսզի վերջինս հեռու մնայ պատերազմական գործողութիւններէն եւ իրեն զիջի Հայաստանն ու Միջագետքը:
Հռոմէա-պարսկական պատերազմ (359-363)
ԽմբագրելԱրշակ թագաւորը զբաղած էր երկրի տնտեսութեան աշխուժացմամբ եւ բանակի համալրումով: Պատերազմը բռնկեցաւ 359 թուականին, երբ Շապուհի 100 հազարանոց բանակը Միջագետք մտաւ եւ պաշարեց Ամիդ (Տիարպէքիր) քաղաքը: Այս քաղաքի գրաւման ժամանակ զոհուեցաւ շուրջ 30 հազար պարսիկ զինուոր: Կոստանդիանոս կայսրը տեղեկանալով Շապուհի ներխուժման մասին, եկաւ Կեսարիա եւ վերջ դրաւ վերջինիս յառաջխաղացման: Ան 360 թուականի գարնան, ինչպէս կը վկայէ Ամիանոս, տեսակցութիւն ունեցաւ Արշակի հետ, որ հաստատեց, որ հաւատարիմ կը մնայ Հռոմի:
361 թուականի գարնան, կայսրը Յուլիանոս զօրավարին կը հրամայէ իր լեգէոններով տեղափոխուիլ արեւելք, սակայն վերջինս կ'ապստամբի, բայց ռազմական որեւէ ընդհարում անոր եւ Կոստանդիանոսի միջեւ տեղի չունենար: Կոստանդիանոս 3 նոյեմբեր 361-ին կը մահանայ Կիլիկիոյ մէջ։ Յուլիանոս պատերազմը կը շարունակէ: Հայաստան ուղարկուած Պրոկոպիոս զօրավարը եւ Սեբաստիանոս կոմսը հայկական զօրքերու հետ պէտք է յարձակէին Մարաստանի վրայ եւ դժուար վիճակի մէջ դնէին Շապուհը: Միեւնոյն ժամանակ կայսրը կը յարձակի Միջագետքի մէջ, Տիզբոնի ուղղութեամբ, սակայն մարտերէն մէկուն ընթացքին կը զոհուի:
Կայսր կը հռչակուի Հովիանոս, որ 363-ին պայմանագիր կը կնքէ, որ պատմութեան յայտնի է «ամօթալի հաշտութիւն» անուամբ: Ան կը հրաժարի Հայաստանի օգնելէ եւ Շապուհին կը զիջի շարք մը տարածքներ Միջագետքի եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ։ Այս հաշտութենէն ետք հայկական ուժերը մինակ կը մնան իրենց թիւը քանի մը անգամ գերազանցող պարսիկներուն դէմ: Վասակ Մամիկոնեանը 60 հազարանոց զօրքով Ատրպատական կ'երթայ, սակայն յարձակումը Հայաստանի վրայ տեղի կ'ունենայ Աղձնիքէն: Պարսկական զօրքերը Մերուժան Արծրունիի գլխաւորութեամբ կը պաշարեն Տիգրանակերտը, սակայն բնակչութիւնը դիմադրութիւն ցոյց կու տայ: Տիգրանակերտի գրաւումէն ետք, անոնք կը գրաւեն Դարանաղեաց գաւառի Անի ամրոցը, կը թալանեն հայոց արքաներու դամաբարանները, կը վերցնեն թանգարաններու աճիւնները, Պարսկաստան տեղափոխելու նպատակով: Անոնք կը մօտենան Այրարատեան աշխարհ: Վասակ Մամիկոնեան, իմանալով այս մասին, իր բանակով Այրարատ կու գայ՝ այստեղ ճակատամարտին պարտութեան կը մատնէ պարսկական զօրքերը:
Հայ-պարսկական պատերազմ (364-368)
ԽմբագրելՀայ-պարսկական պատերազմը տեւեց 4 տարի: Հայերը սկզբը յաջողութեամբ ետ կը մղէին պարսից բանակի յարձակումները եւ անգամ մը եւս կը ներխուժէին պարսկական երկրամասեր: Աստիճանաբար շարք մը նախարարներ լքեցին Արշակին, իսկ մնացածները չէզոք մնացին կամ անցան պարսիկներու կողմը: Շապուհ Բ. դիմեց նենգ քայլի` Արշակ Բ.-ին առաջարկելով գալ Տիզբոն` հաշտութիւն կնքելու: Այդ խորամանկ առաջարկն արժանացաւ պատերազմէն յոգնած նախարարներու հաւանութեան: Արշակ արքան ու սպարապետ Վասակ Մամիկոնեանը ստիպուած եղան ուղեւորուիլ Տիզբոն` նախապէս երդում ստանալով Շապուհէն՝ իրենց անվտանգութեան վերաբերեալ: Սակայն Տիզբոնի մէջ Արշակը ձերբակալուեցաւ եւ նետուեցաւ Անոյշ բերդ, ուր շուտով մահացաւ, իսկ Վասակ Մամիկոնեանը մորթազերծ եղաւ:
Արշակունիներու հարստութիւն
Խմբագրել
Արշակունիները պարթեւական արքայական խումբերու ներկայացուցիչներ էին, որոնց մէկ ճիւղը հաստատուած է Հայաստանի մէջ։ Առաջին Արշակունին Տրդատ Ա.ն էր՝ Պարթեւաստանի թագաւոր Վաղարշ Ա.ի եղբայրը: Ան հայոց գահին բազմած է 52 թուականին եւ ընդմիջումներով իշխած է աւելի քան քառորդ դար՝ մինչեւ 88 թուականը: Պաշտօնապէս անոր թագաւորութեան սկիզբը կը համարուի 66 թուականը, երբ ան թագաւոր կը ճանչցուի Հռոմի կայսր Ներոնի կողմէն:
Արշակունիները ընդհատումներով իշխած են մօտ 4 դար՝ մինչեւ 428 թուականը: Անոնց անուան հետ կապուած է աւատատիրական կարգերու հաստատումը, քրիստոնէութեան ընդունումը, Հայոց գիրերու գիւտը:
| Անունը | Իշխած է | Նշումներ | |
|---|---|---|---|
| Տրդատ Ա | 66 - 88 | պարթեւ արքայ Վոնոն Բ.-ի որդին, Վաղարշ Ա.-ի եղբայրը | |
| Սանատրուկ | 88 - 110 | Տրդատ Ա.-ի որդին | |
| Աշխադար | 110 - 113 | Բակուր Բ. Պարթեւի որդին | |
| Պարթամասիր | 113 - 114 | Բակուր Բ. Պարթեւի որդին | |
| հռոմէական բռնագրաւում | 114 - 116 | ||
| Վաղարշ Ա. | 117 - 144 | Սանատրուկի որդին | |
| Սոհեմոս | 144 - 161, 164-186 | Ասորիքի Էմեսա քաղաքի թագաւոր | |
| Բակուր Ա. | 161 - 163 | ||
| Վաղարշ Բ. | 186 - 198 | Վաղարշ Բ.-ի հարազատներէն | |
| Խոսրով Ա. | 198 - 217 | Վաղարշ Բ.-ի որդի | |
| Տրդատ Բ. | 217 - 252 | Խոսրով Ա.-ի որդի | |
| Արտավազդ Ե | 252 - 272 | Տրդատ Բ.-ի որդի | |
| Խոսրով Բ. | 272 - 287 | Արտավազդ Ե.-ի որդի | |
| Տրդատ Գ. Մեծ | 287 - 330 | Խոսրով Բ.-ի որդի | |
| Խոսրով Գ. Կոտակ | 330 - 338 | Տրդատ Գ.-ի որդի | |
| Տիրան Բ. | 338 - 350 | Խոսրով Գ.-ի որդի | |
| Արշակ Բ. | 350 - 368 | Տիրան Բ.-ի որդի | |
| Պապ թագաւոր | 368 - 374 | Արշակ Բ.-ի որդի | |
| Վարազդատ | 374 - 378 | Անոբի որդի, Արշակ Բ.-ի թոռ | |
| Արշակ Գ. | 378 - 389 | Պապի որդի | |
| Խոսրով Դ. | 350 - 368 | 387 - 389, 415-416 | |
| Վռամշապուհ | 389 - 415 | Խոսրով Դ.-ի եղբայր | |
| Շապուհ պարսիկ | 416 - 420 | ||
| թափուր | 420 - 422 | ||
| Արտաշէս Գ | 423 - 428 | Վռամշապուհի որդի |
Արշակ Բ.-ը արուեստի եւ գրականութեան մէջ
Խմբագրել
- Ստեփան Զորեան, Պապ թագաւոր, ակադեմիկոս Սուրէն Երեմեանի պատմական ակնարկ-յօդուածով, Երեւան, 1944։
- Գէորգ Յովհաննիսեան, Հայոց Տէրերը, Երեւան, 2012։
- Փաւստոս Բիւզանդ, Հայոց Պատմութիւն, Սովետական գրող հրատարակչութիւն, Երեւան, 1977։
- Արշակ Չուխաճեանի Արշակ Երկրորդ օբերա, Կ.Պոլիս, 1868։
Պատմական ուսումնասիրութիւններ
Խմբագրել- Հրանդ Արմէն, Պապ Արշակունի, Երուսաղէմ, 1958։
- Եղիազար Մուրադեան, Քննական Պատմութիւն Արշակ Երկրորդի եւ անոր Պապ որդւոյն, Աղեքսանդրիա, Արաքս տպարան, 1900։
- Հայ ժողովուրդի պատմութիւն, ութ հատորով, ՀՀ Գիտութիւններու ակադեմիայի հրատարակութիւն, հատոր II, Երեւան, 1984, էջ 102-106։
- Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեան, Ազգապատում, հ. Ա, Երեւան, 2001։
- Փաւստոս Բիւզանդ, Հայոց Պատմութիւն, Ստ. Մալխասեանցի աշխարհաբար թարգմանութիւնը, անոր ներածութեամբ եւ ծանօթագրութիւններով, Երեւան, 1947։
Գրականութիւն Արշակ Բ.-ի մասին
Խմբագրել- Ստեփան Զորեան, Հայոց բերդը, Երեւան, 1959։
- Պերճ Զէյթունցեան, Արշակ Երկրորդ, Երեւան, 1977։
- Լեւոն Խեչոեան, Արշակ արքայ, Դրաստամատ ներքինի, Երեւան, 1995։
- Րաֆֆի, Սամուէլ, 1886։
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Փաւստոս Բիւզանդ, Պատմութիւն Հայոց, թարգմանութիւնը, ներածութիւնը եւ ծանօթագրութիւնները ակադեմիկոս Ստ. Մալխասեանցի, Երեւան, 1968։
Արտաքին յղումներ
Խմբագրել- «Հայաստանը եւ պարսկա-հռոմէական հակամարտութիւնը Արշակ II-ի օրոք» Էդուարդ Դանիելեան (պատմ. գիտ. բժիշկ, մասնագետ) Archived 2010-11-27 at the Wayback Machine.
- Արշակ Բ Archived 2016-07-02 at the Wayback Machine.
Կաղապար:Տեղեկաքարտ Հաջորդականություն2
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|