Սիամանթօ

Սիամանթօ (Ատոմ Եարճանեան), (1878 - 1915), նշանաւոր բանաստեղծ եւ դիւցազներգակ։

Սիամանթօ
Ծննդեան անուն	Ատոմ Եարճանեան
Ծնած է	15 Օգոստոս 1878(1878-08-15)
Ծննդավայր	Ակն, Խարբերդի Վիլայէթ, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	1915
Մահուան վայր	Անգարա, Օսմանեան Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն	Օսմանեան Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Ուսումնավայր	Պէրպէրեան Վարժարան Փարիզի Համալսարան
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծ, գրագէտ, լրագրող, քաղաքական գործիչ
Վարած պաշտօններ	գլխաւոր խմբագիր
Կուսակցութիւն	Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն
Ստորագրութիւն

Կենսագրութիւն

Ծնած է Ակն:

Նահապետական ու բաւական բարեկեցիկ ընտանիք մը եղած են Եարճանեանները, մանաւանդ որ տան հայրը` Յովհաննէս, լումայափոխ էր: Կողակիցը` Նազենի (ծնեալ` Բարունակեան), ազնիւ ու տոհմասէր տանտիկին մըն էր: Ատոմ Եարճանեան, որ ապագայ Սիամանթոն պիտի դառնար, ունէր մէկ եղբայր (Վահան) եւ երեք քոյր (Արմենուհի, Զապէլ եւ Արշալոյս):

Աւարտած է ծննդավայրին նախակրթարանը՝ աշակերտելով Գարեգին Եպիսկոպոս Սրուանձտեանցի։ Սրուանձտեանց շրջան մը հոգեւոր առաջնորդն էր Ակնայ ու տեղւոյն դպրոցին տեսուչը:Ան մշակած էր իր «Սիամանթօ եւ Խչեզարէ» հայ-քրտական սիրավէպ-աւանդազրոյցը եւ դպրոցին մէջ պատանի Ատոմը «մկրտեր» էր այս անունով:

Ընտանեօք կը տեղափոխուին Պոլիս, ուր նախ երկու տարեշրջան կը յաճախէ Գումգաբուի Միրիճանեան վարժարանը, որ անհատական կրթօճախ մըն էր, եւ ուր մասնաւորաբար ուժ կը տրուէր օտար լեզուի դասերուն (ֆրանսերէն, անգլերէն, յունարէն): Ապա կը յաճախէ տեղւոյն նշանաւոր Պէրպէրեան վարժարանը, ուր տնօրէն-ուսուցչապետ Ռեթէոս Պէրպէրեանի ու հմուտ դաստիարակներու շունչին տակ կը կազմաւորուէր ապագայ մտաւորականը:

Սեպտեմբեր 1896-ին, Համիտեան ջարդերուն պատճառով, հօրեղբօր հետ, շոգենաւով, խուճապահար կ'անցնի Եգիպտոս, ուր կը մնայ հազիւ քանի մը ամիս:

Կը նախընտրէ մեկնիլ Եւրոպա` ուսումը շարունակելու համար: Ուստի 1897-ին կը հասնի Ժընեւ, Զուիցերիա: Ատոմ Եարճանեան նախ կ'արձանագրուի ժընեւեան քոլէճի մը ծաղկամշակութեան բաժինը, սակայն շուտով կը հրաժարի հոնկէ, որովհետեւ այցելութեամբ մը Ժընեւ գտնուող Արշակ Չօպանեան կը թելադրէ իրեն Փարիզ գալ ու հետեւիլ գրականութեան:

Ապա կ'անցնի Փարիզ, ուր կը հետեւի Սորպոնի գրական դասընթացքներուն (1898-1901): Ուսանողական այս տարիներուն կ'ապրի նիւթապէս անձուկ կեանք մը: Կապեր կը մշակէ իրեն տարեկից հայ թէ օտար ուսանողներու հետ, կը սկսի ընթերցել եւրոպական  գրականութեան դասական գործերը:

Կը վարակուի թոքախտով եւ կը դարմանուի Զուիցերիոյ բուժարաններէն մէկուն մէջ։ Շնորհիւ՝ զօրաւոր կամքին եւ ապրելու բուռն փափաքին, կ'ապաքինի 1908-ին։

Այդ տարիներուն, իբրեւ բժշկականի ուսանող, Լոզան կը գտնուէր նաեւ բանաստեղծ Ռուբէն Սեւակ (Չիլինկիրեան), որ մօտէն ծանօթ էր Սիամանթոյի հիւանդութեան: Ան կը գրէ այս մասին.

Կամքի տարօրինակ ուժով մը, բժիշկներու պատուէրին անսալու համար, այդ ջղուտ ու անհանդարտ երիտասարդը ամբողջ երկու տարի, ամէ՛ն օր, ամէ՛ն ցերեկէ վերջ, երկար-երկար ժամերով, բաց օդին մէջ փռեց, անշարժացուց, քարացուց իր վտիտ մարմինը` արեւուն տակ անմահութեան համար հասունցող մոմիայի մը պէս… Հնազանդ տղու մը նման առտու-իրիկուն կանոնաւորապէս չափեց իր ջերմութիւնը: Միայն թէ ամէն անգամ որ չափազանց բարձր էր ջերմաչափը, իսկոյն կը ցնցէր ու կ'իջեցնէր զայն` ոտքերը ուժգին-ուժգին գետին զարնելով ու «պիտի ապրի՛մ, պիտի ապրի՛մ» պոռալով…Ու շաբաթն անգամ մը, երբ ծանրութիւնը չափելու համար կը մօտենար ճակատագրական նժարին, չէր մոռնար կանխաւ քանի մը գիրք պահելու գրպաններուն մէջ` անոնց կշիռովը ինքզինք ու իր բժիշկը խաբելու համար…: - «Չմեռնելու համար»` «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր»

Երբ կը հաստատուի Օսմանեան սահմանադրութիւնը, բազմաթիւ մտաւորականներու հետ, կը վերադառնայ Պոլիս։

1909-ին տեղի կ'ունենեայ Ատանայի կոտորածը, որուն ազդեցութեան տակ կը գրէ «Կարմիր Լուրեր Բարեկամէս» հատորը։

Սիամանթոյի կեանքին մէջ փակագիծ մըն է Ամերիկան, Միացեալ Նահանգներու մէջ իր կեցութիւնը: Այս կեցութիւնը կ'երկարի 1909-ի վերջին շաբաթներէն մինչեւ 1911-ի Յունիսը: Ընդամէնը` մէկուկէս տարի: Հոն, Եարճանեանի ժամանակաւոր կայքը կը հանդիսանայ Արեւելեան ափի Պոսթըն քաղաքը, ուր ան իբրեւ խմբագիր կը գործակցի տեղւոյն «Հայրենիք» շաբաթաթերթին: Ամերիկայի մէջ ան կը ձեռնարկէ իր ամբողջական գործերուն հրատարակութեան եւ «Հայրենիք»ի տպարանէն լոյս կը բերէ 240 էջանի հատոր մը, 1910-ին: Հոն ի մի կը բերուին իր բոլոր գործերը բացի «Հայորդիները» շարքէն, այն ակնկալութեամբ, որ բանաստեղծը ի մօտոյ կ'ամբողջացնէ այդ շարքը ու ատիկա կը տպուի անջատաբար` իբրեւ ամբողջական գործերու Բ. հատոր: Այդ ծրագիրը, սակայն չ'իրականանար:

1913-ին՝ հայ գիրերու գիւտի 1500 ամեակին առիթով, կը գրէ «Սուրբ Մեսրոպը»։

1915-ին, Անգարայէն ոչ հեռու ձորի մը մէջ, թուրք խուժանները կը տանջեն զինք վայրենաբար`զէնքով, բրիչներով, քարերով եւ կացիններով։ Կը պատմեն, որ յաջորդ օրը վայրենի թուրքերը Անգարայի փողոցներուն մէջ կը շրջէին հայ մտաւորականներուն եւրոպական տարազներով։

Սիրոյ մը պատմութիւնը

Հերոսուհին կը կոչուէր Սաթենիկ Ջաղէթեան: Թիֆլիսեցի էր ու հանրայայտ ընտանիքի մը դուստրը: Անոր եղբայրը` Գրիգոր Ջաղէթեան, տնտեսագէտ էր ու հետագային, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան տարիներուն (1919-1920), պիտի վարէր ելեւմտից նախարարի պաշտօն (իր ստորագրութիւնը կ'երեւի հանրապետութեան թղթադրամներուն վրայ):

Սաթենիկ Թիֆլիսէն Լոզան եկած էր` տեղւոյն համալսարանը բժշկութիւն ուսանելու համար:

Երբ Սիամանթօ 1904-ին Փարիզէն Զուիցերիա կու գայ բուժուելու, նախ կը հանդիպի Լոզան, ուր հայ ուսանողները գուրգուրանքով կը շրջապատեն զինք: Անոնցմէ մէկն ալ Սաթենիկն էր, սակաւախօս ու աւանդապահ հայուհի մը:

Յաջորդող շաբաթներուն կամ ամիսներուն Սիամանթոյի հերթական հաւաքական հանդիպումները զուիցերաբնակ հայ ուսանողութեան հետ դէմ յանդիման կը բերեն զինք Սաթենիկին: Սիրոյ կայծ մը կը բռնկի երկուքին միջեւ:

Սիամանթօ, զուսպ, թէեւ զգալի կը դարձնէ, որ անտարբեր չէր աղջկան նկատմամբ, սակայն մօտաւորապէս մէկուկէս տարի ետք իր սէրը բացայայտօրէն կը յայտնէ օրիորդին:

Յարաբերութիւնը կը շարունակուի նոյն կշռոյթով: Անոնք կ'ունենան բազմաթիւ տեսակցութիւններ: Նամակներ ու բացիկներ կը փոխանակեն իրարու հետ (պատահած են օրեր, երբ Սիամանթօ օրական 2-3 բացիկ ղրկած է Սաթենիկին, նամակներ գրած է վարդագոյն թուղթի վրայ…):

Հայ-թաթարական կռիւներու բերումով`1905-ի վերջերը, շատ մտահոգիչ լուրեր կը սկսին հասնիլ Կովկասէն: Ամէն կողմ` ցոյցեր, գործադուլ, սպանութիւններ: Նոյն օրերուն Պոլիսէն կը հասնի նաեւ Սիամանթոյի հօր անձնասպանութեան լուրը:

Սաթենիկ, Սիամանթոյի կարծիքն ալ առնելէ ետք, Մարտ 1906-ին կ'որոշէ Թիֆլիս վերադառնալ` պահ մը ընտանիքին միանալու, ապա Սեպտեմբերին համալսարանական վերամուտին կրկին գալու մտադրութեամբ: Բայց այս երթը ճակատագրական կ'ըլլայ իրեն համար… Զայն ճամբու դրած ատեն Սիամանթօ կ'ըսէ. «Ժամանակը եւ տարածութիւնը զիս կը սարսափեցնեն»:

Սիամանթօ եւ օրդ. Ջաղէթեան, այնուամենայնիւ, կը շարունակեն իրենց նամակագրական գաղտնի կապը Լէյզենէն Թիֆլիս եւ հակառակ ուղութեամբ:

Նամակագրական այս կապին իրազեկ կը դառնան Սաթենիկին ծնողքը: Անոնք կը մերժեն, որ իրենց դուստրը իր կեանքը կապէ սանաթորիումներու մէջ դարմանուող հիւանդի մը հետ:

Սաթենիկ, որուն առջեւ այլեւս կը փակուէին Լոզան վերադառնալու յոյսերն ու կարելիութիւնը, իբրեւ հակազդեցութիւն այս բոլորին` կ'որոշէ Թաւրիզ (Պարսկաստան) անցնիլ ու նուիրուիլ ուսուցչութեան: Հո՛նկէ եւս նամակներ ու նուէրներ կը փոխանակեն երկուստեք, բայց կարճ միջոցէ մը ետք, վերջնականապէս կը խզեն իրենց կապերը:

Սաթենիկ Ջաղէթեան աւելի ուշ կ'ամուսնանայ Նիկոլ Սարգսեան անունով մանկավարժի մը հետ ու կ'ապրի Խորհրդային Հայաստանի մէջ: Ամուսինը զոհ կ'երթայ 1938-ի ստալինեան մաքրագործումներուն, իսկ իրենց միակ զաւակը կը զոհուի Բ. Համաշխարհային պատերազմ ճակատներուն վրայ:

Դժբախտ Սաթենիկ հետագային կը գրէ իր յուշերը ու 60-ական թուականներուն զանոնք կը յանձնէ Երեւանի Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի արխիւին (գրականագէտ Գուրգէն Գասպարեան աւելի ուշ զանոնք կը հրատարակէ «Գրականագիտական հանդէս»ին մէջ): Հոն, ի միջի այլոց, երկարօրէն կը խօսի նաեւ Սիամանթոյի հետ ունեցած իր զգացական կապերուն մասին:

Գործերը

«Դիւցազնօրէն», «Հայորդիներ», «Կարմիր Լուրեր Բարեկամէս», «Հայրենի Հրաւէր» եւ «Սուրբ Մեսրոպ»։ Սիամանթօ երգած է հայուն տառապանքը, նկարագրած է ջարդի արիւնոտ տեսարաններ, այդ վիթխարի վիշտէն կը ծնի ըմբոստութեան երգը։

Սիամանթօ իր բանաստեղծութիւնները գրած է ազատ չափով, որովհետեւ իր հզօր երեւակայութիւնը, փոթորկալի զգացումներն ու միտքի թռիչքները, չէին կրնար կաշկանդուիլ բանաստեղծական օրէնքներուն նեղ սահմաններուն մէջ։

Երկեր

• «Հայորդիները», շարք Ա., Ժընեւ, 1905, 48 էջ:
• «Հայորդիները», շարք Բ., Ժընեւ, 1906, 32 էջ:
• «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Փարիզ, 1907, 64 էջ:
• «Հայորդիները», շարք Ա. եւ Բ., Կ. Պոլիս, 1908, 68 էջ:
• «Հայորդիները», շարք Գ., Փարիզ, 1908, 52 էջ:
• «Կարմիր լուրեր բարեկամէս», Կ. Պոլիս, 1909, 56 էջ:
• «Ամբողջական գործեր», հատ. Ա. Դիւցազնօրէն, «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», «Կարմիր լուրեր բարեկամէս», «Հայրենի հրաւէր», Պոսթըն, 1910, 248 էջ:
• «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», «Կարմիր լուրեր բարեկամէս», Պէյրութ, 1951, 84 էջ:
• «Ամբողջական գործեր», Պէյրութ, 1954, 504 էջ:
• «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Պէյրութ, 1955, 184 էջ:
• «Ընտիր երկեր», Երեւան, 1957, 252 էջ:
• «Ամբողջական գործեր» («Դիւզազնօրէն», «Հայորդիներ», «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Գահիրէ, 1960, 504 էջ:
• «Ամբողջական երկեր», Պէյրութ, 1974, 464 էջ:
• Սիամանթօ, Վարուժան Դանիէլ, Երկեր, Երեւան, 1979, էջ 21–196:
• «Ընտիր երկեր», Թեհրան, 1983, 232 էջ:
• «Ամբողջական երկեր» («Դիւզազնօրէն», «Հայորդիներ»,« Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Անթիլիաս, 1989, 232 էջ:
• «Բանաստեղծութիւններ», Վենետիկ, 1993, 124 էջ:
• «Անտիպ երկերի ժողովածու», Երեւան, 2002, 520 էջ:
• «Հայրենի հրաւէր» (բանաստեղծութիւններ), Երեւան, 2003, 108 էջ:
• «Ընտրանի», Երեւան, 2003, 112 էջ:
• «Ստեղծագործութիւնների ժողովածու», Երեւան, 2012, 152 էջ:
• «Սուրբ Մեսրոպ պոեմ եւ այլ բանաստեղծութիւններ», Երեւան, 2012, 80 էջ:

Գրականութիւն

• Ատոմ Եարճանեան (Սիամանթօ), Գրական ասուլիսներ, գիրք 6, ԿՊ, 1913։
• Թամրազեան Հ., Սիամանթօ, Ե․, 1964։
• Ռշտունի, Սիամանթօ, 1970։

Աղբիւր

• Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 144: