Արշակ Բ.

Արշակ Բ. (անյայտ – մօտ 368), Հայոց Արշակունի թագաւոր 350 թուականէն։ Տիրան թագաւորի որդին եւ յաջորդը։

Արշակ Բ.
Մեծ Հայքի արքայ
Իշխանութիւն	350–368
Ծնած է՝	անհայտ
Մահացած է՝
Քաղաքացիութիւն	Մեծ Հայք
Նախորդ	Տիրան
Յաջորդող	Պապ
Ուղեկից	Անանուն՝ արքայազն Անոբի մայրը եւ Վարազդատ Ա. Արշակունի արքայի մեծ մայրը, Օլիմպիա, Որմիզդուխտ, Փառանձեմ
Տոհմ	Արշակունիներ
գերիշխան
Հայր	Տիրան
Զաւակներ	Պապ՝ Փառանձեմի հետ ամուսնութենէն, Անոբ՝ մինչեւ Փառանձեմը ունեցած տիկնոջէն

Գահակալման սկիզբ

350 թուականին Ոսխայի ճակատամարտին հայ–հռոմէական ուժերը յաղթած են պարսից Սասանեան արքայ Շապուհ Բ. Երկարակեացին (309-379) եւ հարկադրած գերութենէն ազատել հայոց թագաւոր Տիրանին: Քանի որ Տիրանը կուրացուած էր, գահաժառանգ Արտաշէսը մահացած, իսկ միւս որդին՝ Տրդատը, պատանդ էր Բիւզանդիոնի մէջ, ուստի Հռոմի եւ Պարսկաստանի համաձայնութեամբ թագաւորած է Արշակ Բ-ը:

Արշակը անոնց կամակատարը չէ դարձած. վարած է ինքնուրոյն քաղաքականութիւն, որմէ վրդովուած, Վալենտինիանոս I կայսրը սպաննած է անոր պատանդ եղբօրը՝ Տրդատին եւ մեծ ուժերով յարձակած է Մեծ Հայքի վրայ։ Արշակը հաշտութիւն խնդրած եւ ճանաչցած է Հռոմի գերիշխանութիւնը: Կայսրը իր սպաննուած եղբօր հարսնացու Օլիմպիային կնութեան տուած Արշակին՝ իբրեւ երաշխիք երկու երկիրներու փոխհաւատարմութիւն: Միաժամանակ ան պատանդութենէն արձակած է Տրդատի Տիրիթ եւ Գնել որդիներուն:

Մէկ այլ վարկածի համաձայն՝ երբ Արշակը գահ բարձրացած է, սկսած է վարել հաւասարակշռման քաղաքականութիւն, ուստի տասը հոգիէ բաղկացած պատգամաւորութիւն ուղարկած է Հռոմէական կայսրութիւն, որոնք դաշինք կնքած են եւ Հայաստան բերած Արշակի հարսնացու Օլիմպիային: Վերջինս Կոստանդիանոս ԱՅ Մեծ կայսեր մահացած եղբօր Կոստասի նշանածն էր։ Կը համարուի, որ այս պատգամաւորութեան մէջ եղած է նաեւ Ներսէսը, որ այդ ժամանակ արքունի սենեկապետն էր։ Վերջինս, մինչ այդ, զինուորական էր։ Արշակի գահակալութեան առաջին շրջանին Ներսէսը թագաւորի մերձաւոր գործակիցն էր ու խորհրդատուն: Ան կաթողիկոս ձեռնադրուած է 353 թուականին, հետեւաբար այս դէպքերը տեղի ունեցած են մինչ այդ: Այս մէկը կը վկայէ այն մասին, որ Արշակի գահակալութենէն անմիջապէս ետք պատգամաւորութիւն ուղարկած է Հռոմ:

Գնելը, խախտելով հայրենի աւանդական կարգը, բնակած է Այրարատ նահանգի արագածոտն գաւառի Կվաշ աւանին մէջ, կուրացուած պապի՝ Տիրանի մօտ, ամուսնացած Սիւնիքի նախարար Անդովկի դստեր՝ Փառանձեմի հետ, զանազան միջոցներով իր շուրջը համախմբած նախարարներուն եւ սեպուհներուն: Գնելի կողմը եղած է նաեւ Արշակի հօր՝ Տիրանի եւ Հայոց կաթողիկոս Ներսէս ԱՅ Մեծի համակրանքը: Զգուշանալով դաւադրութիւնէն՝ Արշակը ասպարէզէն հեռացուցած է թէ՛ հօրը, թէ՛ եղբօրորդիներուն: Ազատելով իր վտանգաւոր մրցակիցներէն՝ թագաւորը կ'ամուսնանայ Գնելի այրի Փառանձեմին հետ՝ փորձելով սիրաշահիլ անոր հօրը՝ Անդովկ իշխանին: Շատ չանցած՝ կը ծնի թագաժառանգ Պապը:

Ներքին դրութիւն

Նախարարական դաս

Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը Արշակունեաց օրով՝ 66-385 թուականներու սահմաններով

Արշակ Բ.-ի գահակալութեան առաջին տարիները խաղաղութեամբ կ'անցնին: Յարաբերական այս խաղաղութիւնը հետեւանք էր, առաջին հերթին, պարսից արքունիքի եւ Հռոմի կայսրութեան միջեւ տեղի ունեցած պատերազմներու ժամանակաւոր դադարի, իսկ Հայաստանը, որ կռվախնձոր էր այդ երկող պետութիւններու միջեւ, կ՛օգտուի ստեղծուած խաղաղութենէն: Կարճատեւ այդ խաղաղ շրջանը օգտակար էր երկրի ռազմական ուժերը հաւաքելու, տնտեսութիւնը վերականգնելու եւ շինարարական նոր աշխատանքներ ծաւալելու համար:

...եւ եղաւ խաղաղութին մեծ ի ժամանակին յայնմիկ. ժողովեցան ամենայն թագուցեալքն, փախուցեալք եւ կորուցեալք երկիրն հայոց... - Փաւստոս Բիւզանդ

Ներքին քաղաքականութեան հարցերուն մէջ Արշակը կ'աշխատէր առաջին հերթին համախմբել պառակտուած աւատատիրական շրջանը՝ պաշտօններ տալով եւ սիրաշահելով իր հօր օրով՝ արքունիքէն դժգոհ եւ պաշտօններէն հեռացած նախարարներուն: Ան պաշտօնի կը կանչէ Տայքի եւ Սպերի Մամիկոնեաններուն, որոնք իր դայակները եղած էին. Վասակ Մամիկոնեանին կը նշանակէ զօրքի սպարապետ, իսկ անոր աւագ եղբօրը՝ Վարդանին, նահապետ: գնունեաց նախարարական տան կը յանձնէ հազարապետութիւնը: Արքունիքի միւս կարեւոր պաշտօններուն մէջ եւս կը նշանակէ աչք մտնող նախարարներուն: Արշակ կը յաջողի կարճ ժամանակամիջոցի ընթացքին համախմբել գրեթէ բոլոր դժգոհ իշխանները:

Պայքար սկսաւ նախարարական տուներու ներսը: Վասակ սպարապետը դարձաւ թագաւորի հաւատարիմ զինակիցը, իսկ անոր եղբայր վահան Մամիկոնեանը անցաւ պարսկամէտներու ճամբարը: Յետագային Վահան Մամիկոնեանը դաւաճանութեան եւ ուրացութեան համար սպաննուեցաւ իր որդիին՝ Սամուէլի ձեռքով (այս դէպքերը գեղարուեստօրէն նկարագրած է Րաֆֆին իր «սամուէլ» պատմավէպին մէջ):

Արշակը կը կազմակերպէ եւ կ՚ուժեղացնէ բանակը` համալրելով զայն թարմ ուժերով: Ան ուշադրութիւն կը դարձնէ յատկապէս ծանր զրահաւոր հեծելազօրի վրայ, որ հայկական բանակի մարտական ուժեղագոյն զօրամասերէն մէկն էր:

Հոգեւորականութիւն

353 թուականին կաթողիկոս ձեռնադրուած ներսէսն Հարաւային Հայաստանի՝ տարոն գաւառի Աշտիշատ գիւղին մէջ կը հրաւիրէ հայկական [[Աշտիշատի եկեղեցական ժողով (356)|եկեղեցական առաջին ժողովը]]: Ան ընդունեց եկեղեցական շարք մը կանոններ եւ կենցաղային խնդիրները կարգաւորելու զանազան օրէնքներ: Յատկապէս խիստ կանոններ ընդունուեցին հեթանոսական սովորոյթներու դէմ: Արգիլուեցան մերձաւոր ազգականներու ամուսնութիւնը, թաղումներու ժամանակ անպարկեշտ լացն ու կոցը, հասցուող մարմնական վնասները, բազմակնութիւնը եւ հեթանոսական այլ յոռի սովորոյթներ:

Ժողովը Ներսէսի առաջարկով որոշում ընդունեց հիւանդանոցներ, աղքատանոցներ եւ օտարներու համար հիւրանոցներ բանալու մասին: Եկեղեցւոյ սպասաւորներ պատրաստելու համար վճռուեց ասորերէն եւ յունարէն ուսուցմամբ դպրոցներ բանալ:

Արշակաւան

350–ական թուականներուն Հռոմը եւ Պարսկաստանը գրաւած են իրենց սահմաններու պաշտպանութեամբ եւ չեն միջամտած Մեծ Հայքի գործերուն: Շուրջ մէկ տասնամեակ Մեծ Հայքը խաղաղութեամբ ապրած է, բարգաւաճած եւ հզօրացած: Արշակը հետամտած է նախարարները համախմբելու, անոնց կեդրոնախոյս հակումները սանձելու քաղաքականութիւն: Ան բնաջնջած է անհնազանդ նախարարական տուները, բռնագրաւած անոնց կալուածները: Փաւստոս Բիւզանդ կը հաղորդէ, որ Արշակը սպառնացած է նաեւ եկեղեցական եւ վանական հողատիրութիւններուն: Արքունի զօրաբանակը մեծցնելու եւ թագաւորական իշխանութեան սպառնացող նախարարական աւագանին թուլցնելու նպատակով ան ծրագրած էր ոստանին մէջ հիմնել արտօնեալ, ապահարկ նոր քաղաքներ եւ անոնց մէջ բնակեցնել նախարարական տիրոյթների բնակիչներուն:

Այդ գործին մէջ առաջին քայլը եղած է Կոգովիտ գաւառին մէջ Արշակաւան քաղաքի կառուցումը: Այս մէկը Արշակի համար օգտակար էր երկու տեսակէտէ. իր հիմնած քաղաքը կը դառնար առեւտրական մեծ կեդրոն եւ մեծ շահոյթ կը բերէր իրեն եւ ապա՝ հարեւան նախարարութիւններէն այնտեղ կը հաւաքէր մեծ թիով բնակիչներ: Արշակի համար դժուար էր, մէկ անգամէն մեծ թուով բնակիչներ հաւաքել այնտեղ ուստի ան հրովարտակ կը գրէ եւ կ'ազդարարէ, որ քաղաքի մուտքը ազատ է բոլոր տեսակի եկուորներու համար:

Արշակաւան քաղաքի մօտ գտնուող Պայազիտ քաղաքը (Թուրքիա)

Արշակաւան փախչող տասնեակ հազարաւոր բնակչութեան մէջ եղած են գողեր, մարդասպաններ եւ այլ տեսակի յանցագործներ, սակայն անոնց մեծ մասը եղած են անազատ գիւղացիներ, որոնք փորձած են ազատիլ իրենց տէրերու ծանր շահագործումէն:

Գիւղական բնակչութեան մասսայական այս փախուստը չէր կրնար չառաջացնել նախարաներու եւ եկեղեցականներու զայրոյթը: Այդ ժամանակ Ներսէս կաթողիկոս թագաւորին կը ներկայանանայ անոնց, որ այդպիսի «անմիտ գործ» ձեռնարկած է եւ պահանջած է քանդել քաղաքը: Սակայն Արշակը կը տրականպէս կը մերժէ անոր:

Անկէ ետք հայ դժգոհ նախարարները, Ներսէս կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ ռազմական ուժի կը դիմեն: Օգտուելով Արշակ թագաւորի բացակայութենէն անոնք կը յարձակին եւ սուրէ կ'անցնեն Արշակաւանի անզէն բնակչութիւնը: Երբ Արշակ Բ. Վիրք կը գտնուէր, նախարարները պարսկական զօրքերու հետ յարձակեցան Արշակաւանի վրայ եւ ահաւոր կոտորած կազմակերպեցին: Նախարարներիու կ'առաջնորդէր դաւաճան Մերուժան Արծրունին: Արշակաւանի կոտորուած բնակչութեան թիւը հասած է մօտ 30-40 հազարի: Արշակաւանի շրջանը, որ այժմ Խարաբաբազար կը կոչուի, մինչ այժմ կարելի է տեսնել քաղաքի հին աւերակները:

Արշակ Բ., համախմբելով իր կողմնակիցները, ճակատամարտ տուաւ նախարարներուն դէմ: Սակայն ոչ մէկ կողմ յաղթեց, եւ կաթողիկոս Ներսէս Մեծի միջնորդութեամբ անոնց միջեւ հաշտութիւն կնքուեցաւ: Արդ, համաձայն թագաւորը պարտաւոր էր յարգել նախարարներու իրաւունքները, իսկ նախարարներն ալ կը խոստանային հաւատարմօրէն ծառայել անոր: Սակայն Արշակ հաշտութիւն կնքեց միայն ժամանակ շահելու համար: Ան ուժերը համախմբելէ ետք յարձակեցաւ Արշակաւանը կործանած նախարարներու վրայ, անոնցմէ շատերուն կոտորեց, իսկ Կամսարականներու ընտանիքը գրեթէ բնաջնջեց:

Արտաքին քաղաքականութիւն

Արշակ թագաւորի կառավարութեան սկիզբը արտաքին խաղաղութիւն կը տիրէր, Բիւզանդիոն եւ Պարսկաստան զբաղած էին իրենց սահմաններու անվտանգութեան ապահովմամբ: Այս պատերազմներու աւարտէն ետք երկու կողմերն ալ զօրքեր տեղակայեցին Միջագետքի եւ Հայաստանի սահմաններու վրայ։ Արշակ թագաւորը, հաւասարակշռման քաղաքականութիւն վարելով, դաշնինք կնքեց եւ Բիւզանդիոնի եւ Պարսկաստանի հետ: Մինչ ռազմական գործողութիւններու սկսիլը, երկու կողմերու զօրքերու միջեւ բախումներ տեղի ունեցան:

Երկու ուժերը կը ձկտէին իրենց կողմը գրաւել հայոց թագաւորը, որ ունէր զգալի թիով զինական ուժ: Ամիանոս Մարկելիանոս պատմիչը կը վկայէ, որ Շապուհը եւ Կոստանդիանոս կայսրը նամակագրութիւն ունեցած են: Շապուհ ամէն կերպ ձգտած է համոզելու եւ սպառնալու Կոստանդիանոսին, որպէսզի վերջինս հեռու մնայ պատերազմական գործողութիւններէն եւ իրեն զիջի Հայաստանն ու Միջագետքը:

Հռոմէա-պարսկական պատերազմ (359-363)

Արշակ թագաւորը զբաղած էր երկրի տնտեսութեան աշխուժացմամբ եւ բանակի համլրումով: Պատերազմը բռնկեցաւ 359 թուականին, երբ Շապուհի 100 հազարանոց բանակը Միջագետք մտաւ եւ պաշարեց Ամիդ (Տիարպեքիր) քաղաքը: Այս քաղաքի գրաւման ժամանակ զոհուեցաւ շուրջ 30 հազար պարսիկ զինուոր: Կոստանդիանոս կայսրը տեղեկանալով Շապուհի ներխուժման մասին եկաւ Կեսարիա եւ վերջ դրաւ վերջինիս առաջխաղացումը: Ան 360 թուականի գարնան, ինչպէս կը վկայէ Ամիանոս, տեսակցութիւն ունեցաւ Արշակի հետ, որ հաստատեց, որ հաւատարիմ կը մնայ Հռոմի:

Պատկեր:Արշակ եւ Շապուհ.jpg

Արշակ Բ եւ Շապուհ II Երկարակեաց

361 թուականի գարնան, կայսրը Յուլիանոս զօրավարին կը հրամայէ իր լեգէոններով տեղափոխուիլ արեւելք, սակայն վերջինս կ'ապստամբի, սակայն ռազմական որեւէ ընդհարում անոր եւ Կոստանդիանոսի միջեւ տեղի չունենար: Կոստանդիանոս 3 նոյեմբեր 361-ին կը մահանայ Կիլիկիոյ մէջ։ Յուլիանոս պատերազմ կը շարունակէ: Հայաստան ուղղարկուած է Պրոկոպիոս զօրավարը եւ Սեբաստիանոս կոմսը հայկական զօրքերու հետ պէտք է յարձակէին Մարաստանի վրայ եւ դժուար վիճակի մէջ դնէին Շապուհին: Միեւնոյն ժամանակ կայսրը յարձակւում է Միջագետքում Տիզբոնի ուղղութեամբ, սակայն մարտերից մէկի ժամանակ զոհւում է:

Կայսր կը հռչակուի Հովիանոս, որ 363-ին պայմանագիր կը կնքէ, որ պատմութեան յայտնի է «ամօթալի հաշտութիւն անուամբ: Ան կը հրաժարի Հայաստանի օգնելէ եւ Շապուհին կը զիջի շարք մը տարածքներ Միջագետքի եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ։ Այս հաշտութենէն ետք հայկական ուժերը մինակ կը մնան իրենց թիւը քանի անգամ մը գերազանցող պարսիկներու դէմ: Վասակ Մամիկոնեանը 60 հազարանոց զօրքով Ատրպատական կ՛երթայ, սակայն յարձակումը Հայաստանի վրայ տեղի կ՛ունենայ Աղձնիքէն: Պարսկական զօրքերը մերուժան Արծրունիի գլխաւորութեամբ կը պաշարեն Տիգրանակերտը, սակայն բնակչութիւնը դիմադրութիւն ցոյց կու տայ: Տիգրանակերտի գրաւումէն ետք անոնք կը գրաւեն Դարանաղեաց գաւառի Անի ամրոցը, կը թալանեն հայոց արքաներու դամաբարանները, կը վերցնեն թանգարաններու աճիւնները Պարսկաստան տեղափոխելու նպատակով: Անոնք կը մոտենան Այրարատեան աշխարհ: Վասակ Մամիկոնեան, իմանալով այս մասին, իր բանակով Այրարատ կու գայ՝ այստեղ ճակատամարտին պարտութեան կը մատնէ պարսկական զօրքերուն:

Հայ-պարսկական պատերազմ (364-368)

Հայ-պարսկական պատերազմը տեւեց 4 տարի: Հայերը սկզբը յաջողութեամբ ետ կը մշէին պարսից բանակի յարձակումները եւ անգամ մը եւս կը ներխուժէին պարսկական երկրամասեր: Աստիճանաբար շարք մը նախարարներ լքեցին Արշակին, իսկ մնացածները չէզոք մնացին կամ անցան պարսիկներու կողմը: Շապուհ Բ. դիմեց նենգ քայլի` Արշակ Բ.-ին առաջարկելով գալ Տիզբոն` հաշտութիւն կնքելու: Այդ խորամանկ առաջարկն արժանացաւ պատերազմէն յոգնած նախարարներու հաւանութեանը: Արշակ արքան ու սպարապետ Վասակ Մամիկոնեանը ստիպուած եղան ուղեւորուիլ Տիզբոն` նախապէս երդում ստանալով Շապուհէն՝ իրենց անվտանգութեան վերաբերեալ: Սակայն Տիզբոնի մէջ Արշակը ձերբակալուեցաւ եւ նետուեցաւ Անոյշ բերդ, ուր շուտով մահացաւ, իսկ Վասակ Մամիկոնեանը մորթազերծ եղաւ:

Արշակունիներու հարստութիւն

Արշակունիներու դրօշ

Արշակունիները պարթեւական արքայական խումբերու ներկայացուցիչներ էին, որոնց մէկ ճիւղը հաստատուած է Հայաստանի մէջ։ Առաջին Արշակունին Տրդատ Ա.-ն էր՝ Պարթեւստանի թագաւոր Վաղարշ Ա.-ի եղբայրը: Ան հայոց գահին բազմած է 52 թուականին եւ ընդմիջումներով իշխած է աւելի քան քառորդ դար՝ մինչեւ 88 թուականը: Պաշտօնապէս անոր թագաւորութեան սկիզբը կը համարուի 66 թուականը, երբ ան թագաւոր կը ճանչցուի Հռոմի կայսր Ներոնի կողմէն:

Արշակունիները ընդհատումներով իշխած են մօտ 4 դար՝ մինչեւ 428 թուականը: Անոնց անուան հետ կապուած է աւատատիրական կարգերու հաստատումը, քրիստոնէութեան ընդունումը, Հայոց գիրերու գիւտը:

Անունը	Իշխած է	Նշումներ
Տրդատ Ա	66 - 88	պարթեւ արքայ Վոնոն Բ.-ի որդին, Վաղարշ Ա.-ի եղբայրը
Սանատրուկ	88 - 110	Տրդատ Ա.-ի որդին
Աշխադար	110 - 113	Բակուր Բ. Պարթեւի որդին
Պարթամասիր	113 - 114	Բակուր Բ. Պարթեւի որդին
հռոմէական բռնագրաւում	114 - 116
Վաղարշ Ա.	117 - 144	Սանատրուկի որդին
Սոհեմոս	144 - 161, 164-186	Ասորիքի Էմեսա քաղաքի թագաւոր
Բակուր Ա.	161 - 163
Վաղարշ Բ.	186 - 198	Վաղարշ Բ.-ի հարազատներէն
Խոսրով Ա.	198 - 217	Վաղարշ Բ.-ի որդի
Տրդատ Բ.	217 - 252	Խոսրով Ա.-ի որդի
Արտավազդ Ե	252 - 272	Տրդատ Բ.-ի որդի
Խոսրով Բ.	272 - 287	Արտավազդ Ե.-ի որդի
Տրդատ Գ. Մեծ	287 - 330	Խոսրով Բ.-ի որդի
Խոսրով Գ. Կոտակ	330 - 338	Տրդատ Գ.-ի որդի
Տիրան Բ.	338 - 350	Խոսրով Գ.-ի որդի
Արշակ Բ.	350 - 368	Տիրան Բ.-ի որդի
Պապ թագաւոր	368 - 374	Արշակ Բ.-ի որդի
Վարազդատ	374 - 378	Անոբի որդի, Արշակ Բ.-ի թոռ
Արշակ Գ.	378 - 389	Պապի որդի
Խոսրով Դ.	350 - 368	387 - 389, 415-416
Վռամշապուհ	389 - 415	Խոսրով Դ.-ի եղբայր
Շապուհ պարսիկ	416 - 420
թափուր	420 - 422
Արտաշէս Գ	423 - 428	Վռամշապուհի որդի

Արշակ Բ.-ը արուեստի եւ գրականութեան մէջ

Արշակ Երկրորդ օբերայէն մէկ էջ։ Օբերան հեղինակած է Տիգրան Չուխաճեանը, 1868

• Ստեփան Զորեան, Պապ թագաւոր, ակադեմիկոս Սուրէն Երեմեանի պատմական ակնարկ-յօդուածով, Երեւան, 1944։
• Գէորգ Յովհաննիսեան, Հայոց Տէրերը, Երեւան, 2012։
• Փաւստոս Բիւզանդ, Հայոց Պատմութիւն, Սովետական գրող հրատարակչութիւն, Երեւան, 1977։
• Արշակ Չուխաճեանի Արշակ Երկրորդ օբերա, Կ.Պոլիս, 1868։

Պատմական ուսումնասիրութիւններ

• Հրանդ Արմէն, Պապ Արշակունի, Երուսաղէմ, 1958։
• Եղիազար Մուրադեան, Քննական Պատմութիւն Արշակ Երկրորդի եւ անոր Պապ որդւոյն, Աղեքսանդրիա, Արաքս տպարան, 1900։
• Հայ ժողովուրդի պատմութիւն, ութ հատորով, ՀՀ Գիտութիւններու ակադեմիոյ հրատարակութիւն, հատոր II, Երեւան, 1984, էջ 102-106։
• Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեան, Ազգապատի մէջ, հ. Ա, Երեւան, 2001։
• Փաւստոս Բիւզանդ, Հայոց Պատմութիւն, Ստ. Մալխասեանցի աշխարհաբար թարգմանութիւնը, անոր ներածութեամբ եւ ծանօթագրութիւններով, Երեւան, 1947։

Գրականութիւն Արշակ Բ.-ի մասին

• Ստեփան Զորեան, Հայոց բերդը, Երեւան, 1959։
• Պերճ Զէյթունցեան, Արշակ Երկրորդ, Երեւան, 1977։
• Լեւոն Խեչոեան, Արշակ արքայ, Դրաստամատ ներքինի, Երեւան, 1995։
• Րաֆֆի, Սամուէլ, 1886։

Աղբիւրներ

• Փաւստոս Բիւզանդ, Պատմութիւն Հայոց, թարգմանութիւնը, ներածութիւնը եւ ծանօթագրութիւնները ակադեմիկոս Ստ. Մալխասեանցի, Երեւան, 1968։

Արտաքին յղումներ

• «Հայաստանը եւ պարսկա-հռոմէական հակամարտութիւնը Արշակ II-ի օրոք» Էդուարդ Դանիելեան (պատմ. գիտ. բժիշկ, մասնագետ) Archived 2010-11-27 at the Wayback Machine.
• Արշակ Բ Archived 2016-07-02 at the Wayback Machine.

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։