Կարսի Թագաւորութիւն
Կարսի կամ Վանանդի թագաւորութիւն, միջնադարեան աւատատիրական պետութիւն Հայկական լեռնաշխարհին մէջ 963-1065 թուականներուն: Հիմնադրած է հայոց արքայ Աշոտ Գ. Ողորմածի եղբայր Մուշեղ Ա-ը 963 թուականին[1]: Երկիրը կառավարած է Կարսի Բագրատունիներու տոհմը: Տարածքը կազմած է առաւելագոյնը 10 000 քառ. քմ՝ Ապաս Ա.ի օրերուն (984-1029)[2]:
Բագրատունեաց Հայաստանի ենթակայ թագաւորութիւններէն (Վասպուրական, Վանանդ, Լոռի, Սիւնիք) ու իշխանութիւններէն (Տարօն, Տայք) ժամանակագրութեամբ երկրորդն էր:
Պետութեան մայրաքաղաքն էր Կարսը: Երբ 961 թուականին Աշոտ Ողորմածը Հայաստանի մայրաքաղաքը կը տեղափոխէ նորակառոյց Անի, Կարսը կը շարունակէր մնալ հայոց մշակութային, քաղաքական ու տնտեսական կեդրոններէն մէկը: Հզօրութեան շրջանին մէջ, երբ անկում կ'ապրէին արաբական ամիրայութիւնները, Վանանդի արքաները համագործակցած են Վրաց թագաւորութեան ու Անիի շահնշահերի հետ[3]:
11-րդ դարու կէսերուն՝ Անիի թագաւորութեան անկումէն ետք, Կարսի թագաւորութիւնը կը դառնայ նախ Բիւզանդական կայսրութեան, ապա՝ Սելճուքեան սուլթանութեան մարզերէն մէկը: 1065 թուականին վերջին արքայ Գագիկ Ա.-նը կը յանձնէ իր տիրոյթները Բիւզանդիային եւ կը տեղափոխուի Փոքր Ասիոյ կեդրոնը գտնուող Կեսարիա քաղաքը[4]:
Պատմութիւն
ԽմբագրելԿարսի թագաւորութիւնը ձեւաւորուած է 963 թուականին: Աշոտ Գ. Ողորմած (953-977) թագաւորը ճանչցաւ Մուշեղի գահակալութիւնը՝ պայմանով, որ ան ընդունի իր գերագոյն իշխանութիւնը: Ստեղծուեցաւ Բագրատունեաց երկրորդ թագաւորութիւնը: Մուշեղ Ա. արքայի օրերուն (963-984) Կարսի թագաւորութիւնը կը գրաւէր կարեւոր տեղ Բիւզանդիայի դէմ պայքարին: Այն սերտ քաղաքական եւ տնտեսական յարաբերութիւններու մէջ էր Անիի Բագրատունեաց թագաւորութեան հետ[5]:
Ապաս Ա. թագաւորի (984-1029) օրերուն մեծ ուշադրութիւն դարձաւ թագաւորութեան ռազմական ուժը մեծցնելու վրայ: Անոր լաւ զինուած հեծեալ եւ հետեւակ զօրաբանակները յաջողութեամբ մասնակցեցան արաբական ամիրայութիւններու դէմ պատերազմներոգն: Ապասը առաջին հերթին կը ձգտէր խաղաղութիւն հաստատել իր թագաւորութեան մէջ: Ան իր երկիրին մէջ կը վերացնէ աւազակութիւնը, կը պատժէ յանցագործները եւ կ'ապահովէ երկրի խաղաղ կեանքը: Ապասը յատուկ ուշադրութիւն կը նուիրէ զինուած ուժերուն եւ կարմիր գոյնի յատուկ զինուորական համազգեստ կը մտցնէ: Իր աշխարհազօրով Ապաս թագաւորը կը մասնակցի հայոց եւ վրաց համատեղ ռազմական արշաւանքներուն՝ ընդդէմ Հարաւային Հայաստանի արաբ ամիրաներու (994): Կարսի փոքրիկ թագաւորութեան վիճակը անկայունացաւ Բիւզանդիայի ու վրաց Բագրատունիներու միջեւ տեղի ունեցող արիւնահեղ պատերազմներու ժամանակ, որոնց պատճառը մահացած Դաւիթ Կիւրաղապատի ժառանգութեան շուրջ ծագած վէճն էր: Այդ ընթացքին Կարսի թագաւորութեան տարածքը, որ կռուող կողմերու համար ռազմաբեմ դարձած էր, խիստ աւերածութիւններու ենթարկուեցսւ:
Կարսի թագաւորութիւնը կարողացաւ խաղաղութիւնը պահպանել նաեւ Ապասի որդիի՝ Գագիկ Կարսեցիի օրերուն (1029-1065)[6]: Ան սերտ ազգակցական կապեր ունէր ոչ միայն Շիրակի Բագրատունիներու, այլեւ Դաշիր-Ձորագետի Կիւրիկեաններու եւ Վասպուրականի Արծրունիներու հետ: Ամուսնացած էր վրաց թագաւոր Բագրատ Դ.-ի (1027-1072) դուստր Գուրանդուխտի հետ[7]:
1045 թուականի Անիի անկումէն ետք հայ Բագրատունիներու աւագ ներկայացուցիչը մնաց Գագիկ Կարսեցին, որ եւ այնուհետեւ ձեւականօրէն կը կրէ «շահնշահ» տիտղոսը: Մի քանի տարի ետք՝ 1054 թուականին, սելճուք-թուրքերը կը յարձակին Հայաստանի վրայ: Վանանդի թագաւորութեան զօրքերու սպարապետ Թաթուլ Վանանդեցին քաղաքի պարիսպներու տակ կը յաղթէ սելճուքեան զօրքին: Կարսի Գագիկ թագաւորը, վախնալով սելճուքեան հետագայ արշաւանքներէն, 1064 թուականին իր պետութիւնը կը կտակէ Բիւզանդական կայսրութեան եւ փոխարէնը ստանալով Գամիրքի մէջ Ծամնդաւի իշխանութիւնը` կը տեղափոխուի Բիւզանդիա[8]:
Նոյն 1064 թուականին սելճուքները Անիէն ետք կը գրաւեն նաեւ Կարսը, եւ շուրջ մէկ դար այնտեղ կը հաստատուի Շատտատեաններու տիրակալութիւնը: Տարիներ ետք վրաց Բագրատունիներու զօրքերը հայ զօրավարներ Զաքարէ եւ Իւանէ Զաքարեաններու գլխաւորութեամբ կ'ազատագրեն Արեւելեան Հայաստանի քաղաքները:
Մայրաքաղաք
ԽմբագրելԹագաւորութեան մայրաքաղաքը Կարսն էր: Որոշ ուսումնասիրողներու կարծիքով` այստեղ բերդ գոյութիւն ունեցած է դեռ ուրարտական ժամանակներուն: Սակայն որպէս քաղաք Կարսը կը նշուի 10-րդ դարուն, երբ այնտեղ կը տեղափոխուի հայոց արքայ Ապաս Ա.-ի (928-953) արքունիքը: Կարսը կը գտնուի Այրարատ նահանգի Վանանդ գաւառին մէջ, համանուն գետի ափին, ծովի մակերեւոյթէն մօտ 2000 մեթր բարձրութեան վրայ:
Արշակունիներու թագաւորութեան շրջանին (66-428) Կարսը փոքրիկ բերդաքաղաք էր, Վանանդեցի իշխանական տոհմի նստավայրը: Վանանդ գաւառի մի քանի շրջաններ եղած են Կամսարական նախարարներու կալուածքը: Բագրատունեաց թագաւորութեան (885-1045) ժամանակաշրջանին Կարսը վերելք կ'ապրի, եւ աղբիւրներու նախկին աննշան բերդը կը յիշատակուի որպէս քաղաք: Բագրատունի առաջին արքաները, որոնք շարունակ պայքարի մէջ էին արաբական տիրապետութեան դէմ, յաճախ կը փոխէին երկրի մայրաքաղաքները:
Աշոտ Ա. (885-890), Սմբատ Ա. (890-914), Աշոտ Բ. Երկաթ (914-928) արքաներու օրերուն Հայաստանի մայրաքաղաքներ էին Բագարանը, ապա Երազգաորսը (Շիրակաւան): Սակայն շարունակական պատերազմներու պայմաններուն մէջ ասոնք չարդարացւոցին մայրաքաղաքի դերը, քանզի կը գտնուէին արաբական ամիրայութիւններու մերձակայքին մէջ: Ճիշդ է, Աշոտ Բ. Երկաթը վերջնականապէս թոթափեց արաբական լուծը, սակայն անոր եղբայրը եւ յաջորդը` Ապաս Բագրատունի արքան (928-953), գահ բարձրանալով, իր պետութեան մայրաքաղաքը տեղափոխեց Կարս, որ հեռու էր արաբական ամիրայութիւններու սահմաններէն եւ աւելի պաշտպանուած քաղաք էր:
Հայոց թագաւոր Ապաս Բագրատունին կը կառուցէ մինչեւ այժմ կանգուն Սուրբ Առաքելոց Կաթողիկէ եկեղեցին, որ այժմ գործող մզկիթ է: Մզկիթի վերածուելէ ետք եկեղեցւոյ ճարտարապետական կառուցուածքը չի փոխուիր: Բացի եկեղեցւոյ կառուցումէն, հայոց արքան կ'ամրացնէ Կարսի բերդը, որ ժամանակին Առաջաւոր Ասիոյ ամենաամուր ամրոցներէն էր:
Ապաս Բագրատունիի յաջորդը՝ Աշոտ Գ. Ողորմած արքան (953-977), նոր մայրաքաղաք հաստատեց` Անին (961): Հայոց արքան միաժամանակ վարչական բարեփոխումներ իրականացուց երկրին մէջ: Հայաստանը դարձաւ առանձին թագաւորութիւններու դաշնային միութիւն, որուն գլխաւորը` շահնշահը, Անիի տիրակալն էր:
Պետական Կարգ Եւ Քաղաքականութիւն
ԽմբագրելԿարսին մէջ նստող Բագրատունի սպարապետն ու իշխանաց իշխանները իրենց կը համարէին Անիի թագաւորութեան գահի օրինաւոր ժառանգներ, ուստի ամէն առիթի հանդէս կու գային նման հաւականութիւններով: Օրինակ, Աշոտ Ողորմածի մահէն ետք, երբ անոր եղբայր թագաւոր Մուշեղը փորձեց բազմել Անիի շահնշահներու գահին, Անիի աւագանին շտապեց գահ բարձրացնել մահացած Աշոտի որդիին՝ Սմբատ Բ.-ին, եւ Մուշեղը հարկադրուած եղաւ հաշտուիլ ստեղծուած դրութեան հետ: Շատիկ սահմանային ամրութեան համար Մուշեղը կը դիմէ Տայքի կիւրոպաղատ Դաւիթի (960-1000) օգնութեան, եւ վէճը կը հարթուի խաղաղ ճանապարհով, այսինքն Կարսի թագաւորութեան հսկողութեան տակը կը ձգուին Անիի համար կենսական նշանակութիւն ունեցող Աղտոձոր լեռնանցքը եւ Շատիկ ամրոցը[9]:
10-րդ դարուն Դուին քաղաքին մէջ նստող արաբ ամիրաները ենթակայ էին Ատրպատականի Սալարեաններուն: Վերջիններս, ուժեղանալով, կը ձգտէին անկախանալ Պաղտատի մէջ նստող խալիֆներէն: Վերջիններս Շիրակի Բագրատունիներուն շնորհած էին «Շահնշահ Հայոց եւ Վրաց» տիտղոսները, որպէսզի սանձահարեն նաեւ արաբ ամիրաներու անջատողական նկրտումները: Այս հանգամանքը հաշուի չէր առած «Կարուց թագաւոր» Մուշեղը, որ Սմբատ Բ-ի դէմ կը հրահրէր Դուինի ամիրա Սալարի Աթուլ-Հառաչին: Վերջինս 982 թուականին Երեւանի մօտ անցնելով Հրազդան գետը, յանկարծակի կը ներխուժէ Անիի թագաւորութեան թիկունքը եւ կը հասնի մինչեւ Անի քաղաքը: Ինչպէս կ'երեւի արաբական զօրքի թիկունքին մէջ կը բարձրանայ հայ ժողովուրդը եւ կ'օգնէ Սմբատ Բ.-ին ոչ միայն դուրս քշել թշնամին Անիի մատոյցներէն, այլեւ ջախջախել զայն:
Ինչպէս Կարսի Մուշեղ թագաւորը, այնպէս ալ իր որդի եւ յաջորդ Ապասը որոշ նկրտումներ ունէին Հայաստանի հիւսիս-արեւելեան մասերուն մէջ գտնուող Փառիսոսի թագաւորութեան նկատմամբ: Այդ ժամանակ այնտեղ կը թագաւորէին եղբայրներ Սենեքերիմ եւ Գրիգոր «Փառաւոր», «Բարեպաշտ» պատուանունները կրող թագաւորները, իսկ ասոնց քոյրը Կարսի թագուհին էր՝ Մուշեղ թագաւորի կինը եւ Ապասի մայրը: Այդ թագաւորներու մահէն ետք Կարսի թագուհին կրնար ժառանգորդ համարուիլ Փառիսոսի ապագայ թափուր գահի[10]:
Տարածք
ԽմբագրելՄիջնադարեան Բագրատունիներէն վասալական կախման մէջ գտնուող այս թագաւորութիւնը կը ներառէր տարածքներ` ներկայիս Թուրքիայէն, մասամբ՝ Հայաստանէն ու Վրաստանէն: Տարածքն կ'ընդգրկէր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Վանանդ գաւառը եւ անոր շրջակայքը՝ ընդամէնը ութ գաւառ՝ կազմելով 10 000 քառ. քմ[11]:
Կարսի թագաւորութեան գաւառները պաշտպանուած էին մի քանի ամրոցներով: Մժնկերտ գաւառին մէջ, որ Արշակունիներու թագաւորութեան շրջանին (66-428) կը կոչուէր Աբեղեանք, կը գտնուէր Մժնկերտ բերդաքաղաքը: Հարաւը տեղադրուած էին Հաւնունեաց գաւառը (Հաւնունի տոհմը 1-ին դարուն թերեւս կը պահպանէր իր գոյութիւնը), ուր կը գտնուէր Աւնիկբերդը, Աղորի գաւառը Հաւճիչ ամրոցով:
Հին Հայաստանի գաւառներէն Արշարունիքի արեւմտեան մաս կը կազմէր Կեչրոր գաւառը համանուն քաղաքով եւ Ծառաքար ամրոցով: Սուկաւէտ (Ջրաբախշ) լեռնապարի (Հայկական պար), հիւսիսային փէշերուն կը գտնուէր Զարեհաւան գաւառակը համանուն աւանով (հին հայկական Զարեհաւան քաղաքի տեղը): Կաղզւան գաւառը համանուն կեդրոնով հարուստ էր աղի եւ մետաղներու հանքերով:
Թագաւորութիւնը արեւելեան մասով սահմանակից էր Բագրատունիներու բուն տիրոյթներուն, որոնց հետ կը կապուէր Հայկական պարի Աղտոձոր լեռնանցքով, որ պաշտպանուած էր Շատիկ ամրոցով[12]:
Տնտեսութիւն
ԽմբագրելԲագրատունիներու օրերուն քաղաքին մէջ կը ծաղկին արհեստները եւ առեւտուրը: Կարսը առեւտրային սերտ կապեր ունէր ոչ միայն Անիի, Դուինի ու Թիֆլիսի, այլեւ հեռաւոր քաղաքներու հետ: Ապաս Ա. արքայի օրերուն Կարսի թագաւորութիւնը ծաղկեցաւ: Մայրաքաղաքի բնակչութիւնը Բագրատունեաց եւ Զաքարեաններու տիրապետութեան շրջանին մէջ կ'անցնէր 50 000-էն, որ այն ժամանակուան քաղաքային բնակչութեան համար մեծ թիւ էր[13]:
Վանանդի թագաւորութեան հիմնական հատուածը կը զբաղեցնէ Վանանդի սարահաթը, որ հարուստ է սեւահողով: Անիկա կը շրջապատեն Հայկական պար լեռնաշղթան հարաւը, Մեսխեթի եւ Թրիալէթի լեռնաշղթաները հիւսիսի, Ախուրեան գետը՝ արեւելքը, Տայքը՝ արեւմուտքը: Սարահարթի միջով անցնող ոչ մեծ գետերու (Արաքս գետի վտակները) ջուրերը կեանք կու տան անոնց: Կլիման մեղմ է, նպաստաւոր երկրագործութեան համար: Լեռնային արոտները հնարաւորութիւն կ'ընձեռնէին անասնապահութեան զարգացման համար:
Արաքսի հովիտը՝ «Երասխաձորը» իր մեղմ եւ տաք կլիմայով հնարաւորութիւն կու տար ունենալու զարգացած այգեգործութիւն եւ անոր հետ կապուած գինեգործութիւն ու պարտիզագործութիւն: Մեծրաց լեռներու անտառները վաղուց ի վեր շինանիւթ կը մատակարարէին: Կարմիր փորակ ջրբաժան լեռնաշղթայի եւ Արճօ-Առիճ հրաբխային զանգուածի ալպեան մարգագետինները նպաստաւոր պայմաններ կ'ընձեռնէին անասնապահութեան զարգացման համար, մանաւանդ, որ մօտերքը գտնուող Երասխաձորը (Երասխի կիրճը Կաղզուանի շրջակայքը) իր մեղմ կլիմայով լաւ ձմեռանոց էր անասուններու համար:
Կարսի թագաւորութեան մէջ զարգացած էր լեռնագործութիւնը: Յայտնի էին պղինձի, արծաթի, արճիճի եւ երկաթի հանքերը, հիմնականօրէն Կեչուտն լեռներուն: Անիկա կը նպաստէր արհեստագործութեան բարգավաճմանը: Կ'ընդլայնուէր ապրանքափոխանակութիւնը, որ կը նպաստէր քաղաքային կեդրոններու եւ առաջին հերթին մայրաքաղաք Կարսի վերելքին[11]:
Կարսի Թագաւորներու Արքայացանկ
ԽմբագրելԱբաս Ա.svg){kind=small}
(928-953)
Աշոտ Ողորմած
(953-977)
Մուշեղ Ա.
(963-984)
Կարսի թագավոր
Սևադա Բ-ի դուստր
Սմբատ Տիեզերակալ
(977-990)
Գագիկ Ա.
(990-1020)
Գուրգեն
(978-989)
Լոռիի թագաւոր
Ապաս Ա.
(984-1029)
Կարսի թագավոր
Գուրանդուխտ Բագրատիոնի
Սենեքերիմ Արծրունի
Վասպուրականի թագաւոր
(1003-1021)
Խուշուշ
Յովհաննէս-Սմբատ
(1022-1041)
Աշոտ Քաջ
(1022-1040)
Աբաս
Գագիկ Ա.
(1029-1065)
Կարսի թագավոր
Գագիկ Բ.
(1042-1045)
Մարիամ
Տես Նաեւ
ԽմբագրելԾանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն: Ենթակա թագավորությունների առաջացումը
- ↑ Большая советская энциклопедия: Карсское царство
- ↑ Ժամկոչյան Հ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև 18-րդ դարի վերջ], Երևան էջ 452։
- ↑ Советская историческая энциклопедия: Карсское царство
- ↑ «Ենթակա թագավորությունների առաջացումը: Վանանդի (Կարսի) թագավորություն»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-05-ին։ արտագրուած է՝ 2016-06-27
- ↑ Ժամկոչյան Հ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև 18-րդ դարի վերջ], Երևան էջ 462։
- ↑ Աղայան Ծ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն], հ. III, Հայաստանը զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում, Երևան, էջ 97։
- ↑ Ժամկոչյան Հ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև 18-րդ դարի վերջ], Երևան էջ 463։
- ↑ Աղայան Ծ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն], հ. III, Հայաստանը զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում, Երևան, էջ 95։
- ↑ Աղայան Ծ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն], հ. III, Հայաստանը զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում, Երևան, էջ 96։
- ↑ 11,0 11,1 Աղայան Ծ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն], հ. III, Հայաստանը զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում, Երևան, էջ 99։
- ↑ Աղայան Ծ. և ուրիշներ, [{{{յղում}}} Հայ ժողովրդի պատմություն], հ. III, Հայաստանը զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում, Երևան, էջ 98։
- ↑ armenian-history.com: Հայաստանի մայրաքաղաքները. Կարս