Հայկական Երաժշտութիւն

Հայկական Երաժշտութիւն, հայ ժողովուրդի դարաւոր երաժշտական մշակոյթը։ Այն սկիզբ առած է Ք.Ա. II հազարամեակին։ Պատմական տուեալները մեզի հասած են՝ հնադարեան հայ պատմաբաններ Մովսէս Խորենացիի եւ Փաւստոս Բիւզանդի աշխատութիւններուն շնորհիւ^[1]։

Հին Դարեր եւ Միջնադար

Երաժիշտ։ Մինջնադարեան ձեռագիր

Ք.Ա. 3-րդ հազարամեակին ձեւաւորուած էր հայկական երաժշտութեան որակային իւրայատկութիւնը։ Մովսէս Խորենացին կը յիշատակէ «փանդիռ» երաժշտական գործիքը։ Փաւստոս Բիւզանդ կը յիշատակէ թմբուկը, սրինգը, քնարը եւ շեփորը^[2]։ Պահպանուած են նախքան քրիստոնէական Հայաստանի երգերու բնագիր հատուածները, որոնք կը պատմեն Արա Գեղեցիկի եւ Շամիրամի, Արտաշէս թագաւորի մասին^[3]։ Այդ հնագոյն երգերէն մէկը, որ կը վերաբերուի Ք.Ա. 2-րդ դարուն, կը պատմէ հայ արքայ Արտաշէսի եւ ալաններու արքայադստեր՝ Սաթենիկի մասին․

Հեծաւ արի արքայ Արտաշէսը
գեղեցիկ Սեւուկ նժոյգը
Եւ հանեց ոսկէօղ շիկափոկ պարանը
Եւ որպէս սրաթեւ արծիւ
անցաւ գետը
Եւ նետեց ոսկէօղ շիկափոկ պարանը,
սեղմեց մէջքը ալանաց օրիորդի
Եւ շատ ցաւցուց մէջքը փափուկ
օրիորդի՝
Արագ հասցնելով անոր իր բանակը^[4]։

Հայերէն խազեր, հին հայկական նոթագրութիւն, 10-րդ դար

Ք.Ե. 301 թուականէն, երբ Հայաստանը ընդունեց քրիստոնէութիւնը որպէս պաշտօնական կրօն, հիմք կը ստեղծուի հայկական քրիստոնէական եկեղեցւոյ երաժշտութեան զարգացման համար։ Ագաթանգեղոսը կը յայտնէ, որ 4-րդ դարու վերջի շրջանին բարձրագոյն դպրոցներուն մէջ երգեցողութիւն ուսուցաներ են։ Միեւնոյն ժամանակ յայտնի է հայկական հոգեւորականութեան բացասական վերաբերմունքը հեթանոսական երաժշտական ժառանգութեան հանդէպ։

Հայկական նոթագրութիւն, 12-րդ դարու ձեռագիր

Հայ հնադարեան երաժշտութեան զարգացման կը նպաստէ նաեւ աւատատիրութեան ձեւաւորումը։ Սակայն գուսանական արուեստը կ՝ ենթարկուի հալածանքներու (այսուամենայնիւ շարունակելով իր զարգացումը)։ Հայ եկեղեցական երաժշտութեան զարգացման նպաստեց 406 թուականի հայկական այբուբենի ստեղծումը։ Վարդապետարաններուն մէջ (հայկական դպրոցներուն, որոնք, ինչպէս կը յայտնէ Մովսէս Խորենացին, առաջին անգամ կը հիմնադրէ Մեսրոպ Մաշտոցը) ուսուցանուած են երաժշտութիւն եւ երգ։

5-րդ եւ 6-րդ դարերուն կը ստեղծուին առաջին հոգեւոր երգերը, որոնց հեղինակներն են՝ Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթեւը, Յովհաննէս Ա․ Մանդակունին, Ստեփանոս Սիւնեցին, Կոմիտաս Ա․ Աղցեցին։ Եկեղեցական երաժշտութեան զարգացման ընթացքին ձեւաւորուած են շարականները (5-րդ դար)։ 7-րդ դարուն երաժիշտ Բարսեղ Ճոն կը կազմէ շարականներու առաջին ժողովածոն։ 7-րդ դարու հիմնադիրներէն յայտնի է նաեւ կաթողիկոս Սահակ Գ․ Ձորոփորեցին։ Ձայներու երկրորդ համակարգումը կատարեց Ստեփանոս Սիւնեցին՝ 8-րդ դարու առաջին կէսին։ Վերջինս եկեղեցական երաժշտութեան մէջ ներմուծեց նաեւ կանոնը։ Հին հայկական երաժշտութեան զարգացման մէջ նոր ձեռք բերում կամ կատարում էր երաժշտական նոթագրութեան՝ խազերու ստեղծումը 8-9-րդ դարերուն։ Խազերու հնագոյն ձեռագիրը կը վերաբերի 9-րդ դարուն։ Ընդհանուր առմամբ պահպանուած է խազերու աւելի քան 2000 ձեռագիր։ Հնադարեան Հայաստանի երաժշտական մշակոյթի մասին կը յայտնէ նաեւ Դաւիթ Անյաղթը (5-6 դարեր)։

Հայկական երաժշտութիւնը նշանակալիօրէն կը բարգաւաճի զարգացած ֆիոտալիզմի դարաշրջանին՝ 10-13-րդ դարերուն։ Անոր կը նպաստէ հայկական ազգային պետութեան վերականգնումը 9-րդ դարու կէսերուն։ 10-րդ դարուն կը ստեղծուի մասնագիտացած եւ արհեստավարծ երաժշտութեան նոր ուղղութիւն՝ տաղը։ Տաղերը խոշոր հասարակական կամ հոգեւոր ձայնաւոր կամ հնչական ներկայացումներ են, որոնք ունին թատերական, վիպական, ինչպէս նաեւ քնարական բնոյթ։ Այդ ստեղծագործութիւնները իրենց սկզբնաղբիւրներով ծագում առած են գուսանական եւ գիւղական երաժշտութենէն։ Տաղերու առաւել յայտնի հեղինակներէն են Գրիգոր Նարեկացին (10-րդ դար), Խաչատուր Տարօնեցին (11-րդ դար) եւ այլք։ Հայկական Վերածնունդի գուսանական գաղափարները արտացոլուած էին ինչպէս տաղերուն մէջ, այնպէս ալ «Սասունցի Դաւիթ» էպոսի մէջ, որ վերջանականապէս ձեւաւորուած է 9-10-րդ դարերուն։ Արդարեւ, հայկական երաժշտական մշակոյթի հիմնական զարգացումը կապուած է տաղերուն հետ։ Երաժշտական նոթագրութեան համակարգը կը կատարելագործուի 11-րդ դարուն՝ խազերու ի յայտ գալով։ Այն թոյլ կու տայ աւելի ճշգրիտ հաստատել մեղեդին։ Կը ստեղծուին «Խազգիրք» ժողովածոները, որոնք կը հանդիսանային նաեւ իւրօրինակ ուսումնական ձեռնարկներ։ Հին հայկական երաժշտութեան զարգացման գործին մէջ մեծ դեր ունեցած է Ներսէս Շնորհալին (12-րդ դար), որ գրեց բազմաթիւ երգեր, տաղեր եւ շարականներ։ Յովհաննէս Իմաստասէրը (11-12-րդ դարեր), Յովհաննէս Երզնկացին (13-րդ դար) եւ այլք․ իրենց գործերուն մէջ անոնք կ՝ ուսումնասիրէին երաժշտա-գեղագիտական բնոյթ ունեցող թեմաներ։ Առաքել Սիւնեցին, Յակոբ Ղրիմեցին գրած են տուեալ ժամանակաշրջանի երաժշտական գործիքներու մասին։ Մեծ արժէք կը ներկայացնեն Կիլիկիոյ թագաւորութեան շրջանին ստեղծուած պատմական երգերու բառերը (Հեթում Ա․ արքայի որդի Լեւոնի կալանուման մասին եւ այլն)։ 14-րդ դարուն հասարակական տաղերը զգալիօրէն դուրս կը մղեն շարականները եւ այլ հոգեւոր ստեղծագործութիւնները։ Յատկապէս սկսած 16-րդ դարուն՝ Հայաստանի, Թուրքիոյ եւ Իրանի միջեւ բաժնուելէ ետք, կ՝ամրապնդուին ընկերային թեմաները եւ կը գերակայեն ողբերգական երգերը։

Միջնադարեան երգերու ժողովածոներէն են՝ Շարակնոցը, Գանձարանը, Մանրուսմունքը եւ Տաղարանը^[5]։

Հին Հայկական Երաժշտական Նոթագրութիւն

Ըստ 5-րդ դարու պատմիչ Ղազար Փարպեցիի՝ հայերը սկզբնապէս կ՝ օգտագործէին այբուբենի տառերը՝ երաժշտութիւնը հաստատելու համար^[6]։ Հին հայկական երաժշտական նոթագրութիւնը՝ խազերը, ստեղծուած են 8-9-րդ դարերուն^[7]։ Խազերու ստեղծման նախաձեռնողը հաւանաբար եղած է Ստեփանոս Սիւնեցին^[8]։ 12-րդ դարուն խազերը կը զարգանային նաեւ Կիլիկիոյ մէջ^[7], Ներսէս Շնորհալին, Գրիգոր Խուլը (12-րդ դար), Գէորգ Սկեռացին (13-րդ դար) եւ այլք կը բարելաւէին խազերու համակարգը եւ խազային նշանները գործադրելու մեկնաբանական ճարտարուեստը^[8]։ Յայտնի են աւելի քան 40 հիմնական եւ մինչեւ 20^[7] կամ 30^[8] լրացուցիչ, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ածանցեալ նշաններ։ Խազերը կը բաժնուին 3 հիմնական կարգերու^[8]։ Բացի այդ, հայկական խազերը հին-բիւզանդական նշանային համակարգէն կը տարբերէին նաեւ իրենց գծանկարչական գրելու ձեւով, անուանումներով եւ նշաններու փոխյարաբերութեամբ^[8]։ Պահպանուած են ծաւալուն ձեռագիր հատորներու հսկայական ներառութիւն, որոնք կը պարունակեն միջնադարեան հասարակական եւ հոգեւոր ստեղծագործութիւններու խազային գրառումներ։ 9-րդ դարէն յայտնի են նաեւ ձեռագիրներ, որպէս հնչիւնական նոթագրութիւն^[6]։

Հին Հայկական Երաժշտական Ժանրերը եւ Բնութագիրը

Գուսանական Երաժշտութիւն

հարսանիք, ուր Գուսանը կը կատարէ երգ, 16-րդ դարու մանրանկար

Գուսանները հայ ժողովրդական երգիչներն են^[3]։ Անոնց ստեղծագործութիւնները բացարձակապէս հասարակական բնոյթ կը կրեն։ Նախաքրիստոնէական Հայաստանի մէջ հելլենիզմի դարաշրջանին^[3] գուսանները կը ծառայէին Գիսանէ աստուածուհիի տաճարին մէջ^[3], կը մասնակցէին զաւեշտերու եւ երգիծական ներկայացումներուն։ Գուսանական երաժշտութիւնը ծագում առած է ստրկատիրական ժամանակաշրջանին Հայաստանի «վիպասաններու» ստեղծագործութիններէն։ Զարգացած աւատատիրական ժամանակաշրջանին առաջացան «գուսանները» եւ «վարձակնները»։ Գուսանական երգերու մասին կը վկայեն 5-րդ դարու հայ պատմիչներ Ագաթանգեղոսը, Փաւստոս Բիւզանդը, Մովսէս Խորենացին, Եղիշէն եւ այլք^[3]։ Ժողովրդական երգիչներ եւ գուսանները երգերը կը կատարէին հիմնականօրէն խնճոյքներուն, հարսանիքներուն եւ այլն^[3]։ 301 թուականէն ետք հայկական եկեղեցին կը հետապնդէր զանոնք^[3]։ Հայ պատմաբան Փաւստոս Բիւզանդը, որ ապրած է 4 - 5 դարերուն, նկարագրելով 4-րդ դարու իրադարձութիւնները, գրած է․

Անոնք մէկ անգամ եղած էին Տարօն՝ Աշտիշատ եկեղեցական աւանի մէջ, ուր առաջին անգամ եկեղեցի կառուցուած էր իրենց նախապապ Գրիգոր Լուսաւորիչի կողմէն։ Երկու եղբայրները՝ Պապը եւ Աթանագինէսը, ժամանեցին այդ գիւղ։ Խիստ յարբած՝ անոնք սկսան ծաղրել Աստուծոյ տաճարը․ երկու եղբայրները մտան եպիսկոպոսական հանգստավայր եւ սկսան այնտեղ գինի խմել մարմնավաճառներու, երգչուհիներու, պարուհիներու, գուսաններու հետ^[9]։

Հին գուսանական արուեստը գոյատեւեց մինչեւ 15-16-րդ դարերը։ Այդ ժամանակաշրջանի յայտնի բանաստեղծ -գուսաններն էին Գրիգոր Խլաթեցին եւ Նահապետ Քուչակը՝ հայրեններու հեղինակները։

Շարական

Հարուածային գործիք նուագող երաժիշտ, 1286 թ մանրանկար

Շարականները հոգեւոր երգեր են^[10]։ Մեծ քանակութեամբ շարականներ պահպանուած են 5 - 15-րդ դարերուն։ Հին հայկական հոգեւոր երաժշտութիւնը կազմուած է 4 հիմնական ժանրերէն՝ կցուրդ, կացուրդ, կանոն եւ տաղ^[10]։ Շարականները հին հայկական մշակոյթի՝ մասնաւորապէս բանաստեղծութեան, երաժշտութեան եւ արհեստավարժական երգարուեստի համադրութիւնն է։ Արդէն 7-րդ դարուն Բարսեղ Ճոնը կաթողիկոս Ներսէսի յանձնարարութեամբ կազմեց «Շարակնոց» ժողովածուն։ Համաձայն Կիրակոս Գանձակեցիի․ «Այդ ժամանակ Հայաստանի մէջ այնքան շատ էին կանոնաւոր եկեղեցական երգերը, որ մէկ խումբի երգիչները չէին գիտեր միւս խումբին երգերը»^[11] Վարդան Արեւելցին կը գրէ․

․․․վերանայուեցան եկեղեցական երգերը, որոնցմէ ընտրուեցան լաւագոյնները, որոնք մինչ այժմ ալ կ՝երգեն հայկական եկեղեցւոյ մէջ։ Անոնց խմբագրումը յանձնարարուեցաւ սուրբ Բարսեղին՝ Ճոն մականունով՝ Անի շրջանին մէջ գտնուող դպրէվանքին նախկին վանահօր։ Անոր անունով կը կոչուին հայկական եկեղեցիներուն շարականները՝ Ճոպընտիր։

Շարականներու բազմադարեան արուեստը միշտ կը գտնուէր հասարակական երաժշտութեան եւ բանաստեղծութեան ուժեղ ազդեցութեան տակ եւ հազարաւոր տարիներու ընթացքին զգալի շրջափոխութիւն ապրեցաւ^[10]։ Շարականներու խօսքերուն հիմնական բանաստեղծական չափը բարդ չորսոտնեայ եամպ է (մեծավերջ) (iamb) (4+4+4+4)։ Կ՝ օգտագործուին նաեւ այլ չափեր, որոնց մէջ յաճախակիօրէն կը գտնենք չորսոտնեայ վերջատանջը (Anapaest) (З+З+З+З)^[10]։ Շարականներու երաժշտութիւնը կը վերաբերի տուներու սկզբունքին։ Շարականները կը գրուէին որպէս կատարեալ երաժշտա-բանաստեղծական ստեղծագործութիւններ^[10]։

Շարականները հաւաքուած են «Շարակնոց» ժողովածուին մէջ^[6], ուր ներառուած են աւելի քան 1166 երգեր։

Տաղ

«Տաղարան»-ի առաջին հրատարակութիւնը, 1513, Վենետիկ

Տաղերը, շարականներու պէս, երաժշտական եւ բանաստեղծական արուեստի համադրոյթ են^[12]։ Տաղը արուեստավարժ երաժշտութեան իւրայատուկ ժանր է։ Անոնք համեմատաբար ծաւալուն երգեր կամ տաղեր են, որոնք իրենց բովանդակութեամբ եւ մեղեդայնութեամբ կը յիշեցնեն յաջորդող դարաշրջանի ձայնական եւ գործիքային արիաներ։ Տարբերակ ունենալով՝ հոգեւոր եւ պարզ տաղեր։ Առաջինները աւելի ծաւալուն են, քան պարզ տաղերը։

Տաղը, որպէս երաժշտական ժանր, հիմնականօրէն զարգացած է 10-րդ դարուն՝ գլխաւորապէս Գրիգոր Նարեկացիի շնորհիւ։

Հոգեւոր տաղերը ի տարբերութիւն շարականներու՝ կանոնաւոր երգեր չէին․ տօնախմբութիւններուն եւ արարողութիւններուն կը կատարուէին տուեալ իրադարձութեան աւելի տօնական տեսք տալու համար։

Պարզ տաղը աւելի ցայտուն կերպով կը զարգանայ Ֆրիկի ստեղծագործութիւններուն մէջ (13-րդ դար)։ Տաղերու ուշ միջնադարեան հեղինակներէն յայտնի են Յովհաննէս Թլկուրանցին, Մկրտիչ Նաղաշը, Մինաս Թոխատեցին, Պետրոս Կապանցին, որոնց ստեղծագործութիւններէն մի քանին պահպանուած են խազերու տեսքով։ Ամենայայտնի հասարակական տաղերէն մէկը՝ «Կռունկ»-ը, որ ստեղծուած է ուշ միջնադարուն, պահպանուած է 17-րդ դարու թեքսթերուն մէջ։ Կրօնական տաղերգու եւ գանձերու ուշ միջնադարեան հեղինակներէն առաւել յայտնի են Առաքել Սիւնեցին, Մաթէոս Դուուգայէցին, Գրիգոր Խլաթեցին, Առաքել Բաղիշեցին եւ այլք։ Հասարակական տաղերու հնադարեան ժողովածուն տպագրուած է Վենետիկ 1513 թուականին։

15—18 դարեր

Երաժիշտներու խումբ, 16-17 դարեր

Տաղերու ականաւոր կատարողներէն մէկը Պետրոս Կապանցին էր։ Անոր ստեղծագործութիւնները իրենց արմատներով կապուած են զարգացած ֆէոտալական ժամանակաշրջանի հայկական երաժշտական մշակոյթի աւանդոյթներու հետ։

Այդ ժամանակաշրջանին կը շատնան թէ՛ երաժիշտները, թէ՛ երաժիշտ-կատարողները։ Միեւնոյն ժամանակ 17 -18 դարերու հայ գիտնականները կը շարունակէին ուսումնասիրել միջնադարեան ձեռագիրներու եւ բնագիրներու երաժշտական ժառանգութիւնը։

Այդ շրջանի յայտնի երաժշտական տեսաբաններէն էին Աւետիք Պաղտասարեանը, Զենէ-Պօղոսը, Խաչատուր Էրզրումցին եւ Մխիթար Սեբաստացին։

Հին հայկական երաժշտութեան ուսումնասիրութեան զուգընթաց՝ Գրիգոր դպիր Գապասկալեանը (4 երաժշտագիտական աշխատութիւններու հեղինակ^[13]) կը փորձէ ստեղծել խազերու նոր համակարգ։

Աշուղական Երաժշտութիւն

Աշուղական երաժշտութիւնը կը հանդիսանայ երաժշտական եւ գրական մշակոյթի համադրոյթ, որ առաջացած է 16-րդ դարուն^[14]^[15] Աշուղները ժողովրդական երգիչ-պոետներ են,^[16], ովքեր մեծ դեր են խաղացել հայկական երաժշտության պատմության մեջ։^[16]: Աշուղները ժողովրդական երգիչ-ասմունքողներ են, որոնք մեծ դեր խաղցած են հայկական երաժշտութեան պատմութեան մէջ։ Աշուղական արուեստի զարգացումը կը սկսի 17-րդ դարուն: 17-18-րդ դարերու նշանաւոր հայ աշուղներէն էին Էկազը, Կուլ Յարութիւնը, Ղազարի որդի Պաղերը եւ այլք^[15]: Աշուղական երաժշտութիւնը հինուած է ժողովրդական արուեստի բազմադարեան աւանդոյթներու վրայ։ Սորվելով միջնադարեան տաղասացներու աւանդոյթները՝ հայ աշուղները իրենց ստեղծագործութիւններուն համար կը ստեղծէին իւրօրինակ մեղեդիներ: Արդէն 19-րդ դարու երկրորդ կիսուն այդ մեղեդիները արձանագրուեցան եւրոպական երաժշտական նոթագրութեամբ: Այդ երգերուն բառերը կը նուիրուէին սիրային, հասարակական, երգիծական եւ այլ թեմաներու: Չնայած այս արուեստի իւրօրինակութեան՝ աշուղական երաժշտութեան համար յատուկ են նաեւ ընդհանուր գիծեր^[16]: Աշուղական հիմնական երաժշտական գործիքները լարային-կսմիթային գործիքներն են՝ սազը եւ չոկուրը: 17-18-րդ դարերու հայ ականաւոր աշուղներէն են Նաղաշ Յովնաթանը, Պաղտասար Դպիրը եւ Սայեաթ-Նովան: 18-րդ դարուն աշուղական արուեստը «կուլ կու տար» տաղասացներու արուեստը:

Ծանօթագրութիւններ

↑ Վահան Կուրկջյան «Հայաստանի պատմություն», 1958թ
↑ Ա․ Հովհաննիսյան «Հին Հայաստանի երաժշտությունը», էջ 65, 1973 թ
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Սովետական Մեծ Հանրագիտարան^{[permanent dead link]}
↑ Մ․ Խորենացի «Արտաշես արքայի մասին»
↑ Քեն Փերի «The Blackwell Companion to Eastern Christianity»
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Դոն Մայքլ Ռանդեր «Երաժշտության Հարվարդ բառարան», էջ 56, 4-րդ հրատարակություն, 2003 թ
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 «Երաժշտական հանրագիտական բառարան, 1990թ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-10-11-ին։ արտագրուած է՝ 2015-11-05
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 Ն․ Թագմիզյան «Խազեր», 1973-1982թ
↑ Փավստոս Բյուզանդ «Հայաստանի պատմություն», գիրք 3, գլուխ XIX
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 Ն․ Թագմիզյան «Շարական․ Սուրեն Զոլյանի թարգմանություններից», 1990թ
↑ Կիրակոս Գանձակեցի «Համառոտ պատմություն», գլուխ 1
↑ Էդվարդ Ֆոլի «Worship music: a concise dictionary», էջ 20, 2000 թ
↑ Նիկողոս Թագմիզյան «Երաժշտության տեսությունը Հին Հայաստանում»
↑ Բրիտանիկա հանրագիտարան «Հայաստան»
↑ ^15,0 ^15,1 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, էջ 494-495
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 Լեւոն Մսերիանց «Աշուղներ», էջ 290, հատոր 1, 1930 թ

[KURKJIAN-1] Վահան Կուրկջյան «Հայաստանի պատմություն», 1958թ

[Оганесян,_65-2] Ա․ Հովհաննիսյան «Հին Հայաստանի երաժշտությունը», էջ 65, 1973 թ

[гусаны-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Սովետական Մեծ Հանրագիտարան^{[permanent dead link]}

[4] Մ․ Խորենացի «Արտաշես արքայի մասին»

[5] Քեն Փերի «The Blackwell Companion to Eastern Christianity»

[Don_Michael_Randel-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Դոն Մայքլ Ռանդեր «Երաժշտության Հարվարդ բառարան», էջ 56, 4-րդ հրատարակություն, 2003 թ

[Музыкальный_энциклопедический_словарь,_1990-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 «Երաժշտական հանրագիտական բառարան, 1990թ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-10-11-ին։ արտագրուած է՝ 2015-11-05

[Музыкальная_энциклопедия_в_6_тт.-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 Ն․ Թագմիզյան «Խազեր», 1973-1982թ

[9] Փավստոս Բյուզանդ «Հայաստանի պատմություն», գիրք 3, գլուխ XIX

[Н._Тагмизян-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 Ն․ Թագմիզյան «Շարական․ Սուրեն Զոլյանի թարգմանություններից», 1990թ

[11] Կիրակոս Գանձակեցի «Համառոտ պատմություն», գլուխ 1

[12] Էդվարդ Ֆոլի «Worship music: a concise dictionary», էջ 20, 2000 թ

[Тагмизян-13] Նիկողոս Թագմիզյան «Երաժշտության տեսությունը Հին Հայաստանում»

[14] Բրիտանիկա հանրագիտարան «Հայաստան»

[АСЭ-15] 15,0 ^15,1 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, էջ 494-495

[Ашуги-16] 16,0 ^16,1 ^16,2 Լեւոն Մսերիանց «Աշուղներ», էջ 290, հատոր 1, 1930 թ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]