Մետաքսի Ճանապարհ

«Մետաքսի ճանապարհ» (չին.՝ 絲綢之路, ուզպ.՝ Buyuk Ipak Yo'li, Ղազ.՝ Ұлы Жібек жолы, Խրխզ.՝ Улуу жибек жолу, պարս․՝ جاده ابریشم, արաբ․՝ طريق الحرير‎‎, հնդ.՝ रेशम मार्ग, մոնկ.՝ Торгоны зам), կարաւանային ճանապարհ, որ Միջնադարուն կապած է Արեւելեան Ասիան Միջերկրական ծովուն։ Առաջին հերթին անիկա օգտագործուած է Չինաստանէն մետաքս արտահանելու նպատակով, որմէ ալ յառաջացած է «Մետաքսէ Մեծ Ճանապարհ» անուանումը։ Ճանապարհը հարթուած է Ք.Ա. 2-րդ դարուն, անցած է Սիանէն մինչեւ Դունխուան։ Հոն անիկա կը ճիւղաւորուէր. հիւսիսային ճանապարհը կ'անցնէր Տուրֆանի մէջով, այնուհետեւ կ'անցնէր Պամիրը եւ կը հասնէր Ֆերկանա եւ Ղազախիստան: Հարաւայինը՝ Լոպնոր լիճին քովէն Տակլա Մական անապատին հարաւային եզրով, Եարկենդի եւ Պամիրի Ճամբով կը հասնի Պաքթրիա, իսկ հոնկէ՝ Պարֆիա, Հնդկաստան եւ Մերձաւոր Արեւելքէն դէպի Միջերկրական ծով։ Չինաստան Առաջաւոր Ասիոյ, ապա Եւրոպայի հետ կապող առեւտրակարաւանային մայրուղիին անուանումը։ Կը գործէր Ք.Ա. 2-րդ դարէն սկսեալ մինչեւ Ք.Ե. ԺԶ. դարը։

Ա. դարուն Մետաքսի Մեծ Ճանապարհը իրարու կապած է Տացինը եւ Սերեսը

Եզրը ներկայացուած է 1877-ին գերմանացի աշխարհագրագէտ Ֆերտինանտ ֆոն Ռիխտհոֆենի կողմէ։

Մետաքսի Ճանապարհով փոխադրուող հիմնական ապրանքը չինական մետաքսն էր։ Մետաքսի Ճանապարհը սկիզբ կ'առնէր կեդրոնական Չինաստանէն։ Հարաւային երթուղին կ'անցնէր Սոթան, Արքենտ, Պալհ եւ Մերվ քաղաքներով, հիւսիսայինը՝ Տուրֆան, Կաշգար, Սամարղանտ, Մերվ քաղաքներով, ուր միանալով հարաւայինին՝ կ'երկարէր Հեկատոմպիլ, էկբատան, Պաղտատ քաղաքներով դէպի Միջերկրական ծովու Տիւրոս եւ Անտիոք նաւահանգիստները։ Մետաքսի Ճանապարհին մէկ հատուածը Իրանի հիւսիսային շրջաններէն կը հասնէր Արաքսի հովիտ՝ Ջուղայի գետանցքով դէպի Նախիջեւան եւ Արտաշատ, հոնկէ՝ Սեւ Ծովու նաւահանգիստները։

Մետաքսի Ճանապարհին երկարութիւնը աւելի քան 7 հազար քմ. էր։ Իր գոյութեան առաջին դարերուն Մետաքսի ճանապարհով առեւտուրի միջնորդութեան համար գերակշիռ դեր ձեռք բերելու նպատակով սուր պայքար կար Հռոմի եւ Պարթեւաստանի թագաւորութեան առեւտրական վերնախաւերուն միջեւ։ 5-6-րդ դարերուն Մետաքսի Ճանապարհին զգալի մասը պարսկա-սողդիական վաճառականներու ձեռքն էր, իսկ Արաբական խալիֆայութեան կազմաւորումէն (Է. դար) ապա գերակշռութիւն կը ստանան արաբ առեւտրականները։ Ծովագնացութեան հետագայ զարգացման հետեւանքով, ԺԴ. դարէն սկսեալ, Մետաքսի Ճանապարհին նշանակութիւնը կը նուազի։ Մետաքսի ճանապարհը մեծ չափով կը նպաստէ Ասիոյ եւ Եւրոպայի ժողովուրդներու տնտեսական եւ մշակութային կապերու զարգացման։

Ծագում

Հին թագաւորութեան մետաքսի օրինակ

Ալեքսանտր Մակեդոնացիին յաղթական արշաւանքները կը ստեղծէին հաստատուն առեւտրային յարաբերութիւններու նախադրեալներ։ Չինաստան կը սկսի մետաքս արտահանել ։

Հին հիւսիսային ճանապարհը ստեղծուած է Ուտի կայսեր ատեն, որ տափաստանային հունի ժողովուրդի առաջնորդ Չժան Ցեանը կ'ուղարկէ փնտռելու իրենց թշնամիները՝ որոնք յարձակած էին հարաւէն, իրենց հետ բանակցութիւններ կնքելու նպատակով։ Ճամբորդութեան ընթացքն, Ք.Ա. 138-126 թուականներուն Չժան Ցեան Ֆերգանայի հովիտին մէջ կը տեսնէ ձիեր, որոնք իրենց գեղեցկութեամբ կը հմայեն զինք։ Ան կը զեկուցէ կայսեր այլ երկիրներու մէջ մետաքսի բացակայութեան մասին եւ խորհուրդ կու տայ սահմանին այդ չքնաղ ձիերուն հետ փոխանակել մետաքսը, ինչպէս նաեւ գինի, քաղցր պտուղներ եւ այլն։

Հան թագաւորութեան մետաքսի օրինակ

Ք.Ա. 121-ին առաջին մետաքսէ եւ պրոնզէ հայելիներով կարաւանը կ'ուղղուի դէպի Ֆերգանայի հովիտ։ Մետաքսը արեւմուտքին մէջ բարձր կը գնահատէին վնասատու միջատները դիմակայելու համար։ Աշխարհի առեւտուրը կը շարունակուի արդէն նոր՝ հարաւային ճանապարհով։ Բացի այդ՝ ապրանքին մէկ մասը կը տեղափոխուէր Հնդկական ովկիանոսով։

Մետաքսէ ճանապարհին «Ոսկեդարը»

Արեւմտեան վաճառականի մը արձանիկը: Կառուցուած է Հիւսիսային Վէյ չինական պետութեան մէջ:

Մետաքսէ Ճանապարհի մաքսային կէտ

Արեւելքէն արեւմուտք ճամբորդութեան ընթացքին մետաքսը եւ համեմունքները անցած են տասնեակ ձեռքերով։ Պատմաբանները կը պատմեն հիմնականին ապրանքներու եւ արուեստագիտութեան ճամբորդութիւններու մասին, ոչ թէ մարդոց։ Տեղափոխութեան համար հիմնականին կ'օգտագործէին ուղտեր։ Ուղտերու քանակը քարաւաններուն մէջ կը կազմէր երեքէն մինչեւ 300 ։ Տան թագաւորութեան հետ առեւտրական աշխոյժ կապերու շնորհիւ կը զարգանայ միջին-ասիական հագուստներու եւ յարդարանքի նորաձեւութիւնը:

Ե.-Թ. դարերուն համաշխարհային առեւտրային ցանցին կ'աջակցէին սողդերը՝ հիւսիսի եւ հրեաները հարաւի մէջ։ Սողդերէնը կը դառնայ միջազգային շփման լեզու, օրինակ՝ պուտտիզմի սուրբ գրութիւնները կը թարգմանուէին սանսկրիտէն չինարէն սողդերէնով։ Սողդական առեւտուրի ներքին կազմակերպման մասին որոշակի լոյս կը սփռեն վաճառականներէն մէկուն նամակները:

Մետաքսի Ճանապարհը՝ Հայկական առումով

Մետաքսի ճամբան պատմական հին ժամանակներէն ի վեր ո՛չ միայն առեւտրատնտեսական, այլ նաեւ քաղաքական առումով ռազմավարական յատուկ նշանակութիւն ունեցած է առնչակից երկիրներուն համար:

Մարքօ Փոլոյին կարաւանը՝ Մետաքսի ճամբուն վրայ,1380

Հայկական առումով թէ՛ պետական եւ թէ՛ հասարակական մակարդակներու վրայ Մետաքսի ճամբուն հեռանկարը ռազմավարական յատուկ նշանակութիւն ունեցած է: Նախ անշուշտ պատմական առումով, երբ պատմական հայրենիքն ու Կիլիկեան Հայաստանը աշխարհագրականօրէն ներգրաւուած էին այդ ռազմավարական ճանապարհին, ապա՝ այժմէական իմաստով:

Հակառակորդներու կողմէ շրջափակուած Հայաստանի Հանրապետութիւնը Իրանէն, Ռուսիայէն անցնող այս ճամբուն մինչեւ Ծայրագոյն Արեւելք երկարման ընթացքի կամրջումի դեր ունի, ինչ որ թէ՛ քաղաքական եւ թէ՛ տնտեսական առումներով համազօր է Հայաստանի ապաշրջափակման եւ ապամեկուսացման:

Պատմական Կիլիկիան եղած է երկխօսութեան եւ փոխյարաբերութիւններու աշխարհաքաղաքական կարեւորագոյն կէտերէն մէկը:

Աղբիւրներ

• Baines, John and Málek, Jaromir (1984). Atlas of Ancient Egypt. Oxford, Time Life Books.
• Boulnois, Luce (2004). Silk Road: Monks, Warriors & Merchants on the Silk Road. Translated by Helen Loveday with additional material by Bradley Mayhew and Angela Sheng. Airphoto International. ISBN 978-962-217-720-8 hardback, ISBN 978-962-217-721-5 softback.
• Ebrey, Patricia Buckley. (1999). The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66991-7.
• Foltz, Richard, Religions of the Silk Road, Palgrave Macmillan, 2nd edition, 2010, ISBN 978-0-230-62125-1
• Harmatta, János, ed., 1994. History of civilizations of Central Asia, Volume II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 BC to 250. Paris, UNESCO Publishing.
• Herodotus (5th century BCE): Histories. Translated with notes by George Rawlinson. 1996 edition. Ware, Hertfordshire, Wordsworth Editions Limited.
• Hopkirk, Peter: Foreign Devils on the Silk Road: The Search for the Lost Cities and Treasures of Chinese Central Asia. The University of Massachusetts Press, Amherst, 1980, 1984. ISBN 978-0-87023-435-4
• Hill, John E. (2009) Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd centuries CE. BookSurge, Charleston, South Carolina. ISBN 978-1-4392-2134-1.
• Hulsewé, A.F.P. and Loewe, M.A.N. (1979). China in Central Asia: The Early Stage 125 BC - 23: an annotated translation of chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty. E.J. Brill, Leiden.
• Huyghe, Edith and Huyghe, François-Bernard: "La route de la soie ou les empires du mirage", Petite bibliothèque Payot, 2006, ISBN 978-2-228-90073-7
• Juliano, Annette, L. and Lerner, Judith A., et al. 2002. Monks and Merchants: Silk Road Treasures from Northwest China: Gansu and Ningxia, 4th-7th Century. Harry N. Abrams Inc., with The Asia Society. ISBN 978-0-8109-3478-8, 0-87848-089-7.
• Klimkeit, Hans-Joachim (1988). Die Seidenstrasse: Handelsweg and Kulturbruecke zwischen Morgen- and Abendland. Koeln: DuMont Buchverlag.
• Klimkeit, Hans-Joachim (1993). Gnosis on the Silk Road: Gnostic Texts from Central Asia. Trans. & presented by Hans-Joachim Klimkeit. HarperSanFrancisco. ISBN 978-0-06-064586-1.
• Knight, E.F. (1893). Where Three Empires Meet: A Narrative of Recent Travel in: Kashmir, Western Tibet, Gilgit, and the adjoining countries. Longmans, Green, and Co., London. Reprint: Ch'eng Wen Publishing Company, Taipei. 1971.
• Li, Rongxi (translator). 1995. A Biography of the Tripiṭaka Master of the Great Ci'en Monastery of the Great Tang Dynasty. Numata Center for Buddhist Translation and Research. Berkeley, California. ISBN 978-1-886439-00-9
• Li, Rongxi (translator). 1995. The Great Tang Dynasty Record of the Western Regions. Numata Center for Buddhist Translation and Research. Berkeley, California. ISBN 978-1-886439-02-3
• Litvinsky, B.A., ed. (1996). History of civilizations of Central Asia, Volume III. The crossroads of civilizations: 250 to 750. Paris, UNESCO Publishing.
• Liu, Xinru (2001). "Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies." Journal of World History, Volume 12, No. 2, Fall 2001. University of Hawaii Press, pp. 261-92.
• Liu, Li, 2004, The Chinese Neolithic, Trajectories to Early States, Cambridge: Cambridge University Press.
• Liu, Xinru (2010). The Silk Road in World History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-516174-8, 978-0-19-533810-2.
• McDonald, Angus (1995). The Five Foot Road: In Search of a Vanished China., San Francisco: HarperCollins
• Malkov, Artemy (2007). The Silk Road: A mathematical model. History & Mathematics, ed. by Peter Turchin et al. Moscow: KomKniga. ISBN 978-5-484-01002-8
• Mallory, J.P. and Mair, Victor H. (2000). The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West. Thames & Hudson, London.
• Ming Pao. "Hong Kong proposes Silk Road on the Sea as World Heritage", 7 August 2005, p. A2.
• Osborne, Milton, 1975. River Road to China: The Mekong River Expedition, 1866-73. George Allen & Unwin Lt.
• Puri, B.N, 1987 Buddhism in Central Asia, Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, Delhi. (2000 reprint).
• Ray, Himanshu Prabha, 2003. The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80455-4, 0-521-01109-4.
• Sarianidi, Viktor, 1985. The Golden Hoard of Bactria: From the Tillya-tepe Excavations in Northern Afghanistan. Harry N. Abrams, New York.
• Schafer, Edward H. 1963. The Golden Peaches of Samarkand: A study of T'ang Exotics. University of California Press. Berkeley and Los Angeles. 1st paperback edition: 1985. ISBN 978-0-520-05462-2.
• Stein, Aurel M. 1907. Ancient Khotan: Detailed report of archaeological explorations in Chinese Turkestan, 2 vols. Clarendon Press. Oxford.
• Stein, Aurel M., 1912. Ruins of Desert Cathay: Personal narrative of explorations in Central Asia and westernmost China, 2 vols. Reprint: Delhi. Low Price Publications. 1990.
• Stein, Aurel M., 1921. Serindia: Detailed report of explorations in Central Asia and westernmost China, 5 vols. London & Oxford. Clarendon Press. Reprint: Delhi. Motilal Banarsidass. 1980.
• Stein Aurel M., 1928. Innermost Asia: Detailed report of explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern Iran, 5 vols. Clarendon Press. Reprint: New Delhi. Cosmo Publications. 1981.
• Stein Aurel M., 1932 On Ancient Central Asian Tracks: Brief Narrative of Three Expeditions in Innermost Asia and Northwestern China. Reprinted with Introduction by Jeannette Mirsky. Book Faith India, Delhi. 1999.
• Thorsten, Marie. 2006 "Silk Road Nostalgia and Imagined Global Community". Comparative American Studies 3, no. 3: 343-59.
• Waugh, Daniel. (2007). "Richthofen "Silk Roads": Toward the Archeology of a Concept." The Silk Road. Volume 5, Number 1, Summer 2007, pp. 1-10.
• von Le Coq, Albert, 1928. Buried Treasures of Turkestan. Reprint with Introduction by Peter Hopkirk, Oxford University Press. 1985.
• Whitfield, Susan, 1999. Life Along the Silk Road. London: John Murray.
• Wimmel, Kenneth, 1996. The Alluring Target: In Search of the Secrets of Central Asia. Trackless Sands Press, Palo Alto, CA. ISBN 978-1-879434-48-6
• Yan, Chen, 1986. "Earliest Silk Route: The Southwest Route." Chen Yan. China Reconstructs, Vol. XXXV, No. 10. October 1986, pp. 59-62.

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։