Հայաստանի Պետական Տօներ Եւ Յիշատակի Օրեր

Հայաստանի Հանրապետութեան պետական տօները եւ յիշատակի օրերը Մեծանուն Լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեան կը հաւաստէ. որ «տօնը» բնիկ հայերէն բառ է եւ կը նշանակէ հասարակական հանդէս, հանդիսաւոր օր: Հեռաւոր անցեալին տօն կոչուած է աստուածներուն մատուցած զոհը, զոհաբերուող կենդանին, որեւէ հանդիսութեան նուիրուած խնջոյքը։ Ժամանակներու հետ տօնի իմաստը սեղմուած է, կայունացած եւ ստացած նշանաւոր դէպքի կամ իրադարձութեան առիթով տեղի ունեցող հանդիսութիւն կամ հանդիսաւոր օր իմաստը։ Ազգային կը կոչուին վաղնջական ժամանակներուն ծնունդ առած տօները։ Օրինակ, քանի մը հազար տարուայ հնութիւն ունին Նաւասարդեան տօները, որ հայ ժողովուրդը հանդիսաւորապէս կը նշէր Բագրեւանդ գաւառին մէջ, Արածանի գետի ափին։ Այն նաեւ պետական տօն էր, որովհետեւ հայոց պետութիւնը հոգ կը տանէր, որ այդ տօնը նշուի պատշաճ մակարդակով, անոր կը մասնակցէին թագաւորն ու թագուհին, արքունի զօրքը, նախարարները, հայոց մեծամեծները։ Պատմութեան քառուղիներու մէջ հայ ժողովուրդը պահպանած է ազգային, պետական ու եկեղեցական շարք մը տօներ։ Որոշ տօներ ալ մոռացութեան մատնուած են։ Հայկական տօներուն յատուկ են մեծ բազմութիւններու հաւաքները, մրցախաղերը, ձիարշաւները, երգն ու պարը, ասմունքը, փոխադարձ նուիրատուութիւնները, ճոխ ճաշկերոյթները: ԱԱնոնցմով կ՚արտացոլուին ազգային նկարագիրը, հայկական ոգին բնորոշ դրսեւորումները։ Պետական տօները հիմնականին կ՚արտայայտեն երկրի եւ ժողովրդի համար պատմական պահերը։

Հայոց ազգային սովորոյթներէն է ընտանիքի անդամներու ծննդեան, ամուսնութեան տարելիցները, անոնց կեանքին մէջ տեղի ունեցած միւս կարեւոր իրադարձութիւնները հանդիսաւորապէս նշելը։ Հարազատներու մասնակցութեամբ տեղի ունեցող ընտանեկան այդ տօնակատարութիւնները կը նպաստեն ընտանիքի ամրապնդման, տոհմական աւանդոյթներու պահպանման, հայրենի հողի հանդէպ սէրը անշէջ պահելուն։ Հայոց պետական անկախութեան ներկայ ժամանակաշրջանին բոլոր հնարաւորութիւնները ստեղծուած են ընտանեկան այղ հանդիսութիւններու շարքին ներառել նաեւ ազգային, պետական ու եկեղեցական տօները, որոնք կը խորհրդանշեն մեր ազգային համերաշխութիւնը, մեր միասնական գոյամարտը, հայկական պետական կառոյցի հաստատումը, մեր հազարամեայ երազանքներու իրականացումը։ Սակայն բոլոր նշանաւոր իրադարձութիւնները չեն, որ ուրախառիթ են։ Կան նաեւ նահատակներու, մարտիրոսներու օրեր, մեռելոց օրեր, բոլորովին վերջերս ալ՝ Ազատամարտիկներու յիշատակի օրեր։ Եկեղեցական կարեւոր տօները կը կոչուին նաեւ տաղաւար (Սբ Ծնունդ, Զատիկ, Վարդավառ, Համբարձում, Աստուածածին, Խաչվերաց)։

Հայաստանի մէջ սահմանուած տօներն ու ոչ աշխատանքային օրերը

Հայաստանի մէջ սահմանուած են հետեւեալ տօներն ու յիշատակի օրերը.

• Ամանոր եւ Ծննդեան տօներ՝ կը նշուին Դեկտեմբերու 31-էն Յունուարի 2-ը ներառեալ (Ամանոր), Յունուարի 3-ին, 4-ին եւ 5-ին (նախածննդեան տօներ) եւ Յունուարի 6-ին (Սուրբ Ծնունդ եւ Յայտնութիւն), ոչ աշխատանքային օրեր։
• Սուրբ Ծննդեան եւ Յայտնութեան տօնին յաջորդող՝ Մեռելոց յիշատակի օր՝ կը նշուի 7 Յունուարին, ոչ աշխատանքային օր։
• Բանակի օր՝ կը նշուի 28 Յունուարին, ոչ աշխատանքային օր։
• Մայրենի լեզուի օր՝ կը նշուի 21 Փետրուարին։
• Ազզրպէյճանական ԽՍՀ-ի մէջ կազմակերպուած ջարդերու զոհերու յիշատակի եւ բռնագաղթուած հայ բնակչութեան իրաւունքներու պաշտպանութեան օր՝ կը նշուի 28 Փետրուարին։
• Կանանց տօն՝ կը նշուի 8 Մարտին, ոչ աշխատանքային օր։
• Մայրութեան եւ գեղեցկութեան տօն՝ կը նշուի 7 Ապրիլին։
• Ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի օր՝ կը նշուի 24 Ապրիլին, ոչ աշխատանքային օր։ 1915-ի այս օրը եւ յետագայ քանի մը օրուն Օսմանեան կայսրութեան պարագլուխներու հրամանով Կ.Պոլիսի մէջ ձերբակալուեցան եւ դէպի Միջագետքի անապատները աքսորուեցան շուրջ 800 հայ մտաւորականներ գրողներ, գիտնականներ, լրագրողներ, արուեստագէտներ, որմով սկսաւ Մեծ եղեռնը։ Անոնց մեծ մասը սպանուեցաւ աքսորի ճանապարհին։ 24 Ապրիլը իւրաքանչիւր տարի կը նշուի Հայաստանի Հանրապետութեան. Լեռնային Դարաբաղի Հանրապետութեան եւ Սփիւռքի մէջ իբրեւ Մեծ Եղեռնի զոհերու յիշատակի օր։
• Աշխատանքի օր՝ կը նշուի 1 Մայիսին, ոչ աշխատանքային օր։
• Երկրապահի օր՝ կը նշուի 8 Մայիսին։
• Յաղթանակի եւ խաղաղութեան տօն՝ կը նշուի 9 Մայիսին, ոչ աշխատանքային օր։ 9 Մայիս 1945-ին ֆաշիստական Գերմանիոյ պարտութեամբ աւարտեցաւ երկրորդ համաշխարհային պատերազմը Եւրոպայի մէջ։ 9 Մայիսին հայ ժողովուրդը յարգանքի տուրք կը մատուցէ իր բազմահազար զաւակներուն, որոնք Խորհրդային Միութեան եւ դաշնակիցներու զինուած ուժերու շարքերին մէջ մարտնչած են ֆաշիզմի դէմ։
• Ընտանիքի օր՝ կը նշուի 15 Մայիսին։
• Հանրապետութեան տօն՝ կը նշուի 28 Մայիսին, ոչ աշխատանքային օր։ Այդ օրը 1918-ին հռչակուեցաւ Հայաստանի անկախութիւնը, պատմական Հայաստանի տարածքի փոքր մէկ մասին մէջ վերականգնուեցաւ հայկական պետականութիւնը՝ Բագրատունեաց թագաւորութեան անկումէն շուրջ 9 հարիւրամեակ ետք։ Առաջին Հանրապետութիւնը գոյութիւն ունեցաւ երկու եւ կէս տարի՝ մինչեւ 2 Դեկտեմբեր 1920-ը։ Այն ինկաւ Խորհրդային Ռուսաստանի եւ քեմալական Թուրքիոյ միջեւ հանցաւոր գործարքի հետեւանքով։
• Երեխաներու իրաւունքներու պաշտպանութեան օր՝ կը նշուի 1 Յունիսն։
• Բռնադատուածներու յիշատակի օր՝ կը նշուի 14 Յունիսին։ Հայաստանի մէջ պաշտօնապէս կը նշուի 2006-էն։ «Դաւաճան ժողովուրդներու արտաքսման մասին» ստալինեան հրամանագրով 14 Յունիս 1949-ին Հայաստանէն բեռնատար գնացքներով արտաքսուած է 13.000 հայ։ 14 Յունիսին Էսթոնիայէն, Լիտվիայէն, Լատվիայէն, Ուքրանիայէն, Պելառուսէն, Մոլտովայէն արտաքսուած է 55.000 մարդ։
• Սահմանադրութեան օր՝ կը նշուի 5 Յուլիսին, ոչ աշխատանքային օր։ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւնը ընդունուած է 5 Յուլիս 1995-ին կայացած հանրաքուէով։ Սահմանադրութեան առաջին յօդուածը կ՚ազդարարէ, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը «ինքնիշխան, ժողովրդական, ընկերային, իրաւական պետութիւն է»:
• Գիտելիքի եւ դպրութեան օր՝ կը նշուի 1 Սեպտեմբերին։
• Անկախութեան տօն՝ կը նշուի 21 Սեպտեմբերին, ոչ աշխատանքային օր։ Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը հռչակուած է 21 Սեպտեմբեր 1991-ին կայացած համաժողովրդական հանրաքուէով։
• Ուսուցիչի օր՝ կը նշուի 5 Հոկտեմբերին։
• Թարգմանչաց տօն՝ կը նշուի Հոկտեմբերու երկրորդ Շաբաթ օրը։
• Տեղական ինքնակառավարման օր՝ կը նշուի 10 Նոյեմբերին։
• Երկրաշարժի զոհերու յիշատակի օր՝ կը նշուի 7 Դեկտեմբերին։ Պաշտօնական տուեալներու համաձայն երկրաշարժի զոհ դարձած է 25 հազար հոգի, հանրապետութեան տնտեսութիւնը հսկայական վնաս կրած է։ Այդ ծանր օրերուն Հայաստանին օգնութեան ձեռք մեկնած են հայ սփիւռքը, բազմաթիւ երկիրներ, միջազգային կազմակերպութիւններ, բարեգործական ընկերութիւններ եւ միութիւններ, Հայաստանեանց Առաքելական եկեղեցւոյ թեմեր։ Վերականգնման աշխատանքները աղէտի գօտիին մէջ կը շարունակուին։
• Սուրբ Վարդանանց տօն՝ բարի գործի եւ ազգային տուրքի օր՝ կը նշուի Սուրբ Զատիկէն 8 շաբաթ առաջ՝ Հինգշաբթի օրը։
• Սուրբ Էջմիածնի տօն՝ կը նշուի Սուրբ Զատիկէն 64 օր ետք՝ Կիրակի օրը։

Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կրնան նշուիլ նաեւ աւանդական եւ եկեղեցական տօներ, միջազգային օրեր, իսկ կառավարութեան որոշմամբ՝ մասնագիտական եւ այլ տօներ ու յիշատակի օրեր։

Ամանոր

Ամանորեայ տօնածառ

Ամանոր կը նշանակէ Նոր տարի։ Հայերն այդ տօնը կը նշեն անյիշելի ժամանակներէն սկսած։ Մեր հիները Ամանորը անուանած են նաեւ այլ անուններով. Նաւասարդ, Տարեմուտ, Տարեգլուխ, Կաղանդ, Լոլէ, Նոր տարի։ Հազարամեակներու ընթացքին տօնը նշելու ժամանակը փոխուած, յետ ու առաջ եկած է։ Խոր անցեալին հայոց նախնիները Ամանորը տօնած են գարնան զարթօնքին՝ Արեգ ամիսին 21 Մարտի գիշերահաւասարի օրը։ Այդ պատահական ընտրութիւն չէր. հայը նոր տարուայ յաջողութիւնն ու բերքառատ ըլլալը կապած է գարնան զարթօնքի հետ։ Հնագոյն ժամանակներուն արեգակնատենչիկ կոչուող հայերը Ամանորը նշած են ճիշդ Արեգ ամիսի Արեգ օրը։ Ամէնեւին ալ զարմանալի չէ, որ հայկական տոմարով բոլոր ամիսներու առաջին օրը կը կոչուէր Արեգ։

Տոմարական փոփոխութիւններու հետեւանքով հայոց Նոր տարին տեղափոխուած է 1 Նաւասարդին, այսինքն 11 Օգոստոսին։ Պահպանուած ու մեզ հասած է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունիի կողմէ գրի առնուած չափածոյ այն պատկերը, որ Ամանորին նուիրուած ամենահին ստեղծագործութիւնն է հայ գրականութեան մէջ.

Ոտայր ինձ զծուխ ծխանի

Եւ զառաւօտն Նաւասարդի.

Զուազելն Եղանց եւ զուարգելն եղջերուաց.

Մեք փող հարուաք եւ թմբկի հարկանեաք,

իբրեւօրէն էր թագաւորաց:

Ուսումնասիրողները կը հաւաստեն, որ այս խօսքերը կը պատկանին հայոց Արտաշէս Բ. թագաւորին (Ն.Ք. 30-20 Նաւասարդի տօնահանդէսները տեւած են քանի մը օր, որոնց ընթացքին կը կատարուէին զոհաբերութիւններ, կը կազմակերպուէին խրախճանքներ երգ ու պարի ուղեկցութեամբ, թատերախաղեր։ Անցեալին մեծաթիւ ուխտաւորներ կը հաւաքուէին յատկապէս Բագրեւանդ գաւառի Բագաւան աւանին մէջ, ուր տօնը նշելու կու գար հայոց արքունիքն ու զօրքը։ ՔրիսՏօնէութիւնը Հայաստանի մէջ ընղունուելէ ետք Նաւասարդ-Օգոստոս ամիսը նշուող այս տօնը պաշտօնապէս փոխարինուեցաւ Սբ. Կարապետ Յովհաննին նուիրուած տօնով, հեթանոսական աստուածութիւններուն նուիրուած տաճարները քանդելու հետ վերացան Բագաւանի տօնահանդէսները։ Իբրեւ նոր տարի Նաւասարդը շարունակեց նշուիլ, բայց արդէն Նոյեմբեր ամսուն, այգեկութէն ետք, մասնաւորապէս մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը 10 Նոյեմբերին յաջորդող Կիրակի օրը այն կը նշուէր Արցախի, Տաւուշի, Սիւնիքի եւ այլուր։ Յաջորդ օրը տօնական խնճոյքներու, կալերուն մէջ խմբապարերու եւ երիտասարդական խաղերու, ձիարշաւներու օրն էր։ Այդ օրը առաւօտէն սկսած միջոցներ ձեռք կ՚առնուէր տարուայ առատութիւնն ու յաջողութիւնը ապահովելու։ Ուշադիր կը հետեւէին, որ սեղանը միշտ առատ ըլլար, կժերու ջուրը լրիւ չուերջանար, վստահ, որ լիքը սեղանն ու լիքը ամանները առատ ու բարեբախտ տարի կ՛ապահովէն։ Վաղ առաւօտեան հոգ կը տանէին նաեւ անասուններու ու հանդերու մասին, առատ կեր կու տային անասուններուն, ցորեն ու գարի կու տային դաշտերուն։ Նոյն ակնկալութեամբ տուն մտած հիւրին դատարկ ձեռքով բաց չէին ձգեր, քաղցրաւենիք կը լեցնէին գրպանները, որեւէ իր (գուլպայ, գլխաշոր, թաշկինակ) կը նուիրէին մտերիմներուն։ 1080-ին Յովհաննէս Սարկաւագ Իմաստասէրը հայկական տոմարի համար տարեսկիզբ ընդունած է 11 Օգոստոսը։ 1616-ին Ազարիա Ջուղայեցան (1707-ին՝ նաեւ Վարդան Կարթեցան) առաջարկեց հայկական օրացոյցի մէկ տարբերակ, ըստ որու տարեսկիզբ կ՚ընդունուէր 21 Մարտը։ 1758-ին Սիմէոն Ա. Երեւանցին նոր օրացոյց մը կազմեց, ուր տարուայ սկիզբ կ՚ընդունէր 6 Յունուարը (Քրիստոսի ծննդեան օրը)։ Գրիգորեան նոր տոմարը, որ կիրառութեան մէջ մտած է 1582-ին Հռոմի Գրիգորիս Երրորդ պապի շրջաբերականով եւ յաջորդած է Հողեան (հին) տոմարին, Հայաստանի մէջ ընդունուած է 1920-ին, իսկ հայ առաքելական եկեղեցին այն պաշտօնապէս ընդունած է 1923-ին։ Հայերը 1 Յունուարը Նոր տարուայ սկիզբի տօն կ՚ընդունին վերջին հարիւրամեակին։ Աշխարհի բազմաթիւ ժողովուրդներու նման հայոց մէջ նոյնպէս Նոր տարուայ տօնակատարութիւնը խորհրդակը նշէր անցած տարուայ հանրագումարը, նոր սկսուող տարուայ յաջողութիւններու ու առատութեան ծիսական ապահովումը եւ չարիքի կանխարգելումը։ Այսպէս, մարդիկ կ՚աշխատէին վերադարձնել բարոյական ու նիւթական պարտքերը, լուծել-աւարտել վիճելի հարցերը, հաշտեցնել հակամարտող կողմերուն եւ այլն։ Նոր սկսուող տարուայ յաջողութիւնը կ՚ապահովէին միտուած, օրինակ, զանազան հմայական իմաստ ունեցող խմորեղէններու եւ մթերքի որոշ տեսակներու գործածութիւնը, ինչպիսին էին կլոր, մէջը ծակ՝ ցորենով ու գարիով զարղարուած «հացի հոր», «գարիի հոր» կոչուող խմորեղէնները։ Գիւղերուն մէջ կը թխէին կովի պտուկներ, արօր, գութան, քաղաքներուն մէջ ընտանիքի եկամուտը խորհրդանշող աշխատանքային գործիքի պատկերով խմորեղէն (մկրատ, մատնոց, ուրագ, քսակ եւ այլն)։ Շատ տեղերու մէջ կը թխէին նաեւ մարդակերպ ու կենդանակերպ թխուածքներ ընտանիքի անդամներու թիւի համեմատ եւ ընտանի կենդանիներու տեսակներէն մէկական (եզան, կովու, ոչխարի եւ այլն)։ Թխուելու ընթացքին ուռչելը, կուտ դառնալը կամ սմքելը համապատասխանաբար դրական կամ բացասական գուշակութիւն տուած էր տարուայ համար։ Որոշ վայրերու մէջ կը թխէին նաեւ «էգ» եւ «չիք» կոչուող երկու հաց, որոնցմէ «էգը» ողջ տարին կը պահէին ալիւրի մէջ, որպէսզի ալիւրը առատանար, «չիքը» կը գցէին հոսող ջուրը, որպէսզի «չարիքը» անցնող ջուրի նման չքանար։ Նոր տարուայ գալուստը կ՚ուղեկցուէր «նորոգելու» գործողութիւններով նոր հագուստ, նոր թխած հաց, նոր բերուած ջուր, նորոգուած կրակարան եւն։ Նոր տարուայ սկիզբը կը համարէր 31 Դեկտեմբեր-ի լոյս 1 Յունուարի կէսգիշերը եւ այդ ակնթարթին կը վերագրուէր երկնային մեծ զօրութիւն։ Կեսգիշերին կը սկսէին ընտանիքի անդամներու փոխադարձ շնորհաւորանքները։ Այդ ակնթարթի երկնային զօրութիւնը լիարժէք օգտագործելու նպատակով կը ջանային այդ պահուն օրհնած ջուր բերել տուն։ Նոր տարին կը շնորհաւորէին հոսող ջուրի մէջ յատուկ թխուած հացիկներ, ցորեն-գարիի հատիկներ գցելով եւ երգելով.

Քեզի կու տամ ցորեն, գարի,

Դուն ալ ինծի տուր բարի,

Շնորհաւոր Նոր տարի:

Միաժամանակ այդ ջուրի մէջ կը թրջէին ծիսական խմորեղէն, որմէ կ՚ուտէին իրենք, եւ խուրձ մը խոտ, որմով կը կերակրէին տան թռչուններուն ու կենդանիներուն։

Սուրբ Ծնունդ, Ջրօրհնէք

Նոր տարուայ խորհրդանշական երեւոյթներէն էին բազմապիսի գուշակութիւնները (եղանակով, կենդանիներու վարքագիծով, այցելուներու արտաբերած խօսքերով, մոմի կամ լամպի լոյսի տակ պատին գծագրուող ստուերներով եւ այլն)։ Տօնի կարեւորագոյն «Տարի հաց», «Կրկէնի», «Դովլաթ կրկէնի», «Կլոճ» եւ այլ անուններով յայտնի ծիսական հացը գուշակութեան գլխաւոր միջոցն էր։ «Տարի հացը» կրնա ըլլալ գաթա, բաղարջ, կլոր, ձուաձեւ եւ այլն, գլխաւորն այն էր, որ անոր մէջ թխուելէ առաջ որեւէ նշան կը դրուէր կորիզ, լոպի, դրամ...: «Տարի հացը» կը կտրէին կէսգիշերին կամ արշալոյսին, տան անդամներու թիւի համեմատ, յաճախ բաժին հանելով նաեւ տան կենդանիներուն, արտին, հանդին... Որու բաժնի միջէն դուրս գար նշանը, այդ տարի անոր երջանկութիւն կը սպասէր կամ ընտանիքի յաջողութիւնը անոնրմէ պիտի գար։ Բարին ապահովող ծէսերէն եւ գուշակութիւններէն զատ խիստ ընդհանրացած էին չարխափան միջոցները, ինչպէս ալիւրով կամ մեղրով խաչեր գծել տան պատերուն, գոմի դռան, պայտ խփել դռան շեմին եւ այլն։ Նոր տարուայ տօնահանդէսի համահայկական սովորութիւններէն կ՚առանձնանար նախորդ օրն ու գիշերը 10-12 տարեկան տղաներու խումբերու շրջայցերով տօնը շնորհաւորելու աւանդոյթը։ Այս խումբերը երգելով կը շրջէին տունետուն կամ երդիկէն դատարկ տոպրակ իջեցնելով՝ իրենք ծպտուած կը մնային տանիքը։ Տանտիկինները կախուած տոպրակի մէջ կը դնէին միրգեր, յատուկ այդ նպատակով թխուած խմորեղէն, ընդեղէն, չամիչ եւ այլն։ Երգերուն մէջ կ՛աւետէին հին տարուայ աւարտը, Նոր տարուայ գալուստը, կը հնչէր բարեմաղթութիւններ։ Չնայած բովանդակային մեծ ընդհանրութեան այդ երգերը բաւական կը տարբերէին իրարմէ։ Նախ, անոնք կը կատարուէին տեղական բարբառներով, երգերուն մէջ յիշատակուող ուտելիքներու թուարկումէն, ըստ էութեան, կարելի է պատկերացնել տուեալ վայրի Նոր տարուայ անհրաժեշտ մթերքներու առարկայական ցանկը, ապահով, բարեկեցիկ կեանքի վերաբերեալ տեղական պատկերացումները եւ այլն

Ասօր Կախ է, վաղն է Կաղանդ,

Կախանն յօ՞ր է, վաղն է Կաղանդ,

Շարոց, բաստեղ, չիր ու հեւեք,

Գոգնոց բացէք, գոգով տուէք,

Տուն ու երդիք լիք են շարքով,

Բարով Կաղանդ, բարկ արեւով,

ճոլոտ մամուն՝ ճըմուռ, քաղցու,

Ջոջիկ պապան բաղարջ, բլիթ,

ճիժ-պիժերուս՝ շարան-շարան,

Շարոց, բաստեղ, անոյշ կաբա,

Ափով բաժնենք, ծափով ուտենք...

Նոր տարուայ նախընթաց երեկոյի ընթրիքը կը կատարուէր կէսգիշերին, ընտանիքի բոլոր անդամներու պարտադիր ներկայութեամբ։ Ընթրիքը բաղկացած կ՚ըլլար գլխաւորապէս անուշեղէնէ, խմորեղէնէ, մրգերէ թարմ ու չոր, ընդեղէններէ, աղանձէ եւ այլն։ Ուշագրաւ է, որ 1 Յունուարէն կը սկսէր Ծննդեան պասը, եւ իբրեւ պաս օր Նոր տարուայ ուտեստեղէնի շարքին իսպառ կը բացակայէին կենդանական ծագում ունեցող մթերքները։

Սուրբ Ծնունդ

Աստուածայայտնութեան օրը կամ Քրիստոսի ծննդեան տօնը կը նշեն աշխարհի բոլոր քրիստոնեայ ժողովուրդները։ ՔրիսՏօնէութեան վաղ շրջանին այս տօնը կը նշէին 6 Յունուարին Քրիստոսի մկրտութեան տօնի հետ միասին։ 4-րդ դարուն Հռոմի եկեղեցան որոշում ընդունեց Ծննդեան տօնը նշել 25 Դեկտեմբերին, Մկրտութիւնը 6 Յունուարին։ Այս որոշումը 451-ին վաւերացուց Քաղկեդոնի ժողովը, որմէ ետք աշխարհի քրիստոնեայ ժողովուրդները, հայերէն բացի Ծնունդն ու Մկրտութիւնը կը նշեն առանծին-առանձին։ Հայոց եկեղեցան հաւատարիմ մնաց Ծնունդը 6 Յունուարին նշելու աւանդոյթին եւ ցայսօր այդ օրէնքը կը պահէ անխաթար։ Նոյն օրը նշուող Մկրտութեան տօնը խորհրդակը նշել Յորդանան գետին մէջ Քրիստոսի մկրտութիւնը։ Ծննդեան տօնի հանդիսութիւնները հայ ժողովուրդի կենցաղին մէջ կը պտտէին նախ եւ առաջ եկեղեցւոյ ծիսակարգի շուրջ։ Բայց եւ այնպէս անոնց միահիւսուած էին որոշ ժողովրդական սովորութիւններ, որոնք տօնին մասնակիօրէն կը հաղորդէին ազգային բնոյթ։ Այսպէս, 5 Յունուարի երեկոյեան տօնահանդէսը կը կեդրոնանար թաթախման երեկոյի ընթրիքի շուրջ, որուն մասնակից ընտանիքի իւրաքանչիւր անդամի սպասքի առաջ կը վառէր անոր համար ժամերգութենէն բերուած մոմը։ Այդ երեկոյ սեղանի գլխաւոր զարդը ձկնեղէնի զանազան տեսակներէն պատրաստուած խորտիկներն էին՝ խաշած, տապկուած, ձուկով կարկանդակ, խորոված ձուկ եւ այլն։ Ձկնատեսակներուն կ՚ուղեկցէին առատ իւղով օծուած բրնձի, ձաւարի, արիշտայի խառը կամ անխառ փիլաւները, ալիւրէ պատրաստած ու դոշաբով կամ մեղրով քաղցրացրած խաշիլը, սիսեռով ու չորցած բանջարեղէնով ապուրը։ Ընթրիքի ընթացքին տուն կը մտնէին Քրիստոսի ծնունդը աւետող տղաներու 3-5 հոգիանոց խումբեր, տանտէրերէն կը ստանային իւղ, ձու, ընկոյզ, այլ մթերքներ։ «Աւետիս» երգերը շատ բազմազան են, կ՚երգուին տեղական բարբառով։ Կը փառաբանուին Փրկիչի առաքինութիւնները, հրաշագործութիւնները, ապա բարեմաղթութիւններ ընտանիքին եւ անոր անդամներուն։ «Աւետիս» երգերու ընդհանուր բարեմաղթութիւններու թեման կը հնչէ մօտաւորապէս այսպէս.

Թող ձեր սեղանն բոլորի, աւետիս,

Կթխանի մէջ գինով ի լի, աւետիս,

Ձեր բարեկամքն ուրախանան, աւետիս,

Չարակամքն ի դառս պատռին, աւետիս:

Ջրօրհնէք

Քրիստոսի Մկրտութիւնը

Ջրօրհնէքի արարողութիւն

6 Յունուարին պատարագէն ետք կը կատարուէր Յորդանան գետին մէջ Քրիստոսի մկրտութիւնը խորհրդանշող արարողութիւնը, որ յայտնի է «Խաչը ջուրը ձգել» կամ «Ջրօրհնէք» անուններով։ Հասարակութեան աչքի առաջ քահանան խաչը ջուր կը ձգէր եւ մեռոն կը կաթեցնէր ջուրի մէջ։ Հաւաքուածները անմիջապէս օրհնուած ջուրի մէջ կը թաթախէին իրենց ձեռքերը, կը քսէին հիւանդ մասերուն համոզուած, որ օրհնուած ջուրը կը լաւացնէ իրենց։ Այդ ջուրէն թասերով, սափորներով տուն կը տանէին, կը կաթեցնէին իւղ ու պանիրի կարասները, ամբարի մէջ՝ մթերքներու առատութիւնը ապահովելու յոյսով։ Այդ ջուրէն կը պահէին նաեւ մինչեւ յաջորդ տարուայ տօնը եւ կը գործածէին անհրաժեշտութեան պարագային կը մաքրեն ապականուած ամանեղէնը, կը խմցնեն հիւանդներուն, կը խառնեն Տեառնընդառաջի մոխիրին եւ կը գործածեն կարկտի դէմ եւ այլն։

Ջրօրհնէքի տօնական ժողովրդական ծիսաշարը, անշուշտ, կ՚առնչուի վաղնջական ժամանակներէն հայոց մէջ յայտնի ջուրի պաշտամունքի գաղափարին, որու դրսեւորումները առտնին ու տօնական կենցաղին մէջ կը ձգէին ողջ տարուայ ընթացքին եւ միտում ունէին մարդոց հաղորդակցիլ ջուրի մաքրագործող ու կենարար զօրութեան։

Սուրբ Սարգիս

Սուրբ Սարգիս (տօնացոյցին մէջ «Առաջաւորաց պահք»), այս տօնը մեծ ժողովրդականութիւն ունէր հայերուն մօտյատկապէս երիտասարդութեան շրջանին։ Այն նշելու հաստատուն օր չունէր, քանի որ ժամանակային կապի մէջ էր Մեծ պասի եւ Զատիկի օրերու տեղափոխութիւններու հետ Սբ Սարգիսի տօնով կը սկսի Բարեկենդանը, որուն անմիջականօրէն յաջորդող Մեծ պասի 49–օրեայ զսպուածութեան շրջանը կ՚աւարտի Զատիկով։ Այսպիսով, անուղղակիօրէն կապուելով 35-օրեայ շարժականութիւն ունեցող Զատիկի հետ, Սբ Սարգիսի տօնը նոյնպէս կը շարժի 35 օրերու ընթացքին, նշուելով 18 Յունուարէն մինչեւ 23 Փետրուար ինկնող այն շաբաթ օրը, որ տուեալ տարուայ Զատիկի տօնէն առաջ էր ուղիղ 63 օր։

Ինչպէս եւ անունէն կը հետեւի, այն նուիրուած է ժողովուրդի շատ սիրած Սբ Սարգիսին, որու անուան եւ պաշտամունքի շուրջ հայոց մէջ բազմաթիւ աւանդազրոյցներ պահպանուած են։ Տօնը կը նշուէր գլխաւորապէս ընտանեկան նեղ շրջանակով, եւ կը սկսէր, փաստօրէն, երկուշաբթի օրը պասով։ Այս պասի առանձնայատկութիւնը այն էր, որ կենդանական մթերքներէն զատ չէին ուտեր նաեւ աղանձ ու փոխինձ, ինչպէս նաեւ ասոնցմէ պատրաստուած խորտիկներ։

Սբ Սարգիսի պասի օրերուն կ՚արգելուէին ոչ միայն ուտելիքներ, այլեւ աշխատանքի որոշ տեսակներ, մարմինի խնամք։ Այսպէս, այդ օրերուն կ՚արգելուէր լուացք ընել, ճախարակ մանել, գործ ունենալ բուրդի, մազի հետ, գլուխ լուալ, օճառ գործածել։ Ժողովրդական պատկերացումներով այդ ամէնը կը բացատրուէր անով, որ Սբ Սարգիսը այդ օրերուն կը շրջի սարերուն եւ յիշեալ արգելքները խախտելու պարագային ան կենթարկուի զանազան վտանգներու։ Պասը կը բանային |Ուրբաթ երեկոյեան մեղրաջուրով, դոշաբով կամ պարզ շաքարաջուրով շաղուած փոխինձով։ երիտասարդները աղի բլիթ կ՚ուտէին քնանալէն առաջ գիշերուայ երազին մէջ իրենց ապագայ հարսնացուին կամ փեսացուին տեսնելու յոյսով, տանտիրուհիներն ալ սկուտեղի վրայ հարթեցուցած փոխինձ կը դնէին պատուհանի գոգին։ Վստահ էին, որ այդ գիշեր Սբ Սարգիսը իր ձիով պիտի այցելէ մարդոց տուները եւ իբրեւ իր այցելութեան նշան ձիու պայտի հետքը ձգել փոխինձի վրայ։ Սբ Սարգիսի անարգել մուտքը ապահովելու համար շատերը այդ գիշեր տան դուռը բաց կը ձգէին։

Առաւօտեան գուշակութիւնները կը շարունակուէին։ Սբ Սարգիսը կը համարուէր սիրահարներուն օժանդակող, եւ ողջ երիտասարդութիւնը սիրով ու հաւատով կը հետեւէր անոր տօնի անհրաժեշտ արգելքներուն ու ծէսերուն։

Տեառնըդառաջ

Այս տօնը ժողովուրդի մէջ յայտնի է Տերընդէզ, Տըրընդէզ, Տերունտազ, Տերընաաս, Դառդառանջ, Տանտառեջ, Դոռոնջ, Դոնտառունչ, Տոռոնչ-Տոռոնչ, Տենդառաջ, Դրնդէզ անուններով։ Տօնի պաշտօնական Տեառնընդառաջ անունը կը բացատրուի Քրիստոսի կենսագրութեան այն իրողութեամբ, ըստ որու, երբ Փրկիչի ծնողները անոր ծննդեան 40-րդ օրը անոր տաճար տարին, այստեղ ընդառաջ եկաւ Տիրոջ գալստեան սպասող եւ խոր ծերութեան հասած Սիմոն ծերունին, ուրկէ ալ առաջացաւ Տեառնընղառաջ Տիրոջը ընդառաջ անունը։ Տօնական հանդիսութիւնները, սակայն, ունին հնագոյն աւանդոյթներ եւ կ՚առնչուին կրակի մաքրագործող զօրութեան հանդէպ վաղնջական պատկերացումներու հետ։

Կը նշուի 14Փետրուարին։ Տօնակատարութիւնը հիմնականին կ՛ուղեկցէր խարոյկներ վառելով եւ անոր շուրջ ծիսակատարումներով։ Խարոյկի համար անհրաժեշտ փայտը (անտառազուրկ վայրերին մէջ՝ ծղօտը) կուտակելը նշանուած կամ նորապսակ երիտասարդներու պարտքն էր։ Ամենամեծ խարոյկը համայնքի ընդհանուր բարեկեցութիւնը ապահովելու եւ տարուայ առատ բերքի հնարաւոր ուղղութիւնը գուշակելու նպատակ ունէր։ Կ՚ենթադրուէր, որ այդ խարոյկի ծուխը կ՚ուղղուէր դէպի բերքառատութիւն խոստացող դաշտերը։ Առհասարակ տարածուած էր այն պատկերացումը, որ «Տերընդէզի կրակը իր հետ կը բերէ օդի բարեխառնութիւն, հունձքի առատութիւն, արտերու բերրիութիւն եւ ամուսիններու օրհնութիւն», որ կը վկայէ նաեւ խարոյկի շուրջ երգուող երգերով։

Տերընդէզ՝ դարմանը ու կէս,

Առ հաց ու կէս, ելիր գեդես,

Տերընդէզ, մխի (ծխի) դին (կողմը) տես,

Մէ փութ ցանես՝ հարիւր քաղես:

Համայնքային խնդիրներէն ետք կու գար ընտանեկան եւ անձնական հարցերը լուծելու ժամանակը։ Խարոյկներ կը վառէին բակերուն մէջ, յատկապէս նորապսակներ ունեցող ընտանիքներու բակերուն։ Խարոյկի շուրջ մէկ-մէկ հաւ գրկած կը կանգնէին երեխաները, որպէսզի կրակի ուժով զօրացած հաւերը մեծ պասի ընթացքին շատ ձու ածեն։ Խարոյկի շուրջ կը պտտէին նորապսակները, իսկ երիտասարդները, ամուլ եւ նոր ծննդաբերած կանայք, կը թռչէին կրակի վրայով։ Կ՛ենթադրուէր, որ կրակը կը պտղաւորէ ամուլներուն, իսկ միւսներուն կ՛ազատէ հնարաւոր չարիքներէ, մասնաւորապէս օձի, կարիճի խայթոցէ, կայծակնահարութեան հնարաւորութենէ։ Այդ խարոյկի կրակով կը նորոգէին օճախը, կրակէ մնացած փայտիկները կը ձգէին գոմն ու հակաբանը, մոխիրը կը հաւաքեն եւ կը գործածեն հիւանդութիւններու դէմ, ապականուած ամանեղէն մաքրելու նպատակով եւ այլն։ Տօնահանդէսի շարունակութիւնը կը կազմէին մարող խարոյկներու շուրջ կատարուող խմբապարերն ու տօնական ընթրիքը։

Բարեկենդան

Բարեկենդանը մեր ժողովուրդի սիրուած եւ սպասուող տօներէն մէկն էր։ Այն կ՚ընկալուէր իբրեւ ամենաազգային եւ երջանկաբեր տօն։ Բարեկենդանի օրերը ժողովուրդի երգերուն մէջ կը համարէին «հայոց ազգի օրեր» եւ կը տեւէին երկու շաբաթ, անմիջականօրէն յաջորդելով Սբ Սարգիսին եւ աւարտելով Մեծ պասով։ Այդ օրերը յագեցած կ՚ըլլային ուրախութեամբ, պարերով, խաղերով, կերուխումերով, զուարճահանդէսներով, թատերախաղերով, փոխայցելութիւններով, հրապարակային խնջոյքներով եւ այլն։ Տօնական այդ մթնոլորտին մէջ հասարակական, ընտանեկան, տարիքային փոխյարաբերութիւններու ընդունուած նորմերը գլխիվայր շուռ կու գային եւ ամէնուր կը տիրէր մարդոց պահուածքի ազատութիւն։

Ի հակադրութիւն առօրեայ կենցաղին գործածուող անպաճոյճ, բուսական պարզ ուտեստեղէնի, Բարեկենդանի երկշաբաթեայ շրջանին հիմնականին կ՚օգտագործուէին մսեղէն, իւղ, կաթնամթերք, տեսակ-տեսակ խմորեղէն։ Տօնական խնջոյքները գերազանցապէս կ՚ուղեկցուէին ժողովուրդի լայն զանգուածներու մասնակցութեամբ։

Սեղանները, չնայած ձմռան ցուրտերուն, կը բացուէին բացօթեայ, կալերուն մէջ, խնջոյքները կը տեւոին ժամեր շարունակ եւ անոնց մասնակիցներու կազմը օրուայ մէջ քանի մը անգամ կը փոխուէր։

Տօնի միւս առանձնայատկութիւնը հարսանիքներու առատութիւնն էր, որոնք նոր թափ կը հաղորդէին յորդուն ուրախութեան։ Ուրախ պարերը, որ Բարեկենդանի խնջոյքներու անբաժան ուղեկիցներն էին, հարսանիքներուն կը հաւաքէին բոլոր երիտասարդներուն։ Բայց միայն երիտասարդները չէ, որ կը մասնակցէին պարերուն։ Բարեկենդանի պարերը իրենց շրջապտոյտի մէջ կ՛առնէին կանանց ու տղամարդոց, երեխաներէն մինչեւ զառամեալ ծերերը։ Պարերը կը սկսէին առաջին օրը եւ օրեցօր կ՚աշխուժանային, բազմամարդ կը դառնային ինչպէս կատարողներով, այդպէս ալ հանդիսատեսներով, խրախուսողներով։ Կը պարէին թէ զուռնայ-դհոլի եւ թէ խմբերգերու նուագակցութեամբ, իսկ տօնի վերջին Շաբաթ-Կիրակի օրերը գիւղի ամբողջ թաղեր կը շղթայէին կլոր խմբապարերով։ Վերջին օրը կը նշանաւորէր զառամեալ ծերունիներու խմբապարերով։ Ծերունիները հսկայ շղթայ մը կազմած կը շրջէին ողջ գիւղին մէջ՝ իւրաքանչիւր տան առաջ գինի խմելով, իսկ 80-90 տարեկան պառաւներու իւրօրինակ պարը կ՚ուղեկցէր բնորոշ պարերգով.

Մտանք ի Բարեկենդան,

Կ՛երթանք ի Զատիկ,

Իճապ մէկզմէկէ ինտո՞ր տի զատինք,

Եկեք պար մի բռնենք, ոսկեկ մի կաժէ

Ոսկեկ մաման նստէր, չորթանը կոշտ է:

Եկեք բռնենք եօթը շաբաթ մեծ պահքը.

Զատիկ ելլանք, ուտեն խմեն տղաքը,

Հագնին կապեն հոռոմներուն կտտաքը:

Ըհը եկաւ հայոց ազգին օրերը,

Հանեցէք հիները, յագէք նորերը,

Բարկենդան օրերը,

Զատկուն Կիրակին,

Եկանք ի Բարկենդան, կ՛երթանք ի Զատիկ,

Տնաւեր բարեկենդանք, վրան բաց Զատիկ,

Մենք ալ մեր յարերէն ինտո՞ր տի զատինք:

Բարեկենդանի գլխաւոր զուարճութիւնը, սակայն, խաղերն Ու թատերական ներկայացումներն էին։ Խաղերը, որոնց կը մասնակցէին մանկահասակ երեխաներէն մինչեւ զառամեալները, կին թէ տղամարդ, տեղի կ՚ունենային ինչպէս տուներուն ու բակերուն մէջ, այդպէս ալ հրապարակներուն, կալերուն մէջ, հանդիսատեսներու ներկայութեամբ, որոնց եւ խաղցողներու միջեւ ծաղրակատակներու զուարճալի մրցոյթ կ՚ընթանար։ Այսպէս էր Բարեկենդանը, կլոր տարին հասարակական ու ընտանեկան նորմերուն անմռունչ ենթարկուողները անգամ այդ օրերուն կը դառնային ազատ ու ինքնագլուխ։ Տղաները կ՚այցելէին աղջիկներու հաւաքատեղիները, աշակերտները ծաղրակատակներով տարուայ ընթացքին կուտակուած իրենց դժգոհութիւնը կ՚արտայայտէին ուսուցիչներուն, որդիները հայրերուն եւ այլն, այդ ամէնը արդարացնելով Բարեկենդանի ամենաթողութեան իրաւունքով.

Բարեկենդան, փորեկենդան.

Բարեկենդան օրեր է,

Խելքս գլխես կորած է:

Մարդոց շրջապատի նկատմամբ պահուածքի լրիւ այլ դրսեւորումները ունէին թատերականացուած ներկայացումները, տարբեր հագուստներով ծպտուած կամաւոր ծաղրածուներու դերակատարումները։ Անոնց գլխաւոր թեման իշխանութիւնը իրականացնողներու ծաղրն էր, յաճախ այնքան թափանցիկ, որ ծաղրի ենթարկուողները իրենք իրենց կը ճանչնային։ Սակայն Բարեկենդանին սրբագործուած էր թէ ծաղրը, թէ՛ յանդգնութիւնը։ Բարեկենդանի վերջին օրը խելահեղութեան կը հասնին խնջոյքները, պարերը, խաղերը...

Կը ջանան ուտել-վերջացնել բոլոր մսեղէն-իւղեղէն-կաթնեղէն կերակրատեսակները։ Յաջորդ օրը արդէն պաս է՝ Մեծ պասի առաջին օրը, եւ քառասունին երկար ու ձիգ օրեր ոչ միայն ուտելիքի, այլեւ մարդոց պահուածքի խստութեան շրջան կը սկսի։

Մեծ պաս

Լոպի

Ոսպ

Բարեկենդանի անհոգ ուրախութեան, զուարճախաղերուն, անհագուրդ խրախճանքներուն, կենցաղային թեթեւամտութեան, հասարակական սովորոյթներու աւանդական կարգի խախտումներուն փոխարինելու կու գար տարեկան պասերէն ամենաերկարատեւը՝ Մեծ պասը։ Այն ինքնամաքրման, ինքնազոհաբերման, ապաշխարութեան, մաքրակենցաղութեան եւ ինքնազսպման եօթշաբաթեայ շրջան է։ Մեծ պասի առաջին օրը հաշտութիւն, համերաշխութիւն սահմանելու օր էր, գժտութիւններն ու թշնամութիւնները մեղմելու, հասարակութեան մէջ ներդաշնակ բարեկամական յարաբերութիւնները վերականգնելու օր։ Միջնորդները գործի կ՚անցնէին, կը հանդիպէին նոյնիսկ թշնամիներուն։ Ոչ ոք կրնար խուսափիլ այդ սովորոյթէն, այլապէս կը զրկուէր Մեծ պասի աւարտին հաղորդուելու իրաւունքէն։ Նոյն օրը հոգեւոր մաքրութեան կ՚ուղեկցէր առարկայական մաքրութեան սովորոյթը։ Բարեկենդանը վերջացած է, եւ Մեծ պասի առաջին օրը կը ջանային վերացնել բարեկենդանեան զեխութեան հետքերը լուալ բոլոր ամանեղէնը, լուացք ընել, մաքրել տան ու բակի բոլոր անկիւնները եւ այդպէս մաքուր դիմաւորել ինքնազսպման շրջանը։ Պաս էր եւ արգելքի տակ էին կենդանական ծագում ունեցող բոլոր ուտելիքները, անոնց փոխարինելու կու գային բանջարեղէնը, ձէթը։ Մեծ պասի քառասուն օրերուն պիտի ուտէին լոբիէ, ոսպ ու սիսեռէ, գետնախնձորէ, սոխ ու սխտորէ, ձաւարեղէնէ, զանազան չորած ու թթու դրած կանաչեղէնէ պատրաստուող փիլաւներ, ապուրներ, տապկուած կերակրատեսակներ, եւ յատկապէս՝ հռչակաւոր մախոխ-ապուրը։

Մախոխը տարբեր տեղերու մէջ տարբեր կերպ կը պատրաստէին, բայց այն Մեծ պասի ուղեկիցը, խորհրդանշական ճաշատեսակն էր ամէն տեղ։ Շատ վայրերու մէջ կորկոտը լաւ եռացնելէ ետք կը սառեցնէին, կը շաղէին թթխմորով եւ կը լեցնէին կարասը, թողելով, որ այն խմորուելով թթուի։ Ոմանք ալ թթխմորով շաղելէ ետք գունդեր կը շինէին ու կը չորցնէին, եւ անհրաժեշտութեան պարագային ջուրով կը բանային այդ գունդերը։ Համարեայ ամէնուր այս ծիսական ճաշատեսակին կ՚ուղեկցէին որոշակի ծէսեր։ Օրինակ, շատերը կը հետեւէին, որ պասի ընթացքին մախոխը ուտելու եւ յատկապէս պատրաստելու թիւը զոյգ չըլլայ, այլ անպայման՝ կենտ։ Ուրիշները մախոխը պատրաստելէ եւ կարասը լեցնելէ ետք կը կանչէին երեխաներուն, որ անոնք կարասի մօտ քանի մը անգամ էշի նման խռանչեն, որպէսզի, իբր, մախոխը շուտ թթուի։ Իսկ կարնոհայերը յատուկ մախոխապուրի պար ունէին, որ կը պարէին միայն Մեծ պասի առաջին օրը։ Մախոխապուրի պարը պարած են բացառապէս տղամարդիկ, համայնքի, գիւղի բոլոր տղամարդիկ, հիմնականին չափահասներէ մինչեւ ծերերը, պարած են մախոխապուրին նուիրուած երգը երգելով, առանց նուագի։ Մախոխապուրի պարերգով գովերգած են Մեծ պասը, անոր հիմնական ճաշատեսակը մախոխը։ Պարը կատարած են խումբ-խումբ, կլոր-փակ շրջանով։ Իւրաքանչիւր խումբը կատարած է եօթ պտոյտ եւ հեռացած պարատեղէն տեղը զիջելով յաջորդ խումբին։ Ինչպէս իրենք կարնոհայերը կ՛ըսէին, «կանանց օրէնք չէր, որ պարէին, ամօթ էր, սուրբ օր էր։ Պարած են խաղ ըսելով (երգելով), այդ օր տիգ, չալղի երաժշտական գործիքներ ածելու իրաւունք չկար»:

Բարով էգար, թթու մախոխ,

Ինչ լուր բերուր հայրենիքես:

Մէնձ Պասն էկաւ, կայնաւ թաթին (ոտքի ծայրին)

Աշկըս մնաց հալուայ կաթին:

ՄԷնձ Պասն էկաւ ղուռմիշ էղաւ (նստեց, փռուեց),

Փորիս փարգալ պօզմիշ էղաւ (աղիքները պայոդ թաղանթը փչացաւ)

Պառվըները, պառվըները,

Ջուրը լըցուաւ առվըները:

Ախչըգները ծալած բոխչայ,

Հարսները բաղ ու բախչայ,

Թըստան, հոդաձ պառվըները

Գենա լաւ էն պառվըները:

Այդքան կարեւոր «մախոխը» սակայն, Մեծ պասի ընթացքին այնքան կ՚ուտէին, որ պասը վերջանով արդէն կ՚երազէին հրաժեշտ տալ ուտելիքին.

Ծառզարդարը մօտեցաւ,

Մախոխ ապուրն հօտեցաւ,

Էլ մի ուտէ ծիթով խաւիծ,

Թէ չէ փորդ շատ կցաւի:

Մեծ պասի առաջին օրուայ կարեւորագոյն, գլխաւոր գործը Պասը խորհդանշող «Ակլատիզը» կախելն էր։ Յայտնի են Ակլատիզի ինչպէս անուան, այդպէս ալ առարկայական տարբերակներ։ Ախլոճ, Ախացել, Ախելած, Գոգոռոզ, Խուխուլիճ-Խուլուճիկ, Մոռմոռոզ–Մռմռաս, Մեծ պաս, Պապի պլոր, Որոջբեկ, Ֆռիկ եւ այլ անուններով։ Այն վրան եօթը փետուր խրած սոխի (գետնախնձորի...) գլուխ էր, որ թելով կը կախէին առաստաղէ։ Կարնոհայերու մէջ այն իսկական տիկնիկի տեսք ունէր տղամարդու հագուստով, փարթամ ու սպիտակ բեղ ու մօրուքով, պարզած թեւերով, միոտնանի, որմէ կը կախուէր եօթը փետուրներով սոխի գլուխը։ Ակլատիզի եօթ փետուրները օրացոյցի դեր կը կատարէին եօթ շաբաթ ունեցող պասի համար, ամէն շաբաթուայ վերջը անոնցմէ մէկը կը հանուէր։ Նախավերջին վեցերորդ փետուրը հանելու ժամանակ երկար պասէն յոգնած ու նեղուած «քարքաշելուց էլ ծանր» վերջին շաբաթը ի նկատի ունենալով, կ՚ըսէին.

Հետին շաբաթ քարքաշան, ճժեր հալան ու մաշան...

Այդ օրը կը համապատասխանէր Ծաղկազարդին, որ գարնան աւետաբեր էր։ Վանի մէջ այդ օրը ընտանիքի ամուրի անդամը կ՚երթար ձիւնէն դեռ չմաքրուած ցորենի կանչող արտը աւետելու գարնան գալուստը հետեւեալ խօսքերով. «Աշխարհին լոյս տալու եկողը թող քեզ էլ լիութիւն տա»:

Կը մօտենար Յարութեան, կեանքի, բնութեան յաւերժական զարթօնքի տօնը Զատիկը։

Ծաղկազարդ

Ծառզարդար, Զըռըզարդար, Ծառկոտրունք, Մեծ պասի 6-րդ կամ Զատիկին նախորդող Կիրակի օրն է։ Քրիստոնեայ այլ ժողովուրդներու նման հայերը նոյնպէս այդ օրը նոր բողբոջած ուռենիի ճիւղերով կը զարդարեն եկեղեցիները եւ իրենց բնակարանները։ Անով անոնք կը տեսնեն մեծ կենսական ուժ եւ կեանքի շարունակութիւն։ Այդ բողբոջները կ՚օգտագործեն բազմաթիւ ձեւերով։ Այսպէս, գիշերը եկեղեցւոյ մէջ օրհնուած ուռենիի ճիւղերը, որոնք «օժտուած» էին առատացնող զօրութեամբ եւ չարխափան էին, տուն կը տանէին, կը գցէին բոլոր մթերքներու կարասները, ամբարը, անոնցմով թեթեւակի կը խփէին անասուններուն, յատկապէս հիւանդներուն, իսկ փոթորկի ժամանակ, խաչաձեւ կը դնէին կրակին վստահ, որ փոթորիկը կ՛աւարտի անմիջապէս։ Այդ օրուայ համար տանտիկինները մեծ քանակութեամբ աղանձ կը պատրաստէին, քանի որ կեանքի անընդհատութեան խորհրդանիշ աղանձը գարնան աւետաբեր ծառզարդի առաջնային ուտելիքն էր։ Աղանձ ու ձու կու տային նաեւ այդ Կիրակի ուռենիի ճիւղեր նուիրաբերելու համար տուեալ տուն այցելած երեխաներու խումբերուն, որոնք կը շրջէին զանազան ճռռացող ինքնաշէն խաղալիքներով, կարկաչաներով, աղմուկով բակերը կը մտնէին եւ երգելով կը շնորհաւորէին տօնը.

Վեւ օր չտայ՝ չոր չորնայ:

Ծառզարդար, ծառին զարգար,
Խունգ առեք, խունգ ծխեցեք,
Սև հավեն հավկիթ գուզեմ,
Կարմիր կռվեն եղ գազեմ,
Վեվ օր տա՝ շեն մնա,
Վեվ օր չտա՝ չոր չորնա:

Քահանան կ՚օրհնէ ճիւղերը

Մեծ պասի երկար ու ձիգ վեց շաբաթներու ընթացքին առաջին անգամ նշանախօսութիւններ կ՛ըլլային ծառզարդարին, իսկ հասարակական ու ընտանեկան խստակենցաղութիւնը մասնակիօրէն իր տեղը կը զիջէր կատակային-ուրախ տրամադրութեան։ Այդ օրը եկեղեցւոյ մէջ ծիսակատարութիւնը կ՚ուղեկցուէր եկեղեցւոյ մէջ հաւաքուած մարդոց կատակներով, երեխաներու ինքնաշէն կարկաչաներու ճռռոցներով։

Աւագ շաբաթ Մեծ պասի վերջին շաբաթը, որու իւրաքանչիւր օրը յագեցած էր Զատիկին սպասող տօնականութեամբ եւ ինքնուրոյն բովանդակութեամբ, կ՚արտայայտուէր արարողութիւններու պարտադիր կարգով։ Երեխաները նոյնիսկ գիտէին, որ Մեծ պասի Աւագ շաբաթուայ օրերն են.

Քոռ Երկուշաբթին, Պաս Երեքշաբթին, Չիք Չորեքշաբթին, Հութի Ուրբաթ օր, Ցատկի Շաբաթ օր՝ Սուրբ հաղորդման օր, Քիւֆթի Կիրակի:

Երկուշաբթին ջրաղացպաններու օրն էր, որովհետեւ այդ օրը բոլորը ցորեն պիտի տանէին աղալու։ Երեքշաբթին «յիմար–իմաստունի» վիճակը քաշելու օրն էր, եւ մարդիկ կը շտապէին եկեղեցի իրենց որեւէ մտադրութիւնը նոյնպէս գուշակելու։ Տասը թղթակտորներէ հինգի վրայ կը գրուէր «իմաստուն», հինգի վրայ «յիմար» բառերը, եւ տասը երեխայ կը վերցնէին մէկական թուղթ։ Մտքին մէջ որեւէ իղձ պահած մարդիկ նախապէս կ՚ընտրէին երեխաներէն որեւէ մէկուն։ Անոր «իմաստուն» վիճակը ընկնելու պարագային իղձի կատարում կը գուշակէր, «յիմարի» պարագային՝ տապալում։ Սակայն կարեւորագոյն իրադարձութիւնները կը սկսէին Չորեքշաբթի օրուընէ, որ ամէնուր «չիք» կը կոչուէր չքուել բառէր։ Կրակի վրայ շարունակ ջուր կ՚եռար ամանները լուալու, լուացք ընելու, տան բոլոր անկիւնները սրբել-մաքրելու, բոլոր տնեցիներու լոգանքին համար։ Տղամարդիկ կը մաքրէին ձմեռուայ ընթացքին գոմին մէջ կուտակուած կեղտը, ամէն կեղտ, ամէն չար բան այդ օրը պիտի չքուի-վերանայ։ Շատերը կ՚երթային սրբատեղերը ուխտի, որպէսզի այնտեղ թողնեն իրենց տանջող ցաւերը, «չքեն» չիք-չորեքշաբթիի հետ։ Կարնոհայերը կէսգիշերին «ցաւիս վերջ» կ՚ըսէին եւ մինչեւ միւս օրուայ ժամերգութիւնը լուռ կը մնային, վստահ, որ չիք-չորեքշաբթին իր հետ ցաւերը կը տաի։ Իսկ Զանգեզուրի մէջ այդ օրը կ՚աղէին-կը չքէին վնասատուներուն։

Երկու քար իրարու քսելով կ՚ըսէին.

Չիք. չիք, մոկնը չիք,

Չիք. չիք, լան չիք,

Չիք. չիք, կարիճը չիք,

Չիք, չիք, չիք, Չիթ. չիք. չարակամը չիք...

Վատը, չարը «չքացնող» չորեքշաբթիին կը յաջորդէր արդար, առատ, մաքուր Հինգշաբթին: Տղամարդոց առաջին գործն էր բերք չտուող ծառերուն «սպառնալ»՝ իբր կը պատրաստեն զանոնք կտրել, մինչեւ որեւէ մէկը ծառի փոխարէն չխոստանար, թէ այսուհետեւ բերք կու տայ։ Շատերը ծառեր կը տնկէին՝ վստահ, որ այդ օրուայ տնկած ծառը խիստ բերքատու պիտի ըլլայ։ Իսկ կանայք Մեծ պասի ընթացքին հաւաքուած մածունն ու հում սերը կը սկսէին հարել խնոցիով։ Խնոցին հարելու ժամանակ վրան կը նստեցնէին գեր երեխայ մը, որ անոր քաշով կարագ ըլլայ, տակն ալ խաչերկաթ կը գցէին, որ սատանային փախցնեն։ Այդ նոյն ժամանակ աղջիկները դուրս կու գային դաշտերը զանազան բանջարեղէն հաւաքելու։ Հինգշաբթի օրը բոլորը նոր դուրս եկած կանաչեղէն պիտի ուտէին՝ հում կամ տապկուած։ Հում կանաչեղէնէն կարեւորագոյնը աղբիւրներու մօտ աճած դաղձն էր։ Կը հաւաքէին այնքան, որ բոլորին բաժին հասնէր, նաեւ այն ընտանիքներուն, որոնք ինչ-ինչ պատճառներով դաշտ դուրս չէին եկած։ Գիշերը, ոտնալուայի ծէսին Եկեղեցւոյ մէջ բոլորը մէկ-մէկ կտոր կարագ կը վերցնումէին եւ կը քսէին մարմնի զանազան մասերուն՝ աչքերուն, ականջներուն, ճակատին, ձեռքերուն: Առաջին անգամ Մեծ պասի ընթացքին տեղի կ՚ունենային հասարակական նորմերէ շեղումներ. գիշերը եկեղեցւոյ մէջ, պատարագի ընթացքին տղաները կը հանգցնէին մոմերը եւ մթութեան մէջ, ծիծաղի ու կատակներու տարափի տակ, կը կարէին կանանց փեշերը իրարու, կը համբուրէին աղջիկներուն...

Աւագ Հինգշաբթի օրը նաեւ Զատիկի ձուերը ներկելու օրն էր։ Կը ներկէին առայժմ սահմանափակ թիւով խաշած ձուեր, ընտանիքի անդամներու թիւին հաւասար կամ եօթ հատ, անոնցմով պիտի թաթախուէին, իսկ բուն Զատիկի համար նախատեսուող հսկայական քանակութեամբ ձուերը պիտի ներկուէին-եփուէին Շաբաթ օրը։ Շատ տեղերու մէջ կը հաւատային, որ Զատկին Հինգշաբթի օրը ներկած ձու ուտողներու ատամները չեն ցաւիր։ Յաջորդ, Ուրբաթ օրը, ըստ եկեղեցական տօնացոյցի, Քրիստոսի խաչուելու օրն է, ուստի Ուրբաթը սուգի օր էր եւ իբրեւ այդպիսին Կիրակի, այսինքն այդ օրը շատ աշխատանքներէ կը խուսափէին։

Մեր ժողովուրդին մէջ այդ Ուրբաթը աւելի յայտնի է Յուդայի Ուրբաթ անունով, որ շատ բարբառներու մէջ կը հնչէր իբրեւ Յուդի-Յութի-Ութի Ուրբաթ։ Եկեղեցական ծէսէն զատ այդ օրը կը կատարուէին նաեւ շարք մը ժողովրդական արարողութիւններ, որոնցմէ կարեւորագոյնները հետեւեալներն էին.

Վաղ առաւօտեան բոլոր հայ դարբինները, առանց խօսելու, կը գնէին դարբնոց եւ երեք կամ եօթ անգամ մուրճով ուժգին կը հարուածուէին զնդանին։ Վաղնջական ժամանակներէն եկող այդ սովորոյթը կը բացատրուէր իբրեւ թէ շղթայուած Արտաւազդի շղթաները ամէն տարի ամրացնելու միտումով։ Դարբիններն ու ոսկերուչները այդ օրը նաեւ մեծ քանակութեամբ չարարգել նշաններ կը պատրաստէին, որոնք յայտնի էին «ուրբաթարուր» անունով։ Անոնք մեծ մասամբ երկաթէ փոքրիկ օղեր, մատանիներ էին, որ մայրերը կը գնէին իրենց զաւակներուն չար աչքէ զերծ պահելու համար եւ կը կարէին անոնց բաճկոնակներուն կամ կը հագցնէին մատին։ Այդ օրը նաեւ կանայք անպայման կար պիտի ընէին իբրեւ կանոն դարձեալ «ուրբաթարուրներ», այսինքն չար աչքի դէմ երեխաներու շորի վրայ եղող յատուկ նախշեր ասեղնագործէին։ Տղամարդիկ նոյնպէս կարեւոր գործ ունէին. Ութի Ուրբաթին անհրաժեշտ էր թեկուզ քանի մը ակօս վար ընել։

Ահա եւ Շաբաթ օրը, «Զատկի շաբաթ, կարմիր յակինթ, կարմիր արեւ, կանաչ են սար ու ձորեր»: Բնութեան հետ ներդաշնակութեան այն հազուագիւտ օրը, երբ մարդ առանձին սրութեամբ կը զգայ յաւերժութիւնը։ Գարունը իր լիակատար դրսեւորման մէջ է. ծառ ու ծաղիկ ծաղկած են, հանդերը կանաչած են կամ կը կանաչին նորոգելով ձմրան ընթացքին քնացած մեռած կեանքը եւ վաղը այդ մեծ հանդիսութեան նուիրուած տօն պէտք է ըլլայ, տօն հյաւերժ Յարութեան, Զատիկի տօնը։

Զատիկ

Հիսուսի յարութիւնը

Հայոց բոլոր ազգագաւառներուն մէջ Զատիկ անունով յայտնի տօնը կը համապատասխանէ եկեղեցական Սբ Յարութիւն տօնին եւ կը նշուի գարնանային գիշերահաւասարին յաջորդող լուսնի լրման յաջորդող առաջին Կիրակի օրը, այսինքն 21 Մարտէն մինչեւ 25 Ապրիլը ինկնող այն Կիրակին, որ կը յաջորդէ առաջին լուսնի լրման։ Զատիկի տօնի 35–օրեայ շարժականութեամբ պայմանաւորուած են տօնացոյցի միւս շարժական տօները, ինչպէս Համբարձման, Պայծառակերպութեան (Վարդավառ) եւ այլն։ Տօնի եկեղեցական անունը Յարութիւն, լիարժէք արտայայտում է գարնանային այս տօնի թէ՛ եկեղեցական, Զատիկի փնջած ձու զատկական հնայիլներով զարդարուած թէ Ժողովրդական բովանդակութիւնը։ Ըստ եկեղեցական տօնացոյցի այդ օրը կը տօնուի Քրիստոսի յարութիւն առնելու հրաշքը։ Ժողովրդական տօնահանդէսի հիմքը ինկած է այն իրողութիւնը, որ հայ ժողովուրդը, աշխարհի բազմաթիւ ժողովուրդներու նման, վաղնջական ժամանակներէն գարնանային գիշերահաւասարին նշած է ձմրան ցրտերուն յաջորդող բնութեան «յարութիւնը». վերազարթօնքը, կեանքի շարունակելիութեան ու յաւերժութեան ամենամեծ խորհուրդը։ Յետագայի տոմարական փոփոխութիւնները փոփոխութիւններ բերած են նաեւ տօնացոյցին մէջ, սակայն բնութեան երեւույթը նշելու աւանդականութիւնը գոյատեւած է։ Զատիկին նախորդող Ծաղկազարդի եւ Աւագ շաբաթուայ տօնական հանդիսութիւնները յարութիւն առնող կեանքի խորհրդանշական հաւաստումն էին, իսկ բուն Զատիկը արդէն զարթօնքի ու յարութեան կատարուած փաստի արձանագրումը։ Մեծ պասի ինքնամաքրումով մարդիկ նոր որակով, ֆիզիկապէս ու բարոյապէս մաքրուած, նոր կեանք կը սկսէին, եւ այդ նոր կեանքի խորհրդանշական մուտքը կը կատարուէր յաւերժութեան խորհրդանիշի ձուի ճաշակումով։

Ներկուած հաւկիթ

Զատիկի առաւօտը բոլոր մարդոց համար կը սկսէր թաթախումով, զարթօնքի խորհրդանշական կարմիրով ներկուած ձուերը այդ օրուայ տօնական սեղաններու եւ տօնը շնորհաւորելու միջոցներու ոչ միայն բաղկացուցիչներն էին, այլեւ գլխաւոր եւ անհրաժեշտ ուտեստի տարրը, որմով «պասը բացում», կը թաթախուէին եւ որ այնուհետեւ, երկու շաբաթ շարունակ, պէտք է ուղեկցէր բոլոր խնջոյքներուն։ Զատիկին ներկուող, թելերով փնջուող, ուլունքազարդ, նկարազարդուող եւ այլ ձեւերով զարդարուող ձուերը, ժողովրդական ստեղծագործութեան, անսպառ երեւակայութեան դրսեւորման լաւագոյն ձեւերէն էին։ Զարդարուած ձուերը հարսնացուները նուէր կ՚ուղարկէին փեսացուներուն, ազգականները իրարու, անոնցմով կը զարդարէին տօնականօրէն յարդարուած տուները եւ այլն։ Միաժամանակ տօնի ընթացքին ամենասիրուած խաղերը ձուերու շուրջն էին ձուակռիւները, ձու գլորելը եւ այլն։ Տօնը կը շարունակուէր երկու շաբաթ եւ այդ օրերուն կարմիր ձուի կճեպներով կը ծածկուէին բակերն ու փողոցները։ Զատիկին կը կատարուէին տարուայ ամենասպասուած մատաղները։ Գլխաւոր մատաղը հասարակական էր, այն կ՚ըլլար համայնքի բարեկեցութիւնը ապահովելու նպատակով եւ համայնքի բոլոր անդամներու մասնակցութեամբ։ Գիշերը խոշոր կաթսաներու մէջ եփուած մատաղը առաւօտեան կը բաժնուէր համայնքի բոլոր ընտանիքներուն՝ տնտեսական բարեմաղթութիւններով։

Լոռիի մէջ, օրինակ, այդ ընթացքին կ՚երգէին

Օրհնուի եւ պահպանուի Ձեր դաշտն ու սարը, այծն ու ոչխարը,

Կովն ու կթանը, չութն ու գութանը,

Վարն ու վաստակը, գլուխն ու տակը,

Հանդն ու հանդաստանը, արօտն ու այգեստանը,

Կախ ու ջաղացը, ցորենն ու հացը,

Ձին ու էշը, եզն ու գոմէշը,

Գառնարածն ու ոչխարածը,

Տուարածն ու հորթարածը...

Կ՛առնուէին նաեւ մեծ քանակութեամբ անհատական մատաղներ։ Շատերը տարուայ ընթացքին ուխտ կ՚ընէին Զատիկին մատաղ ընել եւ այդ երկար սպասուած օրը, յատկապէս Մեծ պասի տեւական ժուժկալութենէն ետք, կը սկսէր տեւական տօնահանդէսի առաջին օրուայ, որ այնուհետեւ պիտի շարունակուէր երկու շաբաթ, որոնց ընթացքին այցելութիւնները, իրարու «զատկափայ» ուղարկելը, զբօսախնջոյքները, բացօթեայ պարերը, ձիարշաւները, ձուախաղերը լի ու լի կը փոխհատուցուէին այս տօնին նախորդած ինքնազսպման տեւականութիւնը։

Համբարձման տօն

Համբարձում

Կը նշուի Զատիկէն ուղիղ քառասուն օր ետք, Հինգշաբթի: Թէ տօնի անունը, թէ նշելու օրը եկեղեցական օրացոյցով կը բացատրուի Աւետարանի այն պատմութեամբ, ըստ որու Յարութիւն առնելէ ետք Քրիստոսը քառասուն օր կը շրջի երկրի վրայ եւ ապա կը համբարձի։ Այս տօնը երեւույթներու այն դասական շղթային մէջ է, երբ քրիստոնէութիւնը ժողովրդական տօները կատարման ժամանակով կը յարմարեցնէր քրիստոնէական պաշտօնական գաղափարախօսութեամբ պայմանաւորուած արարողութիւններուն, նախաքրիստոնէական Հայաստանի ժողովրդական կենցաղին կարեւոր դեր խաղցող գարնանային վերջին տօնը, փաստօրէն կատարման ժամանակով համապատասխանեցուեցաւ քրիստոնէական տօնացոյցի Քրիստոսի Համբարձման տօնին։ Տօնական հանդիսութիւններու բովանդակային ու կատարողական կողմերը, սակայն, մնացին հաւատարիմ իրենց նախնական ձեւերուն Համբարձման, կամ, ժողովրդական լեզուով Վիճակի տօնահանդէսը կը խորհրդանշէ հասարակութեան եւ բնութեան կապը բնութեան բեղունութեան շրջանին, երբ մարդիկ կը ջանային իրենց հասկնալի միջոցներով նպաստել յոդի մէջ գցուած հատիկի աճին եւ միաժամանակ հաղորդակցուիլ բնութեան այդ պահու խիստ ակնառու զօրութեան։ Համբարձման Չորեքշաբթի լոյս Հինգշաբթի գիշերը կը համարուէր այդ զօրութեան խտացուած արտայայտութեան պահը՛ այդ գուշակութիւններու, հրաշքներու ու կախարդանքի գիշերն էր, մէկը միւսէն խորհրդաւոր, դրական ու բացասական։ Կը հաւատային, որ տարին մէկ անգամ, Համբարձման գիշերը, աստղերը երկնակամարի տարբեր կողմերէն կու գային կը միանային, ջերմ համբոյրով կը գրկախառնուէին եւ դարձեալ կը վերադառնային իրենց տեղերը։ Այդ համբոյրին ականատես մարդոց տուեալ պահուն արտայայտուած բոլոր խնդրանքները իբր կը կատարուէին։ Համբոյրի պահուն ողջ տիեզերքը ակնթարթ մը կանգ կ՚առնէ, կանգ կ՚առնէ եւ պահ մը շունչները կը պահէին ծառ ու ծաղիկ, ջուրերը, մարդիկ ու անասունները, որուն անմիջապէս կը յաջորդէ համընդհանուր ողջագուրանքը, կը համբուրուի, իրարու կ՚ողջունեն երկինքն ու երկիրը, ծառերն ու ծաղիկները...

Անմիջապէս ետք ծառերն ու ծաղիկները կը սկսին խօսել, իրարու պատմել, թէ իրենք ի՞նչ ցաւի դեղ են, կամ իրենց արմատի մօտ ի՞նչ կայ, եւ իբրեւ թէ այդ պահուն կարելի է հասկնալ անոնց լեզուն։ Այդ գիշեր բազմաթիւ կանայք դուրս կու գային դաշտերը բուժիչ խոտեր հաւաքելու։ Յատուկ բուժիչ, առատացնող զօրութիւն կը վերագրուէր այդ գիշեր նստած ցօղին, որ կը հաւաքէր, ջուրի հետ խառնելով կը լողային, կը լուային մազերը, իսկ բորոտները կը թաւալէին ցօղով օծուած կանաչներու վրայ։ Կը հաւաքէին մեծ քանակութեամբ ծաղիկներ եւ իրարու ծաղկեփունջեր կը նուիրաբերէին, ծաղիկներու, կանաչներու եւ այլ միջոցներով գուշակութիւններ կ՚ընէին իրենց ապագայի վերաբերեալ։ Համբարձման գիշերը գործունեայ կը դառնային նաեւ չար ուժերը։ Ըստ ժողովրդական պատկերացումներու անոնք կրնային հարս ու աղջիկ փախցնել, կովերու կաթը ցամքեցնել եւ այլն, ուստի մարդիկ կը դիմէին նաեւ չարխափան միջոցներու։

Վանի մէջ, օրինակ, կանայք աւած կը հեծնէին եւ եօթ անգամ տան շուրջը կը պտտէին տունը չարիքերէն պաշտպանելու համար, շատերը անասունները գոմէն կը հանէին եւ ողջ ընտանիքով անասուններու հետ միասին բացօթեայ կը պտտէին վստահ, որ չարքերը բաց տարածութեան մէջ անուժ կը դառնան։ Առաւօտը բոլոր ընտանիքներուն մէջ կը սկսէր կաթնապուր եփելով։ Որոշ տեղեր կաթնապուրը կ՚եփէին խմբովի, թաղերով կամ հարեւաններով, եւ քանի մը շերեփ շաղ կու տային արտերու շուրջը, նախ հունձի առատութիւնը ապահովելու նպատակով, ապա արտը մօրեխէն ու կարկուտէն պաշտպանելու համար։ Բոլոր պարագաներուն այդ օրուայ կաթնապուրը մատաղ էր, այն կը բաժնուէր առնուազն եօթը տեղ։

Կաթնապուր

Շատ ընտանիքներու մէջ Զատիկէն մինչեւ Համբարձում կաթնապուր չէին եփեր եւ Համբարձման առաջին անգամ եփուող կաթնապուրը կ՚ուտուէր յատուկ հանդիսաւորութեամբ։ Յատկանշական է, որ այս տօնին կենդանի չէին զոհաբերեր, առհասարակ կենդանի չէին մորթեր, կարծէս բնութեան բեղունութեան շրջանը անխաթար պահելու մտահոգութեամբ։ Կը սկսէր Համբարձման Հինգշաբթին, մարդոց ու անասուններուն ծաղիկներով զարդարելու, տունէ տուն շրջելով ծաղկեփունջեր նուիրաբերելու, ծաղիկը երգելով գովելու եւ բախտագուշակ վիճակահանութեան օրը։ Ցող ու ծաղիկ լցուած եւ կեդրոնը բազմած «Արուս» կոչուող տիկնիկով փարչերու շուրջ խմբուած աղջիկներու բախտագուշակ քառատող երգերէն ետքյ փարչէ հանուող նշանները, ըստ երգի բովանդակութեան, նշանի տիրոջը երջանկութիւն կ՚աւետէր կամ դժբախտութիւն կանխագուշակէր։

Երջանկաւէտ քառատող էր, օրինակ.

Էս գիշեր, լուսնակ գիշեր,

Ձինն եկել, գետին նախշել,

Դոշդ դէմ արա պաչեմ,

Կեոյ ունքեր, կարմիր թշեր,

Ջան վիճակ, ջան, ջան,

Ջան ծաղիկ, ջան, ջան:

Դժբախտութիւն գուշակող քառատողի օրինակ.

Առակ ելար մէջ գեղին,

Սիրտդ ընկաւ օձու լեղին,

Քո հօրն ու մօրը ի՞նչ ասեմ,

Որ քեզ տուին տախ (տհաս) տղին,

Ջան վիճակ, ջան, ջան,

Ջան ծաղիկ, ջան, ջան:

Վիճակահանութիւնը կ՚աւարտէր փարչին մէջ մնացած ջուրը արտերուն ու խոտհարքներուն մէջ շաղ տալով։ երիտասարդներու համար տարուայ այդ ամենաուրախ եւ հաճելի օրերէն մէկը կը վերջանար դաշտերուն ու այգիներուն մէջ կազմակերպուած զբօսախնջոյքներով ու խմբապարերով, որոնց ուղեկցող երգերուն մէջ կը շարունակէր հնչել տնտեսական առատութեան թեման.

Եօթը կտրիճ տղեկներ,

Չնարի պոյ ունեցող,

Առնենք էլլանք սարերը,

Պարենք մէկտեղ գօտիման,

Սարեր, ձորեր թող խնտան,

Սէր ճաներէն թամպուրա,

Ու շէնցնենք մեր տներ.

Վարենք, ցանենք մեր լարեր (արտեր),

Որ տան մեզի շատ բերքեր...

Վարդավառ

Վարդավառը Երեւանի մէջ

Ըստ եկեղեցական տօնացոյցի կը նշուի Զատիկէն 14 շաբաթ կամ 98 օր ետք, Կիրակի։ Քրիստոնէական աւանդոյթի համաձայն այդ օրը Յիսուս Քրիստոսը Պետրոս, Յակոբ եւ Յովհաննէս առաքեալներու հետ կը բարձրանայ լեռ աղօթելու։ Տապէն ու յոգնածութենէն առաքեալները կը քնանան, իսկ աղօթող Քրիստոսի վրայ լոյս կ՚իջնէ, անոր դէմքը արեւի նման կը պայծառանայ, իսկ զգեստը ձիւնի նման կը ճերմկի այնպէս, որ ամբողջ լեռը կ՚ողողուի լոյսով։ Այդ փայլէն առաքեալները կ՚արթննան եւ ականատեսը կը դառնան Քրիստոսի «Պայծառակերպութեան» եւ «Այլակերպութեան» հրաշքին։ Այստեղէն տօնի անունը «Պայծառակերպութեան» կամ «Այլակերպութեան» տօն։

Վաղնջական ժամանակներէն մինչեւ մեր օրերը Յուլիս ամսուն, դաշտային հիմնական աշխատանքները աւարտելէ եւ հացահատիկը հաւաքելէ ետք ընդունուած սովորութիւն էր մեծ տօնախմբութիւն կազմակերպել օրհնելով եւ զոհաբերութիւններ ընելով դաշտը հովանաւորող ուժերուն։ Այսպէս, տօնահանդէսի անհրաժեշտ դրսեւորումներէն էր հասկի փունջեր եւ նոյնիսկ խուրձեր տանիլ մեհեանները (քրիստոնէութեան ընդունումէն ետք եկեղեցի) շնորհակալութեան տուրք մատուցելով այդ հասկի աճելուն օժանդակած աստուածներուն, գառ զոհաբերել ջուրերու ակունքներու մօտ՝ ջուրերու ոգիներուն աղերսուող ուխտավայրերուն մէջ, մեծարելով դաշտային աշխատանքներուն խիստ անհրաժեշտ ջուրը հովանաւորող ուժերը։ Ընդհանրացուած սովորոյթ էր, որ մինչեւ Վարդավառ խնձոր չուտէին, տարուայ առաջին խնձորը կ՚ուտէին Վարդավառին, ինչպէս առաջին խաղողը կ՚ուտէին Վերափոխման կամ Խաղողօրհնէքի տօնին։ Որոշ վայրերու մէջ առաջին խնձորը վայելելը կ՚ուղեկցուէր յատուկ նախապատրաստութիւններով, ինչպէս Շատախի մէջ, ուր երիտասարդները Վարդավառի շաբաթ երեկոյեան դէզեր կը շինէին եւ մութը իյնալուն պէս կը սկսէին հերթով վառել այդ դէզերը մինչեւ լուսաբաց բոլորելով կրակի շուրջ, որոնց մէջ կը խորովէին ուտելի առաջին խնձորները։ Լուսաբացէն առաջ կը վառէին ամենամեծ դէզը, որու շուրջ կը սկսէին տղաներու ու աղջիկներու խմբապարերը ազդարարելով տօնի սկիզբը։ Այլ վայրերուն մէջ մինչեւ Վարդավառ նշանուած աղջիկները ամանի մը մէջ ցորեն կամ գարի կը կանաչեցնէին, որու մէջ տօնի օրը վարունգներով, վարդերով ու խնձորներով զարդարուած խաչաձեւ փայտ կը տնկէին։ Կէսօրին այդ ամէնը դուրս կը բերէին հրապարակ։ «Խնդում» կոչուող այդ զարդարուած խաչերու շուրջ կը կանգնէր պառաւ կին մը՝ «հսկելու» այն, իսկ շուրջը հաւաքուած հանդիսականները կը պարէին զուռնայի նուագի տակ։ Որոշ ժամանակ ետք պառաւը «Խնդումը» կը դնէր գլխուն եւ ինքը կը սկսէր պարել։ Միւս պարողները կ՚անցնէին հանդիսականներու շարքը։

Պառաւը կը պարէր երգելով.

Խնդում օնիճ վարթաւ լի,

Զըրդըփըչած խնձուր լի,

Վախին թա քունըս տանի.

Խնդումս յադին տանի՜:

Այդ պահուն տղամարդիկ կը յարձակէին պառաւի ու «Խնդումի» վրայ եւ անոնցմէ մէկը գաւազանով ցած կը գլորէր «Խնդումը», որու վրայի վարունգները, միրգերն ու ծաղիկները կը խլխլէին իրարմէ։ Պարտուած պառաւը անէծքներով կը հալածէր յարձակողներուն, իսկ վերջիններս նոր պարաշրջան կը կազմէին՝ իրենց մէջ առնելով նաեւ աստիճանաբար հանդարտուող պառաւին։ Վարդավառի ամենաուրախ հանդէսները տեղի կ՚ունենային սարերուն, ջուրերու ակունքներուն մօտ, ուր կը հաւաքուէին լարախաղացներ, զուռնաչիներ, կը կազմակերպուէր տօնավաճառներ, զոհաբերութիւններ, զբօսախնջոյքներ։ Միաժամանակ բոլորը կ՚ընդգրկուէին խաղերու մէջ, մասնաւորապէս ընդունուած էին ձիարշաւները, գոտեմարտերը, զանազան ճօճախաղերը եւ, իհարկէ, Վարդավառի առանձնայատուկ խաղերը՝ ջրախաղերը։ Իրարու կատակով ջրելը, իրար վրայ ջուր լեցնելը այս տօնին պարզապէս խաղեր չէին, այլ Վարդավառի տօնի հանդիսաւոր արարողութիւն, որ ուղղակի անհրաժեշտութիւն էր, ինչպէս անհրաժեշտութիւն էր ջուրերու ակունքներու մօտ գտնուող ուխտավայրերուն մէջ գառ զոհաբերելու սովորոյթը։ Վերջին հարիւրամեակի ընթացքին Հայաստանի հիւսիս-արեւելք շրջաններուն մէջ կայունացած է Վարդավառը 22 Յուլիսին յաջորդող Կիրակի օրը նշելու աւանդոյթը։ Այդ օրը, ըստ էութեան, լաւագոյնս կը համապատասխանէ տօնի բովանդակային սկզբունքին, գիւղացիի դաշտային աշխատանքները հիմնականին աւարտած կ՚ըլլան եւ լիովին կ՚իմաստաւորուի հասկերը եկեղեցւոյ կամ գառը ուխտավայրերուն մէջ զոհաբերելու սովորոյթը։

Խաղողօրհնէք

Աշխարհի բազմաթիւ ժողովուրդներու մօտ աւանդաբար պահպանուած սովորոյթ կայ. հասունցած առաջին բերքը, առաջին պտուղները զոհաբերել ուխատեղերուն կամ պաշտամունքի այլ վայրերուն մէջ, որմէ ետք միայն կը ճաշակէին։ Տարբեր ժողովուրդներ տարբեր պտուղներ կը զոհաբերէին՝ հատիկներ կամ միրգեր, իրենց համար առաւել կենսական, առաւել կարեւոր, ինչպէս հրէայները ցորեն, գարի, խաղող, թուզ, նուռ, ձիթապտուղ, պարսիկները՝ նուռ, խաղող եւ այլն։ Հայոց մէջ տարբեր տօներու զոհաբերուող մթերքներէն էին փոխինձը՝ Սբ Սարգիսին, ձուն Զատիկին, կաթովը՝ Համբարձման, խնձորը եւ ցորենը՝ Վարդավառին եւ այլն, իսկ խաղողին կամ խաղողաքաղին նուիրուած էր յատուկ տօն խաղողօրհնէքը, որ կը նշուի 15 Օգոստոսի յաջորդող Կիրակի օրը։ Քրիստոնէութեան ընթացքին ընդհանրացուած սովորոյթ դարձած էր խաղողի առաջին ողկոյզները քահանային օրհնել տալ, որ, անշուշտ, շարունակութիւնն էր նախկին տաճարներուն կամ ուխտավայրերուն մէջ նուիրաբերելու սովորոյթին։

Խաղող օրհնել տալը, սակայն, տօնի հանդիսութեան սոսկ մակերեսային դրսեւորումն էր, իրականութեան մէջ այս տօնը ուխտավայրեր այցելելու եւ զուարճանալու օր էր։ Շատ տեղեր մարդիկ օրերով կը պատրաստուէին Օգոստոսեան ուխտագնացութեան, իսկ բուն տօնի օրը ուրախ, անվերջանալի զուարճահանդէսի օր էր։ Մտերիմներու, ազգականներու, պարզապէս ծանօթներու խումբերը, նախապէս ընտրելով իրենց տօնական ուխտավայրերը, խումբերով ճանապարհ կ՚ելլէին, երբեմն ամբողջ գիշեր երթալու պայմանով, որպէսզի արեւածագը դիմաւորէին նշանակուած վայրին մէջ։ Գիշերային այդ երթերը ինքնին տօնական տրամադրութիւն կը ստեղծէին, կարելի է ըսել նոյնիսկ տօնական հանդիսութեան մասը կը կազմէին։ Այդ ընթացքին երիտասարդները կը մտերմանային, կատակները, երգերը կ՚ուղեկցէին ճանապարհորդներուն։ Առաւօտեան ուխտավայրերու մէջ հաւաքուած բազմութիւնը արեւածագը կը դիմաւորէր արդէն տօնական տրամադրութեամբ եւ խնջոյքի պատրաստութիւններով։ Մինչ մեծահասակները մատաղներ կ՚ընէին, սեղանի պատրաստութիւն կը տեսնէին, երիտասարդները մէկ խումբին մէջ կը խաղայինն լախտի, ըմբշամարտ, գոտեմարտ եւ այլն, մէկ այլ խումբի մէջ՝ կը պարէին...

Կէսօրին խումբերով կը նստէին խնջոյքի, որու կերակրատեսակներու մէջ աչքի կը զարնէր գաթան, հալուան, կաթնասերը, մատաղի միսը եւ, իհարկէ, մեծ քանակութեամբ միրգեր ու յատկապէս խաղող։ Կը սկսէր մթերքներու տողանցը մէկ խումբէն միւսին, կ՚ուղարկուէին մատաղի միս, կաթնամեթերք, միրգեր, բայց անհրաժեշտաբար՝ խաղող։ Յատկապէս խնամիները խիստ պարտաւորուած էին իրարու պատուել նոր պտուղներով եւ նորապսակ հարսը կամ նշանուած աղջիկը ամուսնիին կամ փեսացուին ազգականներէն մեծաթիւ սկուտեղներ կը ստանար միրգերով ու որեւէ նուերով ծանրաբեռնուած։ Առհասարակ այս տօնը լիաբուռն, անկաշկանդ ուրախութեան դրսեւորումն էր նուազագոյն պարտաւորութիւններով։

Խաչվերաց

14 Սեպտեմբերիյաջորդող Կիրակի օրը մեր ժողովուրդը կը նշէ քրիստոնեական տօնացոյցին մէջ Խաչվերաց, ժողովրդական Սբխեչ կամ Ուլոց անուններով յայտնի տօնը։ Խաչվերացի տօնը նուիրուած է Քրիստոսի խաչի գերեդարձին։ Յայտնի է, որ Պարսկաստանի Խոսրով Բ Փարուիզ թագաւորը 610-ին կը յարձակի Բիւզանդիայի վրայ, 614-ին կը գրաւէ Երուսաղէմը եւ աւարի կ՚առնէ Քրիստոսի խաչափայտը։ Բիւզանդիայի Հերակլոս կայսրը (610-641) խաչափայտը ազատագրելու համար կը յարձակի Պարսկաստանի վրայ։ Բիւգանդական բանակի մէկ մասը կը կազմէին նաեւ Հայաստանի յունական բաժնի գունդերը զօրաւար Գնունիի ղեկավարութեամբ։

Կայսրը կը նուաճէ Պարսկաստանը եւ պարսիկներուն կը ստիպէ խաղաղութեան դաշինք կնքել։ Դաշինքի հիմնական կէտերէն մէկը խաչափայտի վերադարձն էր։ Հերակլոս կայսրը, խաչափայտը առնելով, նախ կը տանի Կ.Պոլիս եւ այդտեղէն կը փոխադրէ Երուսաղէմ։ Փոխադրութեան ժամանակ, որ տեղի կ՚ունենար նաեւ Հայաստանի տարածքով, տեղի կ՚ունենան մեծ հանդիսութիւններ։ Այդ դէպքի յիշատակը յաւերժացնելու համար կը հաստատուի Խաչվերացի տօն (14 Սեպտեմբեր) քրիստոնեայ բոլոր եկեղեցաներու համար։ Հայոց եկեղեցան Խաչվերացը կը տօնակատարէ 14 Սեպտեմբերէն 17 Սեպտեմբերի ընթացքին հանդիպող Կիրակի օրը։ Բուն տօնի հիմքը ինկած է Խաչի գիւտի պատմութիւնը եւ այդ գիւտի առթիւ՝ ցնծութեան ու գոհունակութեան արտայայտութիւնը։ ժողովրդական արարողակարգին մէջ կ՛արտայայտուի հանգուցեալներու վերաբերեալ մեր ժողովուրդի պատկերացումներու մէկ մասը, երբ տնտեսական տարին աւարտած, բերքը հաւաքած մարդիկ այդ բերքէն ու տարուայ նոր պտուղներէն, կարծէք, մաս կը հանէին հանգուցեալներուն։ Հիրաւի, Սբխեչ կամ Ուլոց տօնի առանցքը գերեզմանատուն այցելելն էր եւ այստեղ խնջոյք կազմակերպելը, ուրախ խնջոյք, քանզի այդ օրուայ գերեզմանատուն այցելելը ուրախութեան պարտադիր մաս ունէր իր մէջ։ Նախապատրաստութիւնները կը սկսէին Շաբաթ օրը, կանայք խմորեղէն կը թխէին, տղամարդիկ ուլ կը մորթէին։ Ուլն այդ օրուայ առանձնայատուկ, անցեալին անհրաժեշտ ուտելիքն էր, առանց որու տօնը լիարժէք չէր կրնար ըլլալ։ Մաշկուած, մաքրուած ուլը կը կախէին թոնքին տակը նախապէս ձաւարեղէնով լի կաթսան դնելով։ Վաղ առաւօտեան լաւագոյն նախաճաշը ուլի ճարպով ներծծուած ձաւարի փիլաւն էր, օրէն ետք բոլորը կ՚երթային գերեզմանատուն հետերնին ունենալով միրգեր, խմորեղէն, կաթնասեր, խորոված ուլ։ Քահանայի կողմէ գերեզմանները օրհնելէ ետք ուղղակի տապանաքարերու մօտ կը բացուէին սփռոցները եւ կը սկսէին ուրախ, անկաշկանդ, կատակներով ու հիւրասիրութիւններով ուղեկցուող խնջոյքները։ Նախնիներուն, մահացած հարազատներուն նոր բերքէն մաս հանելով, անոնց յիշատակին ուլ զոհաբերելով անոնց հաղորդակից կը դարձնէին իրենց այս աշխարհիկ կեանքին։