Ամուսնութիւնը միջնադարեան Հայաստանի մէջ

Ամուսնութիւնը միջնադարեան Հայաստանի մէջ, ամուսնական իրաւունքի պատմութիւնը միջնադարեան Հայաստանի մէջ։

Յովհան Օձնեցին, որ Ը. դարուն ամբողջացուց բոլոր կանոնախումբերը։

Դ. դարուն, մինչեւ 451 թուական՝ նախքան ընդհանրական եկեղեցիէն բաժնուիլը, Հայ եկեղեցին ղեկավարուած է Աստուածաշունչով, առաքելական ու եկեղեցական աւանդոյթներով ու կանոններով, Նիկիոյ, Կոստանդնուպոլսոյ եւ Եփեսոսի տիեզերական ժողովներու (325-431), Անկիւրիայի, Կեսարիոյ, Նէոկեսարիոյ, Կանկրայի, Անտիոքի, Լաւոդիկէի եւ Սարդիկէի արտաքին տեղական ժողովներու (313-370), օտարազգի սուրբ հայրերու՝ Բարսեղ Կեսարացիի, Աթանաս Ալեքսանդրացիի, ինչպէս նաեւ հայ ազգային-եկեղեցական ժողովներու եւ հոգեւոր առաջնորդներու կանոններով։

Հայ պատմիչներու՝ Ագաթանգեղոսի, Բիւզանդի եւ Խորենացիի վկայութեամբ, միջնադարուն, օտարածին կանոններ ընդունուած եւ կիրարկուած են, զորս Ը. դարու սկիզբներուն Յովհան Օձնեցին ամբողջացուցած է իր «Կանոնագիրք Հայոց» աշխատութեան մէջ։

Հայ կնոջ իրաւական վիճակը

Միջնադարուն, իբրեւ հանրային-արտադրական միաւոր կը գերուշխէր նահապետական գերդաստանի ձեւը, ուր ժառանգական իրաւունքին, նոյնպէս գերուշխող օրէնքով, գերդաստանի աւագը կը գտնուէր ղեկավարի դերուն մէջ, իսկ կրտսեր անդամները՝ այր թէ կին, հաւասարապէս կ'ենթարկուէին տան աւագին իշխանութեան։

Ինչպէս միջնադարեան հայ դատաստանագիրքերուն, այնպէս ալ իրենց յօդուածներու կիրարկման վերաբերեալ, արխիւային եւ այլ օժանդակ աղբիւրներուն իրաւական ո՛չ մէկ սահմանափակում կայ կանանց վերաբերեալ, ընդհակառակը՝ ինչպէս դատարանին առջեւ, նոյնպէս ալ հանրային գործունէութեան բոլոր բնագաւառներուն մէջ կինը հանդէս կու գայ իբրեւ ամբողջական հաւասար քաղաքացի։ Բացառութիւն կը կազմեն այն բնագաւառները (զինուորական, վարչաքաղաքական եւ այլն), որոնց կատարումը միջնադարու անապահով դրութեան, կանանց մարմնական առանձնայատկութեան եւ ընտանիքի ու երեխաներու մտահոգութիւններու պատճառով կնոջ ուժէն բարձր կը նկատուէին։

Հայ կինը օրէնքով հաւասար բաժին ունեցած է, ինչպէ՛ս հայրենական տան ընդհանուր, այնպէս ալ՝ ամուսնութեամբ յառաջացած նոր ընտանիքի ստացուածքէն։

Սովորութական եւ ժառանգական գերուշխող իրաւունքով կնոջ տնտեսական շահերու պաշտպանութիւնը վստահուած է ընտանիքի մայր անդամներուն վրայ, իսկ Մխիթար Գոշ աւելցուցած է նաեւ այրի կնոջ նկատմամբ դատարանի պաշտպանութիւնը։

Պսակադրութիւն

Պսակադրութեան կարգը Դ. Դարուն

Պսակադրութեան վերաբերեալ առաջին կարգադրութիւնները արտայայտուած են Հայոց կանոնագիրքի «Առաքելականք»ի ԼԳ. եւ «Յարանց հետեւողաց»ի ԺԹ. կանոններուն մէջ։ Ըստ ԼԳ. կանոնին՝ պսակադրութիւնը պէտք էր կատարուէր քահանային օրհնութեամբ։ ԺԹ. կանոնը պսակադրութիւնը կ'որակէր պատուական, իսկ հարսանիքը՝ սուրբ։ Պսակը պատուական որակելը կ'արտայայտէր Աւետարանի պատուիրանը եւ ուղղուած էր պարզ ձեւով ամուսնանալու հեթանոսական կարգին դէմ, որ չէր նպաստեր ընտանիքին կայունութեան։ Հոգեւորականները, պսակը որակելով պատուական միութիւն, կը ցանկային ընդգծել անոր բարձրութիւնը։ Հարսանիքը սրբագործելով՝ իրենք նպատակ ունեցած են պսակադրութիւնը շաղկապել հարսանեկան հանդէսին հետ՝ քահանային մասնակցութիւնը ապահովելու համար։

«Կանոնագիրք Հայոց»ի ո՛չ մէկ այլ կանոնագիրք հարսանեկան հանդէսը սուրբ որակած է։

Լաւոդիկէի ԾԱ. կանոնը նոյնի՛սկ կը պատուիրէր քահանաներուն եւ ուխտաւորներուն ներկայ չըլլալ հարսանեաց խաղերուն ե՛ւ երգերուն ե՛ւ հեռանալ նախքան վարձակներու եւ կատակիչներու ժամանումը։

Դ. դարուն պսակի օրհնութիւնը յաճախ կը կատարուէր ամուսնացողներուն տունը՝ հարսանեաց հանդէսի ատեն։ Հոգեւորականութիւնը կը փորձէր բարձրացնել հարսանեաց հանդէսին կարեւորութիւնը՝ ի շահ պսակի եկեղեցական օրհնութեան, քանի որ Դ. դարուն տարածուած ամուսնալուծութեան եւ բազմամուսնութեան ազատութեան պայմաններուն առանց հարսանեաց հանդէսի ամուսնանալը սովորական երեւոյթ էր ազատներու եւ շինականներու պարագաներուն։ Այդ դարաշրջանի կանոնախումբին մէջ չկար կանոնական կարգ մը, որ պարտադիր կարգ կը սահմանէր պսակը եկեղեցւոյ մէջ օրհնելու համար։ Պատճառն այն էր, որ Հայաստան այդ օրերուն հարուստ չէր եկեղեցիներով։

Պսակադրութեան կարգը Ե. Դարուն

Բարսեղ Կեսարացի հաստատած է եկեղեցւոյ մէջ պսակադրելու փաստը։

Ե. դարուն պսակի օրհնութիւնը սահմանափակուած էր ամուսնացողներուն տան մէջ կատարելու։ Թէեւ, Շահապիվանի ժողովը՝ պսակադրութիւնը եկեղեցւոյ մէջ կատարելը պարտադիր ճանչնալու վերաբերեալ կանոն չէր ընդունած, սակայն Գ․ եւ ԺԳ․ կանոններու վկայութեամբ, պսակադրութիւնը կը կատարուէր եկեղեցւոյ մէջ, մեծ հանդիսութեամբ՝ եկեղեցւոյ գլխաւորներու եւ քահանաներու մասնակցութեամբ։ Եկեղեցւոյ մէջ պսակադրելու փաստը կը հաստատէ Բարսեղ Կեսարացիին վերագրուած «Վասն պէս պէս եւ բիւրապատիկ ախտէն» կանոնախումբը։

Ըստ Շահապիվանի կանոններուն եւ Խորենացիի «Օրհնութիւնաբեր Ցուցակ»ին՝ Ե. դարուն եղած են եկեղեցւոյ ծիսական կարգերը մանրամասնօրէն սահմանող ժողովածուներ, որոնք ծանօթ էին «կանոն՝ պսակ օրհնելոյ», «կանոն՝ մկրտութիւն առնելոյ» եւ այլ անուններով։ Այդ բոլորը կը հաւաքուին մէկ ծիսարանի մէջ, որ հետագային կը ստանայ Մաշտոց անունը։

Ծիսարանը

Ծիսարանն էր, որ կը սահմանէր, թէ հոգեւոր առաջնորդը ինչ գործողութիւն պէտք էր կատարէր օրինականացնելու համար պսակադրութիւնը եկեղեցւոյ մէջ։

Ծիսարանին մէջ պսակը եւ միւս ծէսերը կը կոչուին կանոն, որ կը շեշտէ անոնց պարտադիր եւ կանոնական կարգը։

Թէեւ ծիսարանի այս եւ մնացած կանոնները իրենց կառուցուածքով եւ բովանդակութեամբ նման չէին «Կանոնագիրք Հայոց»ի կանոններուն, քանի որ կը կրէին կանոն անունը, սակայն անոնք պարտադիր էին հոգեւորականներուն եւ հաւատացեալներուն համար։

Պսակադրութիւնը ըստ Օձնեցիի

Օձնեցիի օրով Կանոնագիրքին մէջ կը կանոնադրուի պսակադրութիւնը պարտադրաբար եկեղեցւոյ մէջ կատարել, սակայն ան այսքանով չի բաւարարուիր։ Գիտակցելով, որ պսակադրութեան պարտադիր ըլլալը կը դառնայ անապահով եւ ոտնահարելի, եթէ անոր կիրարկումը երաշխաւորուած չէ իրաւական միջոցով եւ հետեւանքով ներգործութիւնը հայ կանոնական իրաւունքին մէջ։ Իմաստասէրին ԺԵ․ կանոնը, առաջին անգամ ծանր ու ազդեցիկ ներգործութեան միջոցներ կը սահմանէ անոնց համար, որոնց մեղքով ալ կը ոտնահարուէր պսակադրութեան ծիսական կարգը։

Օձնեցի իր ԺԶ․ կանոնով կը կանոնականացնէ նաեւ երկրորդ պսակը եկեղեցւոյ մէջ օրինականացնելու խնդիրը։ Քանի որ դարաշրջանի կանոնական օրէնսդրութիւնը երրորդ եւ աւելի անգամ ամուսնացողները չէր ճանչնար եւ կը համարէր «եկեղեցիէն դուրս ինկած յարաբերութիւն», եւ նման ամուսնութիւն եկեղեցւոյ մէջ չէր օրհնուեր եւ չէր օրինականացուեր:

Պսակադրութիւնը սրբութեամբ եւ օրէնքով օրհնելու իրաւասուներ

Պսակադրութիւնը սրբութեամբ եւ օրէնքով օրհնելու իրաւասու էին հոգեւոր դասի միայն որոշ պաշտօնեաներ․ ըստ «Առաքելականք» կանոնախումբին՝ քահանաներուն (ԷԳ․), ըստ Գրիգոր Լուսաւորիչին՝ առաջնորդներուն (Ի․), ըստ Սահակի կանոններուն՝ քահանաներուն (ԻԷ․, ԻԸ․), ըստ Շահապիվանի կանոններուն՝ քահանային (երէցին), եպիսկոպոսին (Գ․, Է․, ԺԳ․), ըստ Օձնեցիի կանոններուն՝ քահանային (ԺԵ․, ԺԶ․) եւ այլն։ Եկեղեցւոյ այլ սպասաւորները՝ վարդապետները, սարկաւագները, դպիրները, գրակարդացները եւ այլք պսակը օրինականացնելու իրաւունք չունէին։

Կանոնական օրէնսդրութիւնը որոշակի պահանջներ կը ներկաեացնէ պսակադրութեան իրաւունք ունեցող քահանային։ «Սուրբ» պսակը կրնար օրհնել կենցաղով եւ հասարակութեան մէջ իր վարքով պատուական հոգեւորականը։ Դ. դարուն հաւատացեալները հրապարակօրէն կը խորշէին ամուսնացած երէցներէն, անարժան կը համարէին անոնց կողմէն պսակը օրինականացնելը։ Անդրադառնալով այդ անցանկալի երեւոյթին՝ Գանգրայի ժողովը յատուկ կանոն մը կ'ընդունի, որմով կը սահմանէ. «Ոյք երկմտեն եւ խորշեն յերէնուէ, որ ամուսնացեալ իցէ, որպէս թէ ոչ իցէ արժան ի նոցանէ աւրէնս առնուլ՝ նզովեալ լիցին» (Դ․)։

Հայ կանոնական իրաւունքը կ'արգիլէր նաեւ անապատականին եւ ուխտաւորին պսակ դնել։ Ուխտաւորները եկեղեցական ուխտին, վանքին պատկանող վանական կամ կրօնաւորներ էին։ Անոնք ունէին իրենց ուրոյն կոչումը, չունէին եկեղեցական աստիճան եւ քահանայագործութեամբ զբաղելու իրաւունք։ Ասկէ բնականաբար կարելի է հետեւցնել, որ Լուսաւորիչի օրերէն ի վեր, տարբերութիւն կը դրուէր անապատականին (ուխտաւորին) եւ առաջնորդին (քահանային) միջեւ. անոնք կը գերադասէին պսակադրութեան հարցերով դիմել աշխարհիկ վայելքներէն հեռացած ճգնաւորներուն։

Պսակադրութեան օրուան ընտրութիւն

Աշխարհիկ օրէնսդրութիւնը որեւէ սահմանափակում չէր սահմանած նշանադրութեան եւ հարսանիքի օրը որոշելու գծով։ Միակ լուրջ խոչընդոտը, որ պիտի փոխադարձ համաձայնութեամբ հարթէին ամուսնացողներն ու անոնց հարազատները նախքան հարսանիքի օրը որոշելը՝ վարձքի եւ օժիտի շուրջ համաձայնութիւն կաեացնելն էր, որմէ ետք անոնք անարգել կը սահմանէին հարսանիքի օրը։

Իրավիճակը կը փոխուի նոր դաւանանքի յաղթանակին պատճառով։ Հոգեւոր աւագանին՝ ի պատիւ «Տեառն», կը սահմանէ տօնական օրեր, պահքի եւ սուգի օրեր, որոնք պարտադիր էին «իսկական» Աստուծոյ բոլոր հաւատացեալներուն համար։ Այս հարցերը կանոնակարգուած էին «Առաքելականք»ի Բ., Գ., Դ., Ե., Է., Ը., Է., Թ., Ժ., ԺԱ., Երկրորդ Առաքելականի՝ ԿԴ., Նիկիոյ՝ Ի., Գանգրայի՝ ԺԸ., ԺԹ., Ի., ԻԱ., Սահակ Պարթեւի՝ Խ. եւ այլ կանոնախմբերուն մէջ։ Անոնց կիրարկումը կ'երաշխաւորուի ներգործութեան կանոնական միջոցներով։ Այդ գործին մէջ թերացող հոգեւորականները կը պաշտօնազրկուէին։ Ըստ Գանգրայի տուեալ կանոններուն, այն հաւատացեալները, որոնք կ'արհամարհէին կիրակնօրեայ, քառասունքի եւ այլ պահքեր, կը նզովուէին եկեղեցւոյ կողմէ։ Անոր իբրեւ արդիւնք կանոններ կ'ընդունուին պսակադրութեան եւ հարսանիքին թոյլատրուած եւ արգիլուած օրերու մասին։ Քահանան պէտք չէր պսակադրեր՝

• Բոլոր Կիրակի օրերը։
• Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ, բոլոր պաս օրերը։
• Հինգ նաւակատիքներու պաս շաբաթներէն ետք եկող ութ օրերը։
• Մեծ պասը եւ ծննդեան պասն իր ութ օրերով։
• Զատիկէն մինչեւ հոգեգալստեան յաջորդող առաջին Կիրակին:

Հարսանեկան զգեստի օրհնութիւն

«Մաշտոց» ծիսարանի կազմը, 1905

Հայ կանոնական իրաւունքի, յատկապէս՝ «Մաշտոց» ծիսարանի շարք մը ձեռագիրներու ուսումնասիրութիւնները կը վկայեն, որ Հայ եկեղեցին յատուկ կարեւորութիւն տուած է հարսանեկան զգեստը օրհնելու ծէսին։

«Մաշտոց»ին մէջ, յատուկ կանոն մը կայ նուիրուած այս ծէսին՝ «Կանոն հանդերձ օրհնելոյ» անունով։ Հեթանոս հայերը հարուստ ծէսերով փափաքած են վնասազերծել հարսանեկան զգեստը կախարդական եւ սատանայական չարքերէ, որոնք, իբր թէ, մտնելով հարսանեկան զգեստին մէջ, մարմնական վնաս կը պատճառէին հարսին եւ փեսային։ Հեթանոսական այդ պատկերացման դէմ, ինչպէս նաեւ կողմերը այդ վտանգէն փրկելու համար, նախատեսուած էր հարսանեկան զգեստի օրհնութեան կանոնը։

Հարսանեկան զգեստը օրհնելը քահանային կանոնա-իրաւական պարտականութիւնն էր։ Խաչն ու Մաշտոցը առնելով,, քահանան նախ փեսային, ապա հարսին տունը կ'երթար, զգեստը օրհնելու։ Այդ ծէսը սովորաբար կը կատարուէր Ուրբաթ օրը, նախ փեսային, ապա հարսին տունը, որմէ ետք մարդիկ կ'երթային եկեղեցւոյ պսակի խորհուրդը կատարելու համար։

Մինչամուսնական սեռական յարաբերութիւններ

Հարսանեկան պսակի օրհնութեան կարգը սահմանելու ատեն, մեծ կարեւորութիւն կը տրուէր ամուսնացողներու կուսութեան։ Պսակի օրհնութեան կարգը կախուած էր կուսութենէն։ Հոգեւորականութիւնը, սրելով կուսութեան կարեւորութիւնը, կը ձգտէր վարքագիծ դարձնել այն, ինչ որ չեն կրցած ապահովել հեթանոսական Հայաստանի քուրմերը։ Կ'ընդունուին շարք մը նոր կանոններ, որոնք կուսութեան խախտումը մինչեւ պսակի օրհնութիւնը պատժելի կը համարեն երկու սեռերու համար, իսկ Շահապիվանի ժողովի կանոններով պսակադրութեան կարգը կը կապուի կուսութեան հետ։ Կը սահմանուի պսակի օրհնութեան երկու կարգ՝ կուսանի եւ երկեակի (ոչ կոյսի) պսակի օրհնութիւնը։

Կեսարիոյ ժողովի Բ. կանոնը կը դատապարտէր մինչամուսնական սեռական յարաբերութիւնները՝ զայն որակելով կուսութեան սահմաններու խախտում։

Դ. դարու 20-ական թուականներուն, մինչամուսնական սեռական յարաբերութիւններ ունեցած անձինք կ'ենթարկուէին կանոնական պատիժի, սակայն պատիժը կրելէ ետք տարբերութիւն չէր դրուեր կոյսին եւ ոչ կոյսին հարսանեկան պսակի օրհնութեան ծէսին միջեւ։ Կուսութեան կանոնը պարտադիր կը ճանչցուէր նաեւ տղամարդոց համար։ Նոյն բանը կը սահմանուէր Լուսաւորիչի՝ Ե., Նեոկեսարիոյ՝ Ը. եւ Ներսէսի կանոնախումբի Ե., ԼԷ., ԼԸ. եւ Խ. կանոններով։

Դ. դարուն սահմանուած կանոնական օրէնսդրութիւնը երկու հարց կը լուծէր՝ կուսութիւնը պարտականութիւն կը հռչակէր նաեւ տղամարդոց համար, ինչպէս նաեւ կեանքի կը կոչէր եւ իր իրաւասութեան ու հսկողութեան տակ կը դնէր հարսանեկան պսակի օրհնութիւնը։ Սակայն այդ օրէնսդրութիւնը դեռ կեանքի չէր կոչուած։ Ըստ Բիւզանդի՝ Տիրան-Արշակ֊Պապ թագաւորներու օրով հանրութեան լայն խաւերը միայն անունով քրիստոնեայ դարձած էին. մարդիկ կ'ոտնահարէին կանոնական սահմանումները, կ'ամուսնանային բազում անգամ՝ առանց պսակը օրհնելու, հեթանոսաբար հարսանեկան հանդէսով կամ առանց անոր՝ չկրելով եռամեայ կանոնական պատիժը։ Երկրորդ պսակի համար սահմանուած եռամեայ ապաշխարանքի կարգը ինքզինք չէր արդարացներ։ Անընդունելի էր աւանդաբար սեռական ազատութեան իրաւունքէ օգտուող տղամարդոց համար եւ ծանր կացութեան կը մատնէր յատկապէս կիները, որոնք, դառնալով երկիրի իշխանաւորներու կիրքերու զոհը, պէտք էր կրէին նաեւ տուեալ կանոնական պատիժը։ Այս պատճառով կանոնական խստութիւնները զանգուածաբար կը ծնէին անցանկալի երեւոյթներ, ամուսնացողները կը մղէին կոյս ըլլալու վերաբերեալ սուտ երդում տալուն, կ'ամուսնանային պարզ ձեւով՝ առանց պսակի օրհնութեան եւ այլն։

Այդ պատճառով արդէն Ե. դարուն Հայաստանի մէջ կ'ընդունուին պսակի օրհնութեան վերաբերեալ նոր կանոններ, որոնք ներգործութեան տեսակէտէ էապէս կը տարբերէին Դ. դարու սահմանումներէն։ Թէեւ հարսանեկան պսակի օրհնութեան վերաբերեալ նոր կանոնները դարձեալ կապուած էին մինչամուսնական մաքրութեան կամ կուսութեան հետ, առանց եռամեայ ապաշխարանքի էին, ինչպէս կը պահանջէին Կեսարիոյ, Գրիգոր Լուսաւորիչի եւ Նեոկեսարիոյ կանոնները։ Ըստ նոր կարգի՝ կուսանի պսակի օրհնութեան ծէսը կը տարբերէր ոչ կոյսի հարսանեկան պսակի օրհնութեան կարգէն։ Ամուսնացողը կոյս էր թէ ոչ, անոր հարսանեկան պսակը ենթակայ էր օրհնութեան, բայց կոյսինը՝ կոյսի պսակի օրհնութեան ծէսերով, իսկ ոչ կոյսինը՝ անոնց համար մշակուած արարողութեամբ։

Այս բարեփոխումներու հիմքը կը դրուի Սահակ Պարթեւին եւ Մեսրոպ Մաշտոցի կենդանութեան օրերուն, սակայն նոր կարգի օրինականացումը տեղի կ'ունենայ Շահապիվանի ժողովին։ Մինչ այդ ոչ մէկ այլ ընդունուած կանոնախումբ կար, որ կը վկայէր կուսութեան հետ կապուած երկու ինքնուրույն ծէսերու գոյութեան մասին։ Այս նոր կարգի հիմքը առաջին անգամ կը դրուի եկեղեցւոյ ծիսարանին մէջ, որ աւելի ուշ կը ստանայ «Մաշտոց» անունը։ Թէեւ կուսանի եւ ոչ կուսանի պսակի օրհնութեան համար սահմանուած ծէսերը էապէս կը տարբերէին իրարմէ, սակայն քանի որ աշխարհականներու համար կարեւորը պսակի օրհնութիւնը եկեղեցւոյ մէջ կատարելն էր, ապա անոնք մեծ կարեւորութիւն չեն տար երկու ծէսերու միջեւ եղած տարբերութեան։ Անիկա յաջող գտնուած իրաւական միջոց էր պսակի եկեղեցական օրհնութեան հետագայ զարգացման ու տարածման համար։

Ի տարբերութիւն Կեսարիոյ, Լուսաւորիչին եւ Նեոկեսարիոյ վերոյիշեալ կանոններուն, որոնք մինչամուսնական յարաբերութիւններ ունեցողներու համար կը սահմանէին եռամեայ ապաշխարութիւն, Շահապիվանի կանոնը կը բաւարարուի «ապաշխարութեամբ մաքրուին» արտայայտութեամբ՝ առանց որեւէ ժամանակահատուած եւ եկեղեցւոյ դուրսը կամ ներսը ապաշխարելու կարգ սահմանելու։ Փոխարէնը՝ Գ. կանոնը կը սահմանէ ներգործութեան երկու նոր միջոց՝ տուգանք եւ երկրորդ անգամ ամուսնացողի պսակի օրհնութեան կարգը, որ էապէս կը տարբերէր կոյսերու պսակի օրհնութենէն։ Երկակի պսակի օրհնութեան ծիսական գործողութիւնները իրենց ճոխութեամբ զգալիօրէն կը զիջէին կուսանի պսակի օրհնութեան։ Դ. դարուն Նեոկեսարիոյ՝ Է., երկրորդ Նիկիականք՝ ԼԹ. կանոնները քահանային կ'արգիլէին մասնակից ըլլալ երկրորդ կին առնողին հարսանիքին։

Հարազատներու հետ ամուսնութիւն

Շահապիւանի ժողովը դիւրութեամբ չէ սահմանած ամուսնութեան հասի սահմանը մինչեւ չորրորդ պորտ։ Ազնուականութիւնը եւ նախարարները այդ կանոնին մէջ կը տեսնէին իրենց ինչքերուն իրաւունքի ոտնահարումը եւ կալուածներու ու հարստութեան տրոհումը։ Այս հողին վրայ երկարատեւ պայքար մղուած է երկիրը կառավարողներուն եւ հոգեւոր հայրերուն միջեւ։ Այդ կանոնին խախտումը գրեթէ ողջ միջնադարու ընթացքին կը մնայ արտօնեալ դասի մարդոց շրջանակին մէջ։ Հարազատներու հետ ամուսնացողները անիծելով եւ այլ խիստ պատիժներ գործադրելով՝ եկեղեցին չի յաջողիր արմատախիլ ընել այդ բարքերը հայ իրականութենէն։

Ըստ Ստեփանոս Կանաեանցի՝ Դ. դարուն հայ նախարարներն ու մեծամեծները եղած են բազմակին եւ ամուսնացած են հարազատներու հետ։ ԺԸ. դարու վերջին եւ ԺԹ. դարու սկիզբին, Ղարաբաղի հայ մելիքներէն ոմանք, հարճեր ունենալով հանդերձ, եղած են երկկին։ Այս աւանդութիւնը մնացած էր Դ. դարէն, երբ հայ նախարարները բազմակին էին։ Մերձամուսնութեան օրինակներ կան Կիլիկեան թագաւորութեան մէջ։ Նման կապեր եղած են Զաքարեան սպասալարներու եւ հայ Օրբելեաններու, Բագրատունեաց, Արծրունեաց եւ Սիւնեաց տոհմերու միջեւ։

Հայոց կանոնագիրքերը իրենց հիմնական յօդուածներով էականօրէն չէին տարբերիր այլ ժողովուրդներու ամուսնա-ընտանեկան կեանքին վերաբերող օրէնքներէն։

Ամուսնա-ընտանեկան յարաբերութիւններ

Դ. դարէն սկսեալ, Հայաստանի մէջ ամուսնա-ընտանեկան յարաբերութիւններու համար կիրարկուած են թէ՛ ներքին (Հայաստանի հաստատութիւններու մշակած) եւ թէ՛ արտաքին (բիւզանդական, եւ այլն) կանոնները։ Քրիստոնէական հայ եկեղեցին ձեւաւորման վաղ շրջանին կը հովանաւորէր ամուսնա-ընտանեկան յարաբերութիւններու ընթացքը։ Հետեւաբար ըստ «Կանոն առաքելականքի» ԼԳ. կանոնին՝ ամուսնութիւնը օրինական էր, եթէ պսակադրութիւնը օրհնուած էր քահանային կողմէ։ Առաքելական կանոնը հայերէն կը պահանջէր խստօրէն կիրարկել Մովսէսին օրէնքները՝ չամուսնանալ մօտիկ ազգականի, քրոջ, դստեր, հօրաքրոջ, մօրաքրոջ, հօր կնոջ, որդւոյն կնոջ եւ քեռիին հետ։ Սեռական կենակցութիւնը մինչեւ 4-րդ զարմը կը դատապարտուէր, թէեւ այդ օրերուն լիովին օրինական կը համարուէր, որ եղբօր մահէն ետք անոր կնոջ հետ կրնար եղբայրը ամուսնանալ։

Ամուսնալուծութիւն

Իբրեւ կանոն, կինը կը գտնուէր տղամարդուն իշխանութեան տակ։ Տղամարդը ապահարզանի աւելի լայն իրաւունք ունէր, քան կինը։ Ասով հանդերձ, ապահարզանի իրաւունքներու հարցին մէջ տղամարդուն եւ կնոջ իրաւունքներու հաւասարեցման ձգտումը նկատելի էր։ Ապահարզանի օրինական հիմքերու սահմանումը սկսած է Ե. դարէն եւ զգալի չափով ընդլայնուած է Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքին մէջ։ Տղամարդը պարտաւոր էր ամէն բան՝ հող, ջուր, տուն եւ այլն հաւասար կիսել կնոջ հետ։

Կինը կրնար ուրիշին հետ ամուսնանալ, սակայն այն պայմանով, որ իր բաժնեմասը յատկացնէր արքայական գանձարանին։ Տղամարդ ամուսինը պարտաւոր էր եօթը տարի սպասել եւ եկեղեցւոյ տուգանք վճարել։ Ընդ որում, եթէ մինչեւ մէկ տարին լրանալը ուրիշ կին համարձակէր անոր հետ ամուսնանալ, կը նշանակէր, որ ինք եղած էր ապահարզանի պատճառը, ուստի պէտք էր զինք բռնել եւ ուղարկել ուրկանոց՝ մէկ տարի ցորեն աղալու, իսկ եթէ այդ կինը ազատներէն էր, ապա այդ պատիժին փոխարէն զինք կը տուգանէին։ Այդ պատիժը նպատակ ունեցած է ահաբեկել կիները եւ արգելք հանդիսանալ նման տղամարդու հետ նոր պսակի։

Այն պարագային, երբ տղամարդը «դիւոտ» էր, կը նեղացնէր կինը՝ չլրացնելով ամուսնական կեանքի անհրաժեշտ պայմանները, ապա կինը պէտք էր համբերէր եօթը տարի, որուն ընթացքին անոր ծնողները փեսային դիտողութիւններ կ'ընէին եւ անկէ կը պահանջէին յարգել կինը կամ ալ բաժնուիլ անկէ։ Եթէ կինն էր մեղաւորը, ապա ան պատիժի կ'ենթարկուէր։ Այն պարագային, երբ կինը առանց օրինական հիմքի ձգէր ամուսինը, կը յանձնուէր ամուսինին յաւերժ ստրկութեան։

Ամուսնական յարաբերութիւնները կարգաւորելու ատեն, նկատի կ'առնուէին մեղաւորութեան սկզբունքը, անկեղծութիւնը, ազնւութիւնը եւ այլ հանգամանքներ։