Տրդատ Գ.

Տրդատ Գ Մեծ (255 կամ 250 - 330), Մեծ Հայքի Արշակունի թագաւոր 287-էն սկսեալ։ Հայոց թագաւոր Խոսրով Բ. Արշակունիի (272-287) որդին։

Տրդատ Գ.
Տրդատ Գ Մեծի մկրտութիւնը
Ծնած է	255
Մահացած է	330
Քաղաքացիութիւն	Հայաստան
Ազգութիւն	Հայ
Կրօնք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Մասնագիտութիւն	գերիշխան, քաղաքական գործիչ
Վարած պաշտօններ	Հայոց արքայ
Ամուսին	Աշխէն
Ծնողներ	Հայր՝ Խոսրով Բ.,
Երեխաներ	Խոսրով Գ.

Կրթութիւնը ստացած է հռոմէական արքունիքին մէջ։ Ըստ պատմիչներ Ագաթանգեղոսի եւ Մովսէս Խորենացիի, տիրապետելով արտակարգ ուժի, աչքի մտած է կրկէսամարտերու ընթացքին, ինչպէս նաեւ՝ Հռոմէական կայսրութեան մղած պատերազմներուն մէջ։

Տրդատի գահակալութիւնը

Հռոմէական զօրքերու ուղեկցութեամբ 287-ին Տրդատ կու գայ Մեծ Հայք՝ գահ հօրը վերադարձնելու։ Անոր կը միանայ նաեւ Անակի որդի երիտասարդ Գրիգորը՝ դառնալով արքային հաւատարիմ զինակիցը։ Ան Կեսարիոյ մէջ քրիստոնէական կրթութիւնը ստացած էր։ Պարսկաստանի դէմ տարած յաղթանակէն ետք Տրդատ արքայ կ'առաջարկէ Գրիգորին ընծայ մատուցել Անահիտ դիցուհիին։ Գրիգոր կը հրաժարի կուռքին զոհ մատուցել։ Իմանալով նաեւ, որ Գրիգոր Խոսրով թագաւորը սպաննած Անակի որդին էր, Տրդատ կը հրամայէ զինք Արտաշատի բանտը նետել (Խոր Վիրապ), ուր Գրիգոր հրաշքով կ'ապրի 13 տարի։ Տրդատ Մեծ հրովարտակով մը կոչ կ'ընէ հպատակներուն հաւատարիմ մնալ հեթանոսական կրօնին եւ մահապատիժ կը սահմանէ քրիստոնեաներուն համար։

Հռոմէա-պարսկական պատերազամները իրար յաջորդելով, կը շարունակուին՝ քանդելով Հայաստանի տնտեսութիւնը։ Պատերազմի սկիզբը՝ յաղթանակը պարսկական զօրքերուն կողմն էր, սակայն հռոմէացիները, համալրում ստանալով, 297-ին հայկական զօրամասերու օգնութեամբ, սոսկալի պարտութեան կը մատնեն պարսիկները։ Ներսէհ արքան իր ամբողջ ընտանիքով գերի կ'իյնայ։ Վերջինս ստիպուած, 298-ին Մծբինի հաշտութեան պայմանագիր կը կնքէ։

Ըստ աւանդութեան, քանի մը տարի ետք Տրդատ որսի ընթացքին կը հիւանդանայ խոզակերպ հիւանդութեամբ։Ագաթանգեղոս կը գրէ.

Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ

Տրդատը սկսած է մոլեգին դառնալ ու ինքզինք ուտել եւ բաբելացիներու Նաբուգոդոնոսոր արքային նման մարդկային բնութենէն դուրս գալով՝ վայրենի խոզերու կերպարանքով, իբրեւ անոնցմէ մէկը, գնաց անոնց մէջ բնակելու:

Տրդատի հիւանդութեան պատճառը Հռոմի Դիոկղետիանոս կայսրին ձեռքէն փախած 33 Հռիփսիմեանց կոյսերուն սպանութիւնն էր։ Անոնցմէ Հռիփսիմէն քարկոծուելով սպաննուած էր՝ արքային հետ ամուսնանալու առաջարկը մերժելուն պատճառով։ Տրդատի քոյրը՝ Խոսրովիդուխտ, երազ մը կը տեսնէ, որ արքան կրնայ բուժել մութի մէջ գտնուող Գրիգորը, զոր Խոր Վիրապէն հանելով կը բերեն Վաղարշապատ։

Ան հողին կը յանձնէ նահատակ կոյսերուն աճիւնները, ապա 5-օրեայ պահք կը սահմանէ եւ աղօթքով կ'ապաքինէ արքան։ Գրիգոր 66 օր արքունիքին ու ժողովուրդին կը քարոզէ Հին ու Նոր կտակարանը: Քարոզի վերջին օրը տեսիլքով անոր ցոյց կը տրուի եկեղեցւոյ կառուցման վայրը։

Գրիգոր Տրդատի հետ կը շրջի Հայոց աշխարհին մէջ, Քրիստոնէութիւն կը քարոզէ, կը քանդէ հեթանոսական յուշարձանները եւ անոնց տեղերը նոր քրիստոնէականը կը կառուցէ։ Տրդատ Մեծ աւագանիին որոշումով Գրիգոր Լուսաւորիչը կ'ուղարկէ Կեսարիա՝ եպիսկոպոս ձեռնադրուելու։ Կեսարիայէն վերադառնալէ ետք նորընտիր կաթողիկոսը Արածանի գետին մէջ կը մկրտէ Տրդատ թագաւորը եւ արքունիքը, ապա Տրդատ Գ. մեծի հետ ձեռնամուխ կ'ըլլայ Էջմիածնի Մայր Տաճարին կառուցման։ 301-ին քրիստոնէութիւնը կը հռչակուի Մեծ Հայքի պետական կրօնը։

Քրիստոնէութեան ընդունում

Տրդատ Գ. Մեծ Արշակունի

Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ 301-ին տեղի կ'ունենայ դարակազմիկ իրադարձութիւն մը. Տրդատ Գ. Մեծ Արշակունին (298-330) քրիստոնէութիւնը կը ճանչնայ իբրեւ պետական պաշտօնական կրօն։

Հայաստանի առաջին եկեղեցին՝ Ս. Թադէոսի վանքը

Հայոց եկեղեցւոյ առաջին հիմնադիրները եղած են Ս. Թադէոս (քարոզչութեան տարիները՝ 35-43) եւ Ս. Բարթողոիմէոս (44-60) առաքեալները։ Անոնց գերեզմանները իբրեւ նուիրական սրբավայրեր՝ յարգուած ու պահպանուած են պատմական Հայաստանի հարաւ-արեւելեան կողմերուն մէջ գտնուող Արտազի (Մակու) եւ Աղբակի (Պաշքալէ) վանքերուն մէջ։ Այսպիսով, հայ եկեղեցին ունի առաքելական ծագում։

Հայոց Եկեղեցին, սովորաբար, ազգային անուանումը գործածած է եւ վարդապետական անուան կիրառման սովորութիւն չէ ունեցած։ Ան կը գոհանայ պարզապէս Հայաստանեաց (կամ՝ Հայաստանի), Հայոց կամ Հայ կոչումներով, իսկ սուրբ, առաքելական, ուղղափառ կամ այլ կոչումները կը գործածէ լոկ իբրեւ պատուանուն։ Առաքելականութեան կնիքը, որ Հայոց Եկեղեցին իւրացուցած է եւ պաշտօնական գրագրութեան մէջ համարձակօրէն կը գործածէ, մէկ կողմէն կը հաստատէ անոր սկզբնական ու նախնական ծագումը, միւս կողմէն կը հաւաստէ անոր ուղղակի եւ ինքնուրոյն սկզբնաւորութիւնը՝ առանց ուրիշ հնագոյն եկեղեցւոյ հետ առնչելու։

Հայաստանի եկեղեցւոյ 1-3-րդ դարերու պատմութիւնը թաղուած է խաւարի եւ խորհրդաւորութեան մէջ։ Շատերը յաճախ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետականօրէն ընդունումը կը շփոթեն քրիստոնէութեան Հայաստան մուտք գործելուն հետ։ Այնուամենայնիւ, կան տուեալներ, որոնք կը խօսին այդ Եկեղեցւոյ, Հայաստանի հնագոյն եպիսկոպոսական աթոռներու գոյութեան մասին։ Պահպանուած է Քրիստոսէ ետք Ա. դարուն Գողթնի եկեղեցւոյ հիմնադրման աւանդութիւնը, ըստ որուն Բարթողիմէոս առաքեալ Կումսին կը ձեռնադրէ Գողթն գաւառի եպիսկոպոս։ Պահպանուած է նաւե Արտազի Աթոռի հնագոյն գաւազանագիրքը՝ կազմուած 649-ին, ըստ որուն՝ «Թադէոս առաքեալ Արշակունեաց Սանատրուկ թագաւորին ատեն կու գայ Հայաստանի Շաւարշան քաղաքը, եւ աւետարանական լոյսով կը լուսաւորէ այդտեղի հաւատացեալները, իր աշակերտ Զաքարիան կը ձեռնադրէ քաղաքի եպիսկոպոս եւ ինքը կ'երթայ երկիրին այլ կողմերը հեթանոսներուն քարոզելու։ Կ'ըսուի, թէ այս Զաքարիան նահատակուած է հայոց Երուանդ թագաւորին ձեռքով, Փրկիչին համբարձումէն 42 տարի ետք։

Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ

Կը համարուի, որ քրիստոնեայ առաջին համայնքը Հայաստանի մէջ կազմաւորուած է Սանատրուկ թագաւորին մայրաքաղաք Մծուրքի մէջ, իսկ անոր կործանումէն ետք այդ համայնքը փոխադրուած է մօտակայ Աշտիշատ։ Արտազը եղած է հայոց արքունիքին ամառանոցը միայն, եւ այդ է պատճառը, որ Թադէոս առաքեալին եւ Սանդուխտին նահատակութիւնը կը նկատուի Արտազի մէջ։ Դ. դարու սկիզբը, երբ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայաստանի եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի, անոր գահակալութիւնը տեղի կ'ունենայ ոչ թէ Հայաստանի մայրաքաղաք Վաղարշապատի մէջ, այլ Աշտիշատի մէջ։ Այս փաստը կը բացատրէ, որ Աշտիշատի մէջ գոյութիւն ունեցած է հին եպիսկոպոսական Աթոռ մը։

Խոր Վիրապ

Նորահիմն քրիստոնէութիւնը, սակայն, պէտք է իր հովիւներն ու հովապետերը ունենար։ Գրիգոր Լուսաւորիչ հանդիսաւորութեամբ կ'ուղարկուի իր կրթավայրը՝ Կապադովկիա, Կեսարիա, եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն ստանալու։ Կեսարիոյ մէջ եպիսկոպոս Ղեւոնդը, Կապադովկիոյ մէջ բազմաթիւ այլ եպիսկոպոսներու հետ միասին, Գրիգոր Լուսաւորչը կը ձեռնադրէ Հայաստանի եպիսկոպոս։ Ղեւոնդ եպիսկոպոս, ներկայ բոլոր եպիսկոպոսներու նհաւանութեամբ, կը յանձնարարէ Սեբաստիոյ Պետրոս եպիսկոպոսին՝ ընկերանալ Գրիգոր Լուսաւորիչին եւ վերջինիս գահակալութեան արարողութիւնը կատարել Հայաստանի մէջ։

Ագաթանգեղոսի վկայութեամբ, երբ Գրիգոր Լուսաւորիչ կը վերադառնայ Կեսարիայէն, թագաւորը զինք կը բազմեցնէ իր արքունիքին երկրորդ գահին։ ԱՆ Հայ եկեղեցւոյ նուիրապետութիւնը կը կազմակերպէ Հայաստանի պետական վարչական կառուցուածքին համաձայն. իւրաքանչիւր նախարարութեան համար մէկական եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի, որոնք ենթակայ էին իրեն, իսկ ինք շուտով կը ստանայ «Հայոց Հայրապետ» անունը։ Այսպիսով, Գրիգոր Լուսաւորիչ կը հաստատէ թիւով 36 եպիսկոպոսութիւններ, որոնց գահակալներէն 18-ը կը նստէին անոնց աջ, եւ միւս 18-ը՝ անոնց ձախ կողմը։ Վաղարշապատի մէջ կը կառուցուի Մայր եկեղեցի, եւ կը դառնայ հայոց կաթողիկոսանիստը։ Կաթողիկոսն ու թագաւորը կը քանդեն Հայաստանի գրեթէ բոլոր հեթանոսական տաճարները. կանգուն կը մնան Գառնիի հեթանոսական տաճարը եւ Նեմրութ լերան դիցապաշտարանը։

Գրիգոր Լուսաւորիչին կը յաջորդեն իր որդիները, նախ կրտսերը՝ կուսակրօն Արիստակէսը (325-333), յետոյ անդրանիկ որդին՝ Վրթանէսը (333-341)։ 353-ին հայոց մեծամեծերու միանուագ համաձայնութեամբ կաթողիկոս կ'ընտրուի Յուսիկ կաթողիկոսի թոռ Ներսէս իշխանը, որ իր կրթութիւնը ստացած էր Կեսարիոյ մէջ։ 28 եպիսկոպոսներու եւ մեծամեծ նախարարներու ուղեկցութեամբ ան կ'ուղարկուի Կեսարիա, ձեռնադրութիւն ստանալու։

Տրդատ Գ. եւ Շապուհ Բ.

Պարսկաստանի մէջ Շապուհ Բ.–ի (309-379) գահակալութեամբ կրկին սրած են հայ պարսկական յարաբերութիւնները։ Վերջինս յաջողած է Տրդատ Գ.ի դէմ հանել անոր քաղաքականութենէն դժգոհ նախարարները եւ Հիւսիսային Կովկասի ցեղերը։ Սակայն Տրդատ Գ. նախ հաշուեյարդար տեսած է ապստամբ նախարարներուն հետ, ապա Գարգարացւոց դաշտին մէջ, յաղթական ճակատամարտ մղած է հիւսիսային ցեղերուն դէմ։ Հռոմէական կայսրութենէն օգնական ուժեր ստանալով՝ Տրդատ Գ. սահմանային շրջաններուն մէջ յաջող մարտեր վարած է նաեւ պարսկական զօրքերու դէմ։ 29 Նոյեմբեր 330-ին Տրդատ Գ. թունաւորուած է թշնամի նախարարներու ձեռքով։ Հայկական եկեղեցին զինք դասած է սուրբերու կարգին։

Տրդատ Գ. Արշակունեաց Հայաստանի պետական եւ քաղաքական մեծ գործիչներէն է։ Ան յաջողած է վերականգնել Մեծ Հայքի թագաւորութեան տարածքային ամբողջութիւնը, քաղաքական ամուր դաշինք կնքած Հռոմէական կայսրութեան հետ, ճնշած նախարարներու պառակտման ձգտումները եւ ստեղծած կեդրոնացած ուժեղ պետութիւն մը։

Արշակունիներու հարստութիւն

Հիմնական յօդուած՝ Արշակունիներ։

Արշակունիներու դրօշ

Արշակունիները պարթեւական արքայական բաժինի ներկայացուցիչներն էին, որոնց մէկ ճիւղը հաստատուած է Հայաստանի մէջ։ Առաջին Արշակունին Տրդատ Ա-ն էր՝ Պարթեւստանի թագաւոր Վաղարշ Ա-ի եղբայրը։ Ան հայոց գահին բազմած է 52 թուականին եւ ընդմիջումներով իշխած աւելի քան քառորդ դար՝ մինչեւ 88 թուական: Անոր թագաւորութեան սկիզբը պաշտօնապէս կը համարուի 66 թուականը, երբ ան թագաւոր կը ճանչցուի Հռոմի կայսեր Ներոնի կողմէն։

Արշակունիները ընդհատումներով իշխած են շուրջ 4 դար՝ մինչեւ 428։ Անոնց անուան հետ կապուած է աւատատիրական կարգերու հաստատումը, քրիստոնէութեան ընդունումը, եւ Հայոց գիրերու գիւտը։

Անունը	Իշխած է	Նշումներ
Տրդատ Ա.	66 - 88	Պարթեւ արքայ Վոնոն Բ.-ի որդին, Վաղարշ Ա.-ի եղբայրը
Սանատրուկ	88 - 110	Տրդատ Ա.-ի որդին
Աշխադար	110 - 113	Բակուր Բ. Պարթեւի որդին
Պարթամասիր	113 - 114	Բակուր Բ. Պարթեւի որդին
Հռոմէական բռնագաղթ	114 - 116
Վաղարշ Ա.	117 - 144	Սանատրուկի որդին
Սոհէմոս	144 - 161, 164-186	Ասորիքի Էմեսա քաղաքի թագաւոր
Բակուր Ա.	161 - 163
Վաղարշ Բ.	186 - 198	Վաղարշ Ա.-ի հարազատներէն
Խոսրով Ա.	198 - 217	Վաղարշ Բ.-ի որդի
Տրդատ Բ.	217 - 252	Խոսրով Ա.-ի որդի
Արտաւազդ Ե.	252 - 272	Տրդատ Բ.-ի որդի
Խոսրով Բ.	272 - 287	Արտաւազդ Ե.-ի որդի
Տրդատ Գ. Մեծ	287 - 330	Խոսրով Բ.-ի որդի
Խոսրով Գ. Կոտակ	330 - 338	Տրդատ Գ.-ի որդի
Տիրան Բ.	338 - 350	Խոսրով Գ.-ի որդի
Արշակ Բ.	350 - 368	Տիրան Բ.-ի որդի
Պապ թագաւոր	368 - 374	Արշակ Բ.-ի որդի
Վարազդատ	374 - 378	Անոբի որդի, Արշակ Բ.-ի թոռ
Արշակ Գ.	378 - 389	Պապի որդի
Խոսրով Դ.	387 - 389, 415-416
Վռամշապուհ	389 - 415	Խոսրով Դ.-ի եղբայր
Շապուհ պարսիկ	416 - 420
թափուր	420 - 422
Արտաշէս Գ.	423 - 428	Վռամշապուհի որդի

Գրականութիւն

• Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմութիւն, Ե․, 1983։
• Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Ե․, 1968։
• Աստուրեան Հ․, Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդմէջ Հայաստանի եւ Հռովմայ, Վնտ․, 1913։
• Մանանդեան Հ․, Երկ․, հ․ 2, Ե․, 1978։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։