Միքայէլ Լորիս-Մելիքով

Միքայէլ Լորիս-Մելիքով; վրաց.՝ მიხეილ ლორის-მელიქიშვილი
Ծնած է	21 Հոկտեմբեր (2 Նոյեմբեր) 1824
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Վրացական նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն
Մահացած է	24 Դեկտեմբեր 1888 (64 տարեկանին)
Մահուան վայր	Նիս
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Կրօնք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Ուսումնավայր	Լազարեան Ճեմարան; Նիկոլաևի հեծելազորային ուսումնարան?
Մասնագիտութիւն	զինուորական, պետական գործիչ, գրագէտ, քաղաքական գործիչ
Վարած պաշտօններ	Ռուսաստանի ներքին գործերի նախարար? եւ Ռուսական կայսրության Պետական խորհրդի անդամ?
Անդամութիւն	Փեթերսպուրկի Գիտութիւններու Ակադեմիա
Երեխաներ	Տարիել Լոռիս-Մելիքով?

Միքայէլ Տարիէլի Լորիս-Մելիքով (վրաց.՝ გრაფი მიხეილ ტარიელის ძე ლორის მელიქისშვილი ^[6], ռուս.՝ граф Михаил Тариелович Лорис-Меликов, 21 Հոկտեմբեր (2 Նոյեմբեր) 1824^[1]^[2], Թիֆլիս, Վրացական նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն^[3] - 24 Դեկտեմբեր 1888(1888-12-24)^[4]^[5], Նիս), հայազգի մեծանուն զօրավար, Ցարական Կայսրութեան հերոս ու բարենորոգիչ։ Հայկական Հարցի միջազգայնացման առաջին փորձերու եւ մեծապետական խմորումներու ակունքին կանգնած մեծահռչակ դէմք։

Կենսագրութիւն

Ան սերած էր Թիֆլիսի հայ ազնուական (մելիքական) յայտնի՝ Լորիս-Մելիքովներու տոհմէն^[7]։ Աղբիւրները կը հաստատեն, թէ Լորիս-Մելիքովներու տոհմը սկիզբ առած էր 16-րդ դարու հայ ազնուականներէ, որոնք իրանա-թրքական պատերազմներու հետեւանքով Հայաստանէն կը փախչին Վրաստան ու ծառայութեան կ՛անցնին Լուարսաբ Ա. վրաց թագաւորին մօտ: Յետագային անոնք կը ստանայ Լոռիի մարզը։ 1602-ին Միքայէլ Տարիէլի Լորիս-Մելիքովի նախնիները՝ Լոռիի մելիքներ Նազար եւ Դայ Քալանթարովները («քալանթար» բառէն, որ պարսկերէն կառավարիչ կը նշանակէ) Պարսից շահ Աբասէն հրամանագիր կը ստանան, որ կը հաստատէր անոնց Լոռիի մարզին սեփականատէր ըլլալու ժառանգական իրաւունքները: Հետագային անոնց յետնորդները կը տեղափոխուին Թիֆլիս, ուր ազնուականութեան շարքին կը ծառայեն վրաց (Քարթլի-Կախեթի) արքունիքին մէջ` Լորիս-Մելիքով ազգանունով, որ հայկական «Լոռիի մելիք»ի ռուսականացած տարբերակն է:

Կրթութիւն

Միքայէլ Տարիէլի Լորիս-Մելիքովը ծնած է Թիֆլիս։ Հայրը՝ Տարիէլը, յաջողած առեւտրական էր։ Միքայէլ կրթութիւնը կը ստանայ Մոսկուայի եւ Ս․ Փեթերսպուրկի մէջ^[7], յաճախելով նախ՝ արեւելեան լեզուներու «Լազարեան» ճեմարան^[8], ապա՝ Ռազմական Գվարդիայի Կադետական դպրոց։ Անմիջապէս զինուորական ծառայութեան կ՛անցնի ռուսաց կայսերական բանակին մէջ եւ 1847-ին կ՛ուղարկուի Կովկաս^[9], ուր կը ծառայէ շուրջ 20 տարի՝ ցուցաբերելով «հիասքանչ հեծելազօրային սպայի եւ մեծակարող վարչարար»ի ուշագրաւ կարողութիւններ։ Իր այդ ընդունակութեանց շնորհիւ ան կրնայ տեղացի ռազմասէր բնակչութիւնը խաղաղեցնել եւ բոլորին վստահութեան ու համակրանքին արժանանալ։

Գործունէութիւն

1877-78 թուականներու ռուս-թրքական պատերազմի ժամանակ հեծելազօրի զօրավար Լորիս-Մելիքով կը հանդիսանայ հրամանատարը այն առանձին բանակային զօրաբաժնին, որ Օսմանեան Կայսրութեան զօրքերուն դէմ պատերազմեցաւ Հայկական Լեռնաշխարհի տարածքին։ Լորիս-Մելիքով իր հրամանատարութեան տակ կը համախմբէ նաեւ հայ աշխարհազօրայինները։ Ան մեծ հռչակի կը տիրանայ Արտահանի ամրոցին գրաւումէն ետք, բայց հայազգի զօրավարին աստղը կը փայլի յատկապէս թրքական բանակի առասպելական զօրավար Մուխթար Փաշայի դէմ անոր արձանագրած ջախջախիչ յաղթանակէն ետք, Ալաջայի մերձակայքը։ Այնուհետեւ, արագ գրոհով կը գրաւէ Կարսը եւ կը պաշարէ Էրզրումը (Կարինը)։

Իր այս ծառայութեանց համար հայ զօրավարը կը ստանայ կոմսի տիտղոսը, իսկ Ալաջայի ճակատամարտին ցոյց տուած քաջութեան համար անոր կը շնորհուի 2-րդ աստիճանի Սուրբ Գէորգի շքանշան^[9]։

Պետական ծառայութիւն

Պատերազմի աւարտէն ետք, Լորիս-Մելիքով կը դառնայ Ստորին Վոլկայի զօրավարնահանգապետը^[9], ապա՝ իբրեւ պաշտօնի բարձրացում, կը փոխադրուի Կեդրոնական Ռուսաստան եւ կը նշանակուի Խարքովի նահանգապետ։

Վարչարարական եւ քաղաքական յաջողութիւնները միշտ կը հետեւին քաղաքական ասպարէզ նետուած հայազգի գործիչի պետական պաշտօնավարութեան վերելքին։ Թէեւ ամէնուր ան կը հռչակուի իբրեւ երկրէն ներս թափ առած ահաբեկչութեան դէմ խիստ պայքար մղող կառավարիչ, այսուհանդերձ՝ ան միաժամանակ իր անունին կը միացնէ ցարական վարչամեքենայի սանձարձակութեանց դէմ պայքարողի եւ սահմանադրական կարգերու ջատագովի վարկն ու հռչակը։

Ան կը նշանակուի ղեկավարը Ռուսական Կայսրութեան «Գերագոյն Գործադիր Յանձնաժողովին», որ կը ստեղծուի Ս. Փեթերսպուրկի մէջ 1880-ի Փետրուարէն ետք, երբ ընդյատակեայ յեղափոխական-ահաբեկիչներու կողմէ անյաջող մահափորձը կը կատարուի Աղեքսանդր Բ. ցարին դէմ։ Յանձնաժողովը կոչուած էր երկիրը քաղաքականապէս դուրս բերելու ներքին խռովութեանց ոլորապտոյտէն եւ, այդ ուղղութեամբ, Լորիս-Մելիքով կը ցուցաբերէ իր վարչարարական մեծ տաղանդը։ Ան Աղեքսանդր Բ. ցարին կը ներկայացնէ վարչական եւ տնտեսական համալիր բարեփոխումներու սահմանադրական ընդարձակ ծրագիր մը^[7]։ Ռուսաց կայսրը կ՛ընդունէ իր հայ զօրավարին առաջարկները։ Լորիս-Մելիքով կը նշանակուի ներքին գործերու նախարար՝ բացառիկ իշխանութեամբ, փաստօրէն դառնալով Ռուսաստանի վարչապետ-դիկտատորը^[8]։

Բայց ճիշդ այն օրը (13 Մարտ, 1881), երբ ցարը կը ստորագրէ հրամանագիրը Լորիս-Մելիքովի առաջարկած բարեփոխումներուն հաստատման մասին, յեղափոխական-ահաբեկիչները երկրորդ մահափորձ մը կը կատարեն եւ այս անգամ կը յաջողին սպաննել ցար Աղեքսանդր Բ.ը։ Յաջորդ ցարը՝ Աղեքսանդր Գ.ը բուռն պայքար կը յայտարարէ յեղափոխութեան դէմ եւ կը ձեռնարկէ ուժային բիրտ քայլերու՝^[7] մէկդի նետելով իր նախորդին հաստատած սահմանադրական բարեկարգումներու ծրագիրը։

Կոմս Լորիս-Մելիքով, Յունիս 1881-ին, նախարարական իր բարձրաստիճան պաշտօնէն հրաժարականը կը ներկայացնէ ցարին։ Պաշտօնաթող զօրավարի կարգավիճակով կը մեկնի արտասահման։ Այդ շրջանին կը գրէ «Կովկասի կառավարիչների մասին. 1776 թ-ից մինչեւ XVIII դարի վերջը» (1883, ռուսերէն), «Նոթեր Հաջի Մուրադի մասին», «Երկտող Թերեքի մարզի կացութեան մասին» (1889, Ռուսերէն) եւ այլ գործեր^[8]: Շրջան մը կ՛ապրի Գերմանիա, ուրկէ կ՛անցնի Ֆրանսա՝ Նիս, ուր եւ կ՛ապրի մինչեւ մահը, 1888-ի Դեկտեմբեր 13-ին։

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,0 ^1,1 տապանաքար
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q203443"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 https://armeniansite.ru/vydayushchiesya-armyane/222-m-t-loris-melikov.html
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Library of Congress Authorities — Library of Congress.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13219454"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q131454"></a>
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a>
↑ «Армяни, Армянская ист»
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 «ՄԻՔԱՅԷԼ ԼՈՐԻՍ-ՄԵԼԻՔՈՎ»
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 «Լոռիս Մելիքով Միքայէլ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2022-07-28-ին։ արտագրուած է՝ 2016-12-18
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 «Միքայէլ Լորիս-Մելիքով. Ռուսական կայսրութեան ներքին գործերի նախարար»

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q11028"_data-entity-id="Q203443">տապանաքար<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q203443"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 տապանաքար
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q203443"></a>

[[https://armeniansite.ru/vydayushchiesya-armyane/222-m-t-loris-melikov.html_https://armeniansite.ru/vydayushchiesya-armyane/222-m-t-loris-melikov.html]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-2] 2,0 ^2,1 https://armeniansite.ru/vydayushchiesya-armyane/222-m-t-loris-melikov.html

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7094076"_data-entity-id="Q13219454">Library_of_Congress_Authorities<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:en:Library_of_Congress|Library_of_Congress]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13219454"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q131454"></a></div>-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Library of Congress Authorities — Library of Congress.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13219454"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q131454"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328_citetype_Q60534428_citetype_Q35127"_data-entity-id="Q1768199">[https://bigenc.ru/_Большая_российская_энциклопедия]<span_class="wef_low_priority_links">_—_<span_title="Москва"_style="border-bottom:_1px_dotted;_cursor:_help;_white-space:_nowrap">М.</span>:_[[:ru:Большая_российская_энциклопедия_(издательство)|Большая_российская_энциклопедия]],_2004.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a></div>-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a>

[6] «Армяни, Армянская ист»

[ԱԱԱ-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 «ՄԻՔԱՅԷԼ ԼՈՐԻՍ-ՄԵԼԻՔՈՎ»

[Լոռիս-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 «Լոռիս Մելիքով Միքայէլ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2022-07-28-ին։ արտագրուած է՝ 2016-12-18

[Միքայէլ-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 «Միքայէլ Լորիս-Մելիքով. Ռուսական կայսրութեան ներքին գործերի նախարար»

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[7]

[8]

[9]

Միքայէլ Լորիս-Մելիքով վրաց.՝ მიხეილ ლორის-მელიქიშვილი

Ծնած է	21 Հոկտեմբեր (2 Նոյեմբեր) 1824^[1]^[2]
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Վրացական նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն^[3]
Մահացած է	24 Դեկտեմբեր 1888(1888-12-24)^[4]^[5] (64 տարեկանին)
Մահուան վայր	Նիս
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ^[3]
Կրօնք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Ուսումնավայր	Լազարեան Ճեմարան^[3] Նիկոլաևի հեծելազորային ուսումնարան?
Մասնագիտութիւն	զինուորական, պետական գործիչ, գրագէտ, քաղաքական գործիչ
Վարած պաշտօններ	Ռուսաստանի ներքին գործերի նախարար? եւ Ռուսական կայսրության Պետական խորհրդի անդամ?
Անդամութիւն	Փեթերսպուրկի Գիտութիւններու Ակադեմիա
Երեխաներ	Տարիել Լոռիս-Մելիքով?