Ազազ կամ Աազազ

Աազազ կամ Ազազ (արաբ. أعزاز), քաղաք՝ Սուրիոյ հիւսիսարեւմտեան կողմը, Հալէպէն 50 քմ. արեւմուտք՝ թրքական սահմանէն 7 քմ. հեռաւորութեան վրայ: Բարձրութիւնը ծովու մակերեսէն 573 մեթր է:

Բնակավայր
Ազազ կամ Աազազ
արաբերէն՝ أعزاز‎
Երկիր	Սուրիա
ԲԾՄ	560 մեթր
Պաշտօնական լեզու	Արաբերէն
Բնակչութիւն	155 965 մարդ (11 Մայիս 2019)
Ժամային գօտի	UTC+2

Շրջանը ծանօթ է 11 Յունիս 1125-ին տեղի ունեցած հանրայայտ Ազազի ճակատամարտով, որ տեղի ունեցած է խաչակիրներու եւ սելճուքներու միջեւ:

Ազազի օդն ու ջուրը խիստ առողջարար են, իր բարձր դիրքով, գեղեցիկ բնութեամբ օժտուած ըլլալուն համար շատեր հոս կու գան օդափոխութեան համար:

Ազազ ընդարձակ դաշտերով, այգիներով ու գիւղերով շրջապատուած է: Նշանաւոր է իր պտուղներով՝ ձմերուկ, խաղող, սեխ եւ այլն: Ծանօթ են ձիթաստանները տեղ-տեղ աղբիւրները:

Քիլիսի մօտ կառուցուած այս աւանը հողագործական եւ առեւտրական կեդրոն մը ըլլալուն պատճառով ապրուստի մեծ դիւրութիւններ ընծայած է իր բնակիչներուն:

Հայերը Ազազի մէջ

Հայերը Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակահատուածին՝ 1919-ին, երեք հայ ընտանիքներու միջոցով եւ Աւետիս աղա Աթթարեանի գլխաւորութեամբ, մուտք գործած եւ հաստատուած են Ազազի մէջ: Այնուհետեւ, Քիլիսէն եկած 65 հայ ընտանիքներ հաստատուած են հոս, որոնց գրեթէ բոլորն ալ բարեկեցիկ եղած են, իսկ ոմանք ալ նախանձելի դիրքերու տէր եղած:

Յատկապէս սկզբնական շրջանին, գիւղի բնակչութեան մեծամասնութիւնը եղած են հայեր, արաբներ եւ քիւրտեր: Հոն եղած են նաեւ թուրք ու եզիտիներ, բայց շուկան ու սրճարանը հայերէն եւ թրքերէն կը խօսուէր:

Շրջանը արագօրէն բարգաւաճած է եւ արհեստներու ու առեւտուրի կարեւոր կեդրոն դարձած: Ազազի զարգացման մէջ մեծ դեր ունեցած են հայ արհեստաւոր վարպետները, որոնց շնորհիւ տարածուած են պղնձագործութիւնը, երկաթագործութիւնը եւ ոսկերչութիւնը:

Հետզհետէ հայերու թիւը բազմացած է. Ազազի հայ համայնքը կը բաղկանար մեծաւ մասամբ քիլիսցիներէ, ապա՝ այնթապցիներէ եւ տիգրանակերտցիներէ: Թրքախօսներ ալ կային: Հայեր գլխաւորաբար Ազազի աւերակ բերդին արեւմտեան կողմը գտնուող գօտիին մէջ բնակութիւն հաստատած են, ուր հայկական առանձին թաղամաս մը կազմաւորուած է: Ապրած են համերաշխ իւրաքանչիւրը մասնակցած է համայնքին բարւոքութեան օգտին:

Ազազ հաստատուած հայ ընտանիքներէն շատեր հետագային կալուածներ գնած են եւ սկսած հողագործութեամբ, այգեգործութեամբ ու մեղուաբուծութեամբ զբաղիլ: Շատեր ալ գինիի եւ ձիթաիւղի պատրաստութեան գործարաններ բացած են:

Հայերու մեծամասնութիւնը արհեստաւոր դասակարգ եղած են, ինչպէս նաեւ հողագործներ, խանութպաններ՝ մսավաճառ ու կանաչեղէն, մանր առեւտրականներ՝ հագուստ, կերպաս, կօշիկ ու բժիշկներ եւ այլն:

1926-ին Ազազի հայութեան թիւը եղած է 200 տուն: Ըստ Ազգային Առաջնորդարանի 23 Նոյեմբերի թիւ 123 նամակին, 1938-ին Ազազի հայութեան թիւը եղած է 300 ընտանիք: 9 Օգոստոս 1952-ի տուեալներով՝ 544 հոգի, 113 ընտանիք: 1957-ի տուեալներով՝ 56 ընտանիք, 246 հոգի, որուն 116-ը արական, 130-ը իգական:

Տիար Աւետիս աղա Չափար Յարութիւնեան եղած է թաղապետ (մուխթար), օգնականներ ունենալով՝ Աբրահամ Պեկլեան, Յովհաննէս Թաթարեան եւ Գէորգ Քեահքէճեան:

Ազազի մէջ գոյութիւն ունեցած են հայ երեք յարանուանութիւններ՝ Առաքելական, Կաթողիկէ եւ Աւետարանական:

Ըստ 1934-ի վիճակագրութեան, հայ Առաքելականներուն թիւը եղած է 1415 հոգի, որուն 777-ը արական, իսկ 638-ը իգական: Իսկ 1944-ին՝ 250 տուն: Իսկ 1949-1950-ի շրջանին 100 հայ Առաքելական ընտանիք, 500 հոգիով: 9 Օգոստոս 1952-ի տուեալներով, հայ Առաքելական համայնքը 463 հոգի, 98 տուն:

Հայ Առաքելական համայնքը 1925-ին ունեցած է փառաւոր եկեղեցի մը, որ անուանուած է Սուրբ Թագաւոր: Եկեղեցին աղիւսաշէն շինուածքով եղած է գեղեցիկ, մանաւանդ իր կառուցուածքով եւ յարդարանքով:

Ս. Թագաւոր եկեղիցւոյ օծումը եւ առաջին հովիւ Արժանապատիւ Տէր Սահակ քահանայ Պալեանի ձեռնադրութիւնը տեղի ունեցած է 27 Յուլիս 1930-ին, Վարդավառի կիրակին, ձեռամբ՝ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Սահակ Բ. Խապայեան կաթողիկոսին եւ օրուան Առաջնորդ՝ Գերշ. Տ. Արտաւազդ Արք. Սիւրմէեանին:

Եկեղեցւոյ անունը Ս. Թագաւոր անուանուած է, քանի որ Արտաւազդ Սրբազանին օծումը տեղի ունեցած է համանուն եկեղեցւոյ մէջ:

Սուրբ Թագաւոր եկեղեցին, 31 Օգոստոս, 1958-ին դժբախտ պատահարի մը՝ ելեկտրական զետեղումներէ յառաջացած խզումի մը հետեւանքով հրոյ ճարակ կը դառնայ: Քիլիսի պատմական եկեղեցիին արժէքաւոր սպասներն, անօթներն ու զգեստները, որոնք պահ դրուած են հոն՝ ամբողջովին կը մոխրանան:

1959-ին մանկապարտէզի սրահը վերածուած է մատրան, որուն օծումը մեծ շուքով կատարած է Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Ղեւոնդ Սրբազանը:

Ազազի մէջ գործած է նաեւ Կիրակնօրեայ վարժարանը, որ հիմնուած է 15 Հոկտեմբեր 1930-ին: Հիմնադրութենէն ի վեր մեծ դերակատարութիւն ունեցած է ազազահայ պարման-պարմանուհիներուն քրիստոնէական դաստիարակութիւն ջամբել: Ըստ 1948-ի տուեալներուն Կիրակնօրեայ վարժարանը ունէր 185 աշակերտ, 88 մանչ եւ 97 աղջիկ: 1949-ին` 160 աշակերտ, 76 մանչ եւ 84 աղջիկ: 1950-ին` 119 աշակերտ, 46 մանչ եւ 73 աղջիկ:

1952 Օգոստոս 9-ի տուեալներով հայ կաթողիկէ համայնքը կը հաշուէր 20 հոգի, 4 տուն:

Աւետարանական համայնքը եւս կը բաղկանար 8 ընտանիքէ, 42 հոգի:

Ազազի Ազգ. Սահակեան վարժարանը

Ազազի Ազգ. Սահակեան վարժարանը հիմնուած է 1922-ին: Դպրոցին անունը տրուած է ի պատիւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսներէն Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Սահակ Բ. Խապայեանին անունով:

Վարժարանը 1922-1923 ուսումնական տարեշրջանին նախ գործած է Բենիամին Ղազելեանի բնակարանին մէջ, 30 աշակերտով: Ապա՝ 1923-1924-ին՝ Մուրատ Խամլեանի սրճարանը վերածուած է դպրոցի: 1924-1925-ին՝ օրուան նամակատան մերձակայքը գտնուող փոքր բնակարանի մը մէջ, 40 աշակերտութեամբ: Իսկ 1925-1926 ուսումնական տարեշրջանին վարժարանը կ'օժտուի սեփական շէնքով:

Ազգ. Սահակեան վարժարանը ենթակայ եղած է Բերիոյ Թեմին՝ Առաջնորդ Գերշ. Տ. Արտաւազդ Արք. Սիւրմէեանին օրէն, սակայն հովանաւորուած է Հ.Բ.Ը.Մ.-ի կողմէ:

24 Օգոստոս, 1929-ի թիւ 1723 պետական հրամանագիրով վարժարանը Սարգիս Պալեանի (Տէր Սահակ) անունով վաւերացուած է:

1932-ին դպրոցի տնօրէնութիւնը վարած է Կարօ Ադամեան: Իսկ 1932-1933 ուսումնական տարեշրջանին՝ Սահակ Պալեան:

Սկզբնական շրջանին վարժարանը ունեցած է շուրջ 35 երկսեռ աշակերտներ: Ըստ Բերիոյ Թեմի արխիւներուն`1931-ին վարժարանի աշակերտութեան ընդհանուր թիւը եղած է 220 երկսեռ ուսանողներ, նախակրթարան՝ 110, (70 մանչ, 40 աղջիկ: Մանկապարտէզ՝ 110-ը, 60 մանչ, 50 աղջիկ):

• 1932-1933 ուսումնական տարեշրջանին 230 աշակերտներ, 143-ը մանչ, 87՝ աղջիկ:
• 1933-1934-ին՝ դարձեալ 230 աշակերտ, 119-ը նախակրթարան, իսկ 111-ը մանկապարտէզ:
• 1934-ին՝ ընդհանուր թիւը եղած է` 243, 149 մանչ, 94 աղջիկ:
• 1936-1937-ին՝ 318 աշակերտ, 172 մանչ, 146 աղջիկ:
• 1937-1938-ին` 206 աշակերտ, 107 նախակրթարան, 99 մանկապարտէզ:
• 1940-1941-ին՝ 291 աշակերտ, 164 մանչ, 127 աղջիկ:
• 1941-1942-ին՝ 307 աշակերտ, 156 նախակրթարան, 151 մանկապարտէզ:
• 1942-1943-ին` 223 աշակերտ, 106 նախակրթարան, 117 մանկապարտէզ:
• 1943-1944-ին՝ 230 աշակերտ, 107 նախակրթարան, 123 մանկապարտէզ:
• 1944-1945-ին՝ 235 աշակերտ, 116 նախակրթարան, 119 մանկապարտէզ:
• 1945-1946-ին՝ 224 աշակերտ, 100 նախակրթարան, 124 մանկապարտէզ:
• 1946-1947-ին՝ 165 աշակերտ, 75 նախակրթարան, 90 մանկապարտէզ:
• 1947-1948-ին՝ 172 աշակերտ, 92 նախակրթարան, 80 մանկապարտէզ: 90 մանչ, 82 աղջիկ:
• 1948-1949-ին՝ 162 աշակերտ, 87 նախակրթարան, 75 մանկապարտէզ: 83 մանչ, 79 աղջիկ:
• 1949-1950-ին՝ 169 աշակերտ, 81 նախակրթարան, 88 մանկապարտէզ: 82 մանչ, 87 աղջիկ:
• 1950-1951-ին՝ 126 աշակերտ, 72 նախակրթարան, 54 մանկապարտէզ:
• 1951-1952-ին՝ 114 աշակերտ, 52 մանչ, 62 աղջիկ:
• 1952-1953-ին՝ 109 աշակերտ, 67 նախակրթարան, 42 մանկապարտէզ: 56 մանչ, 53 աղջիկ:
• 1953-1954-ին՝ 106 աշակերտ, 62 նախակրթարան, 44 մանկապարտէզ:
• 1954-1955-ին՝ 125 աշակերտ, 50 նախակրթարան, 75 մանկապարտէզ:
• 1955-1956-ին՝ 90 աշակերտ, 28 նախակրթարան, 62 մանկապարտէզ:
• 1956-1957-ին՝ 74 աշակերտ, կարգ՝ Զ.:
• 1957-1958-ին՝ 85 աշակերտ, կարգ՝ Ե.:
• 1958-1959-ին՝ 66 աշակերտ:
• 1959-1960-ին՝ 62 աշակերտ, կարգ՝ Դ.:
• 1960-1962-ին՝ 65 աշակերտ, կարգ՝ Ե.:
• 1962-1963-ին՝ 30 աշակերտ, կարգ՝ Գ.:

Վարժարանին մանկապարտէզը 1958-ին երբ կը վերածուի մատրան, յաջորդ տարին Թաղական Խորհուրդի ջանքերով այլ սրահ մը կը շինուի եւ կը տրամադրուի մանկապարտէզին:

Հայ Աւետարանական համայնքը

9 Օգոստոս 1952-ի տուեալներով հայ Աւետարանական համայնքը կը հաշուէր 61 հոգի, 11 տուն:

Աւետարանականները 1934-էն ետք ունեցած են սեփական ժողովարան ու դպրոց:

Մանկապարտէզ եւ նախակրթարան բաժիններով երկսեռ վարժարանը 1943-1944 ուսումնական տարեշրջանին ունեցած է 40 աշակերտ:

1945-1946 տարեշրջանին՝ 80 (44 մանչ եւ 36 աղջիկ):

1951-ին՝ 45 երկսեռ աշակերտ, պաշտօնավարած է 4 ուսուցիչ:

1953-1954-ին՝ 40 (27-ը մանկապարտէզ, 13-ը նախակրթարան):

1954-ին պետական հրահանգով եւ աշակերտութեան նուազումի պատճառով վարժարանը փակուած է:

Կաթողիկէ համայնքը

Հայ կաթողիկէ համայնքը օրին կը հաշուէր 40 անձ, չորս տուն:

Միութիւններ

• Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան (Հ.Բ.Ը.Մ.) Ազազի մասնաճիւղին հիմնադրութեան թուականը թէեւ անյայտ է, սակայն ակնյայտ է, որ մասնաճիւղը 1922-էն նիւթական օժանդակութիւններ կատարած է տեղւոյն Թաղական Խորհուրդին եւ վարժարանին: Մասնաճիւղին ընդհանուր անդամական ժողով մը տեղի ունեցած է 26 Փետրուար, 1931-ին:
• Ազազի Քիլիսցի Կրթական Երիտասարդաց Միութիւնը սկիզբ առած է 1926-ին: 1927-ին ունեցած է 12 անդամ: 1937-ին, Հայ Երիտասարդաց Ընկերակցութեան (Հ.Ե.Ը.) հիմնադրութեան ընթացքին, միութեան ջախջախիչ մեծամասնութիւնը միացած է Հ.Ե.Ը.-ին, իսկ մնացեալն ալ Հ.Մ.Ը.Մ.-ին: Այսպիսով մասնաճիւղը ինքնաբերաբար կազմալուծուած է: 1932-ին անդամներուն թիւը եղած է 53 հոգի, սակայն 26-ը միայն ներկայ եղած են:
• Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութեան (Հ.Մ.Ը.Մ.) Ազազի մասնաճիւղը հիմնադրուած է 1934-ին: Պատանիներու եւ երիտասարդներու մէջ մեծ հետաքրքրութիւն ստեղծած է: Սկզբնական շրջանին իբրեւ ակումբ օգտագործած են վարժարանը, ապա ունեցած սեփական քարաշէն ակումբ, կահաւորուած եւ կազմած գրադարան մը: Մասնաճիւղը սկաուտական եւ գայլիկներու կազմով եւ ֆութպոլի խումբով, թէպէտ այս թիւը կը տարուբերի տարուան եղանակներու համեմատ` որոշ յաւելումով կամ նուազումով, բայց եւ այնպէս աչքառու գործունէութիւն ունեցած է համայնքին մէջ: Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Ազազի մասնաճիւղը հերթականօրէն իր մասնակցութիւնը բերած է Հալէպի մէջ Սուրբ Զատկին տեղի ունեցող տարեկան Միջ-մասնաճիւղային մրցումներուն ու տողանցքներուն: Մասնաճիւղին թիւը ներգաղթէն ետք, թէեւ նօսրացած է, սակայն մնացորդացը շարունակած է իր աշխատանքը: Իսկ աւելի ուշ մասնաճիւղը արդէն կազմալուծուած է եւ ակումբն ալ նախ վարձու տրուած, յետոյ ծախուած:

• Հայ Երիտասարդաց Ընկերակցութիւնը (Հ.Ե.Ը.) հիմնադրուած է 1937-ին: Այդ տարին ունեցած է 50 անդամ: Մասնաճիւղը ունեցած է իր սեփական ակումբը սրահով եւ բեմով օժտուած: Մասնաճիւղը ունեցած է ֆութպոլի շատ լաւ խումբ մը: Միւս կողմէ, պատանի ու երիտասարդ տարրին մտային զարգացման եւ յառաջդիմութեան սատար կանգնելու համար նախաձեռնած է գիշերային դասընթացքներ եւ լսարաններ ու այլ ձեռնարկներ: Իրագործած է յատուկ գեղարուեստական յայտագիրներ: Ներգաղթի պատճառով մասնաճիւղը կազմալուծուած է:

Ներգաղթ

1946-ին Ազազէն հարիւր ընտանիք Հայաստան ներգաղթած է, որմէ ետք համայնքը տկարացած եւ մնացեալներն ալ աստիճանաբար սկսած են տեղափոխուիլ դէպի Հալէպ եւ Պէյրութ:

Ազազ Հալէպի հայութեան համար օդափոխութեան կեդրոն դարձած է: