Երուանդ Օտեան

Երուանդ Օտեան (19 Սեպտեմբեր 1869(1869-09-19), Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 3 Հոկտեմբեր 1926(1926-10-03), Գահիրէ, Եգիպտոսի թագավորություն), նշանաւոր երգիծաբան, վիպասան, թատերագիր եւ հրապարագիր։

Երուանդ Օտեան
Ծնած է	19 Սեպտեմբեր 1869(1869-09-19)
Ծննդավայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	3 Հոկտեմբեր 1926(1926-10-03) (57 տարեկանին)
Մահուան վայր	Գահիրէ, Եգիպտոսի թագավորություն
Քաղաքացիութիւն	Օսմանեան Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Ուսումնավայր	Պէրպէրեան Վարժարան
Տեսակ	Երգիծանք
Մասնագիտութիւն	լեզուաբան, թարգմանիչ, վիպասան, Խմբագիր, լրագրող, գրագէտ
Աշխատավայր	Հայրենիք Հայրենիք Ազատ խոսք «Ազատ Բեմ»

Երուանդ Օտեանին նուիրուած ՀՀ փոստային նամականիշ

Կենսագրութիւն

Ծնած է Պոլիս՝ Օտեաններու նշանաւոր գերդաստանին մէջ, կրթութիւնը ստացած է տան մէջ՝ մասնաւոր դասերով, ապա՝ իր հօրեղբօր՝ Գրիգոր Օտեանի շունչին տակ, տիրացած է զարգացման բարձր աստիճանի, շնորհիւ իր հետեւողական ընթերցասիրութեան։ 1879 թուականին հօրեղբօր՝ Գրիգոր Օտեանի նախաձեռնութեամբ, իննամսեայ ուղեւորութիւն մը կը կատարէ Եւրոպայի մէջ՝ Փարիզ, Հռոմ, , Նիաբոլի, եւ այլ քաղաքներ։ Օտեանի անունը թուրքական իշխանութիւններուն համար եղած է «անբարեյոյս անձանց» ցուցակին մէջ։ 1896 թուականի Օգոստոսին, երբ Կ․ Պոլսոյ մէջ կը սկսին հայկական ջարդերը, ան գաղտնի կը հեռանայ այնտեղէն։ Օտեան հեռանալով դէպքերէն եւ Կ.Պոլիսէն, տասներկու տարի կ'ապրի թափառական կեանք մը, շրջելով՝ Աթէնք, Փարիզ, Գահիրէ, Վիէննա, Լոնտոն, Պոմպէյ։

1909 թուականին կը վերադառնայ Պոլիս, կ'աշխատակցի զանազան թերթերու ու կ'արտադրէ մեծ թիւով գործեր։ 1915–ին կ'աքսորուի ու կը հասնի մինչեւ Տէյր-Զօր, բայց հրաշքով կ'ազատի. 1925 թուականին կը հաստատուի Եգիպտոս, ուր կը մահանայ։

Երգիծաբան Օտեանը

Երուանդ Օտեան հայ երգիծանքին կը բանայ նոր հորիզոններ՝ այնքան սիրուած ու փնտռուած գրական այս սեռին անվիճելի հիմնադիրին, հանճարեղ Յակոբ Պարոնեանի իւրօրինակ, այլեւ արժանաւոր յաջորդը դառնալով։ Օտեան ունէր կեանքն ու մարդիկը աւելի լայն ընդգրկումով ճանչնալու, երգիծանքը գեղարուեստական բարձրորակ մշակումի արժանացնելու եւ ազգային հասարակական ամէն կարգի թերութիւններն ու յոռի բարքերը անխնայ ձաղկելու բնատուր տաղանդը։ Երուանդ Օտեանի կերտած «Ընկեր Փանջունի»ի կերպարը առանձինն բաւարար է, որպէսզի հայկական երգիծագրութեան այս մեծատաղանդ վարպետը իր արժանի տեղը գրաւէ հայ ժողովուրդի վաւերական մեծերու եւ անմահներու համաստեղութեան մէջ։ «Ընկեր Փանջունի»ի եռահատոր շարքը, որ ծաղրանկարի կը վերածէ «հայ ընկերվարական յեղափոխական»ի այն կերպարը, որ հայ իրականութենէն կտրուած ու գաղափարական բարոյական սրբութիւններէ զուրկ՝ այլանդակ արարած մըն է։ «Ընկեր Փանջունի»ն քաղաքական երգիծանքի գլուխ-գործոցը կը դառնայ հայ գրականութեան մէջ։

Օտեան երգիծանքի հզօր զէնքով կը ծաղրէ եւ ձաղկէ ազգային այն գործիչները, որոնք երեւութապէս «յեղափոխական», «հայրենասէր», «ազգային հերոս» են, մինչդեռ գործնականօրէն կ'ոտնահարեն, կ'արատաւորեն իւրաքանչիւր սուրբ գաղափար: Որպէս իրապաշտ, կը ստեղծէ երգիծական տիպարներու եւ բնաւորութիւններու ամբողջ պանկերասրահ մը, կը ծաղրէ աշխարհիկ եւ հոգեւոր հարստահարիչները, յղփացած դրամատէրերը եւ կեղծ բարերարները, ազգային անփառունակ գործիչները, նորաձեւութեան հետեւող մաերահոգի կիները: Ընտանիքի կենցաղէն զաւեշտական պատկեր մըն է» Արագ դարմանում մը «երգիծական պատմուածքը, ուր կը ծաղրուի քաղքենի կինը, որուն գլխաւոր մտահոգութիւնը վայելքն է: Հնղինակը կը հեգնէ նաեւ Սերովբէ աղային կակուղ բնաւորութիւնը, թուլամորթութիւնը: «Ընկեր Փանջունի» երգիծավէպը ծաղրի կ'ենթարկէ Փանջունին, որ նախաեղեռնեան շրջանին Արեւմտեան Հայաստանին մէջ վխտացող կեղծ յեղափոխական մակաբոյծներու իսկական տիպարն է: Օտեան ծիծաղելի դրութիւններ եւ բանաձեւ ունէր, ստեղծելու մեծ վարպետ է եւ զանազան ծիծաղաշարժ եւ ողբերգական պարագաներու մէջ կը ներկայացնէ իր հերոսը: Ճանաչողական եւ գեղարուեստական արժանիքներ ունին անոր» թերթօնային« վէպերը եւ վէպ ժամանակագրութիւնները, ինչպէս՝ «Նոր հարուստներ», «Կաւէ հերոսներ կամ մեր ազգայիններու», «Կանաչ հովանոցով կինը», «Հայ Տիասբորան»: Ականատես եւ դէպքերու մասնակից գրողը անդրադարձած է առաջին աշխարհամարտի եւ Հայոց Ցնղասպանութեան տարիներու իրադարձութեան, հայ ժողովուրդի ողբերգական ճակատագրին, իսկ նորաստեղծ հայ Սփիւռքին նուիրած «Հայ Տիասբորան» վէպին մէջ գեղարուեստօրէն կը համոզէ, որ հայապահպանութեան երաշխիքը հայրենադարձութիւնն է դէպի վերածնուած Մայր Հայրենիքը: Վ.Թոթովենց իրաւամբ կը նկատէ, թէ Օտեան ունի երգիծանքի ամենամեծ տուեալը՝ ճշմարտախօսութիւն: Այս մարզին մէջ ան արժանի յաջորդը կ'ըլլայ մնծահռչակ Պարոնեանի: Օտեանի «Մեր երեսփոխանները» շարքը տեսակ մը շարունակութիւնը կը կազմէ «Ազգային Ջոջեր»ուն: Սեղմ ու ծաղրական դիպուկ բնութագրութիւններով հարուստ են իր կենսագրականները, որոնք կը ներկայացնեն հնղինակին ժամանակակից ազգային գործիչները:

Գլխաւոր Գործերը

Օտեան արեւմտահայ գրականութեան ամէնէն առատ արտադրող գրողներէն մէկն է։ Իր երգիծական վէպերն են՝

• «Միջնորդ Տէր Պապան»
• «Ընտանիք, Պատիւ, Բարոյական»
• «Վաճառականի Մը Նամակները»
• «Թաղականին Կնիկը», եւ այլն։

Ինքն է հիմնադիրը արկածային վէպին՝ մեր գրականութեան մէջ, մնալով անգերազանցելի․ «Ապտիւլ Համիտ Եւ Շերլոք Հոլմս», «Ես Դրսեցի Չեմ Առներ», «Թիւ 17 Խաֆիէն», եւ այլն։ Իր երգիծական գլուխ գործոցը՝ «Առաքելութիւն Մը Ի Ծապըլվար»՝ «Ընկեր Փանջունի» հերոսով, ո՛չ միայն հայ, այլեւ՝ համաշխարհային երգիծական գրականութեան արժէքներէն կը նկատուի։
Գրիգոր Օտեան «Զարթօնք»ի շրջանի մեծագոյն դէմքերէն է։ Յառաջդիմական գաղափարներու տէր, ազգային եւ քաղաքական մեծ գործիչ։ Իր հօրեղբայրը հիմնադիրներէն է մեր ազգային սահմանադրութեան։

Երկերու մատենագիտութիւն

• Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար, Կ. Պոլիս, 1911, 136 էջ:
• Պօղոս փաշա Նուպար (կենսագրական նօթեր), Կ. Պոլիս, 1911, 100 էջ:
• Ապտիւլ Համիտ եւ Շէրլոք Հոլմս, հատ. Ա. Բռնաւորը անծանօթին դէմ, Կ. Պօլիս, 1911, 224 էջ:
• Ապտիւլ Համիտ եւ Շէրլոք Հոլմս, հատ. Բ. Թիւրք հերոսուհի մը, Կ. Պօլիս, 1911, 208 էջ:
• Ապտիւլ Համիտ եւ Շէրլոք Հոլմս, հատ. Գ. Դէպի անկում, Կ. Պօլիս, 1912, 224 էջ:
• Ընկեր Փանջունի Վասպուրականի մէջ, Կ. Պոլիս, 1914, 192 էջ:
• Մանանայ, ա. տ., 1914, 224 էջ:
• Տասներկու տարի Պօլսէն դուրս. 1896–1908 (անձնական յիշատակներ), հատ. Ա., Կ. Պօլիս, 1914, 316 էջ:
• Արիւնոտ յիշատակներ, Կ. Պոլիս, 1920, 48 էջ:
• Երգիծական տարեցոյց, Ա. տարի, Կ. Պոլիս, 1920, 172 էջ:
• Միջնորդ տէր պապան, Կ. Պոլիս, 1920, 376 էջ:
• Յեղափոխութեան մակաբոյծները, ա. տ., 1920, 72 էջ:
• Դատաստանական խորհրդին առջեւ կամ Բերայի գայթակղութիւնները, Կ. Պոլիս, 1921, 144 էջ:
• Երգիծական տարեցոյց, Բ. տարի, Կ. Պոլիս, 1921, 144 էջ:
• Թաղականին կնիկը, Կ. Պոլիս, 1921, 408 էջ:
• Դատաստանական խորհրդին առջեւ կամ Բերայի գայթակղութիւնները, Կ. Պոլիս, 1922, 144 էջ:
• Մատնիչը, Կ. Պօլիս, 1922, 120 էջ:
• Տասներկու տարի Պօլսէն դուրս. 1896–1908 (անձնական յիշատակներ), հատ. Ա., Կ. Պօլիս, 1922, 408 էջ:
• Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար, Պուքրէշ, 1923, 80 էջ:
• Ընկեր Փանջունի Վասպուրականի մէջ, Պուքրէշ, 1923, 84 էջ:
• Տքթ. Վարդան, ա. տ., 1925, 192 էջ:
• Ես դրսեցի չեմ առներ, Կ. Պոլիս, 1926, 732 էջ:
• Ընտանիք, պատիւ, բարոյական, Կ. Պոլիս, 1929, 436 էջ:
• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ. Ա, Կ. Պոլիս, 1931, էջ 1–350:
• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ. Բ, Կ. Պոլիս, 1931, էջ 351–654:
• Վաճառականի մը նամակները կամ կատարեալ մարդ ըլլալու արուեստը, Գահիրէ, 1934, 48 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի, Փարիզ, 1935, 208 էջ:
• Յերկերի ժողովածու, ՅԵրեւան, 1935, 652 էջ:
• Ապտիւլ Համիտ եւ Շէրլոք Հոլմս, հատ. 1. Բռնաւորը անծանօթին դէմ, Պէյրութ, 1937, 252 էջ:
• Ապտիւլ Համիտ եւ Շէրլոք Հոլմս, հատ. 2. Թիւրք հերոսուհի մը, Պէյրութ, 1937, 280 էջ:
• Ապտիւլ Համիտ եւ Շէրլոք Հոլմս, հատ. 3. Դէպի անկում, Պէյրութ, 1937, 208 էջ:
• Տասներկու տարի Պօլսէն դուրս. 1896–1908 (անձնական յիշատակներ), հատ. Ա., Պէյրութ, 1937, 424 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի ի Ծապլվար եւ Վասպուրական, Գահիրէ, 1938:
• Թիւ 17 խաֆիէն, հատ. Ա, Գահիրէ, 1938, էջ 1–327:
• Թիւ 17 խաֆիէն, հատ. Բ, Գահիրէ, 1938, էջ 328–623:
• Թիւ 17 խաֆիէն, հատ. Գ, Գահիրէ, 1938, էջ 624–903:
• Թիւ 17 խաֆիէն, հատ. Դ, Գահիրէ, 1938, էջ 904–1124:
• Միջնորդ տէր պապան, Պէյրութ, 1938, 416 էջ:
• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ. Ա, Պէյրութ, 1938, 240 էջ:
• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ. Բ, Պէյրութ, 1938, 232 էջ:
• Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ, հատ. Գ, Պէյրութ, 1938, 220 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի տարագրութեան մէջ եւ ընկ. Փանջունիի աշխարհայեացքները, Գահիրէ, 1939, 48 էջ:
• Տասներկու տարի Պօլսէն դուրս. 1896–1908 (անձնական յիշատակներ), Սոֆիա, 1939, 296 էջ:
• Մատնիչը, Պէյրութ, 1940, 160 էջ:
• Օտեանի նամակները. Ա. շրջան, Իսթանպուլ, 1946, 184 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի, Պէյրութ, 1954, 148 էջ:
• Երկերի ժողովածու, Պէյրութ, 1955, 356 էջ:
• Ես դրսեցի չեմ առներ, Պէյրութ, 1956, 616 էջ:
• Երկեր. Վեպեր եւ վիպակներ, Պատմվածքներ, Ֆելիետոններ, Երեւան, 1956, 796 էջ:
• Տասներկու տարի Պօլսէն դուրս. 1896–1908 (անձնական յիշատակներ), հատ. Ա., Պէյրութ, 1956, 368 էջ:
• Թիւ 17 խաֆիէն, հատ. 1, Պէյրութ, 1957, էջ 1–436:
• Թիւ 17 խաֆիէն, գիրք 2, Պէյրութ, 1957, էջ 437–888:
• Ընկեր Բ. Փանջունի Վասպուրականի մէջ, Վենետիկ, 1959, 101 էջ:
• Թաղականին կնիկը, Պէյրութ, 1959, 352 էջ:
• Մեր երեսփոխանները, Վենետիկ, 1959, 136 էջ:
• Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար, Վենետիկ, 1960, 72 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի, Վենետիկ, 1960, 84 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Վեպ եւ վիպակներ, Երգիծական եւ այլ պատմվածքներ, Ֆելիետոններ, Պամֆլետներ, Պարոդիաներ, Կոմեդիաներ, Երեւան, 1960, 728 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Ապտյուլ Համիդ եւ Շերլոք Հոլմս, Երեւան, 1961, 524 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Սալիհա հանըմ կամ բանակը բռնավորին դեմ, Երեւան, 1961, 500 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 4. Հուշագրություններ, Երգիծական վիպակներ, Ֆելիետոններ, Պամֆլետներ, Երեւան, 1962, 704 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 5. Ես դրսեցի չեմ առներ, Երեւան, 1962, 596 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 6. Ընտանիք, պատիվ, բարոյական, Թաղականին կնիկը, Երեւան, 1963, 676 էջ:
• Մատնիչը, Պէյրութ, 1961, 120 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի, Պէյրութ, 1962, 124 էջ:
• Թաղականին կնիկը, Պէյրութ, 1964, 256 էջ:
• Ընկեր Բ. Փանջունի, Պէյրութ, 1969, 124 էջ:
• Երկեր. Ընտանիք, պատիվ, բարոյական, Թաղականին կնիկը, Հեղափոխության մակաբույծները (պատմվածքաշար), Համբարձում աղա, Երեւան, 1978, 736 էջ:
• Ընտիր երկեր. Պատմվածքներ, Վեպեր եւ վիպակներ, Քրոնիկներ, Կատակերգություններ, Երեւան, 1988, 588 էջ:
• Ընկ. Բ. Փանջունի, Երեւան, 1989, 264 էջ:
• Ազգային բարերար եւ այլ պատմուածքներ, Հալէպ, 1992, 120 էջ:
• Ընկեր Փանջունի ի Ծապլվար եւ Վասպուրական, Հալէպ, 1995, 256 էջ:
• Հայ Տիասբորան, Երեւան, 1999, 448 էջ:
• Մեր երեսփոխանները: Մեր Ազգային ժողովը, Երեւան, 1999, 268 էջ:
• Նամակներ, Երեւան, 1999, 304 էջ:
• Վերնատունէն (ակնարկներ), Երեւան, 1999, 320 էջ:
• Թիւ 17 խաֆիէն, գիրք 1, Երեւան, 2000, 328 էջ:
• Թիւ 17 խաֆիէն, գիրք 2, Երեւան, 2001, 344 էջ:
• Թիւ 17 խաֆիէն, գիրք 3, Երեւան, 2001, 304 էջ:
• Անիծեալ տարիներ (1914–1919. անձնական յիշատակներ), Երեւան, 2004, 584 էջ:
• Անիծեալ տարիներ (1914–1919. անձնական յիշատակներ), Թեհրան, 2005, 480 էջ:
• Ընկ. Բ. Փանջունի, Երեւան, 2006, 156 էջ:
• Անիծեալ տարիներ (1914–1919. անձնական յիշատակներ), Թեհրան, 2010, 480 էջ:
• Ընկ. Բ. Փանջունի, Երեւան, 2014, 164 էջ:
• Անիծեալ տարիներ (1914–1919. անձնական յիշատակներ), Թեհրան, 2015, 416 էջ:
• Թաղականին կնիկը, Պէյրութ, 2017:

Աղբիւր

• Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 206: