Տուրմ

Տուրմ, եզր է, քաքաոյի սերմերու կիրառմամբ պատրաստուած հրուշակեղէն։

Տուրմի Պատմութիւն

Վաղ Շրջան

Տուրմ

Ք.Ե. 7-րդ դարուն, Մայաներու քաղաքակրթութիւնը կը շարունակէր ծաղիկի մէջ ապրիլ: Ի յայտ կու գային նորանոր բուրգ-դղեակներ ու հոյակերտ տաճարներ, որոնց մէջ յաճախ կ'երկրպագէին Աստուծոյ։ Աւելին, գագաոն կը համարուէր ծառերուն վրայ աճող հարստութիւն եւ աստուածային պտուղներուն կը վերագրուէին ամէն տեսակ բուժիչ եւ նոյնիսկ միսթիքական յատկութիւններ։ Այդ հաւատալիքներէն է, թէ «տուրմի» նկատմամբ ունեցած թուլութենէն մեկնելով թերեւս, Մոնտեսումա ցեղապետը իր ոսկեայ բաժակով օրական մօտ 5 անգամ ինքն իրեն կը թոյլատրէր երկրի երեսին վայելել երկնայինը՝ «տուրմ» ըմպելիքը։

Եւ չէ բացառուած, որ ան եւ միւս առաջնորդները հաստատ կը դատապարտէին այն եւրոպացիներու տգիտութիւնը, որոնք վախնալով տուրմի վնասակարութենէն, պէտք է զրկէին իրենք զիրենք զայն վայելելու հաճոյքէն։ Բայց պէտք է ըսել նաեւ, որ Ամերիկան զայն յայտնաբերելով, ոչ բոլոր եւրոպացիները այդքան դաժան գտնուեցան սեփական անձի նկատմամբ: Շատերը ճիշդ եւ ժամանակին գնահատեցին, ինչպէս հնդիկներու ոսկին, այնպէս ալ «գագասոլատան»՝ քաքաոյի պտուղները։

Պատրաստուած Առաջին Տուրմը

Եւրոպայի մէջ, առաջին տուրմը պատրաստեց Քորդէզը՝ Գոլոմպոսի արշաւախումբէն, սակայն նրբաքիմք սպանացիներուն անիկա բարեբախտաբար չափազանց դառն թուաց եւ անոնք տուրմը համադրեցին եղէգնաշաքարին հետ։ Եւրոպական միւս ազգերուն «Հնդկական ժառանգութենէն» բաժին հասաւ միայն կէս դար անց, երբ սպանացիները կուշտ մը վայելած էին զայն։ Արդէն 17-րդ դարուն, անիկա եւրոպական գրեթէ բոլոր արքունիքներու ամէնայարգի ըմպելիքն էր։

Առաջինը «համբուրուելով» Լուի 13-ի կնոջ՝ Մարիա Աւստրիացիի հետ՝ տուրմը յետագային գերեց շատ մը այլ ազնուական գեղեցկուհիներու սիրտերը, որոնք տուրմի մասին առասպելներու մէջ աւելցուցին եւս մէկը, ըստ անոնց՝ քաքաոյի ծառը պետք Է աճման ընթացքին ըլլայ դրախտին մէջ։ Սակայն տուրմի մասին այս տեսակէտը ծաղրի արժանացաւ այսպէս կոչուած «տուրմ»ին կողմէ, անոնցմէ մէկը՝ Մադամ Տէ Սեվինյէն փորձեց նոյնիսկ համոզել հանրութիւնը, թէ իր ընկերուհին սեւամորթ երեխայ ունեցած է միայն այն պատճառով, որ չարաշահած է տուրմը։ Բարեբախտաբար անոր չհաւատացին անգամ անոնք, որոնք չէին գիտեր, թէ իրականութեան մէջ ինչպէս կը պատահի, որ երեխաները սեւամորթ կը ծնին։ Եւ կարծես այդպէս անոնք որոշեցին, որ տուրմը պէտք է գնահատել ո՛չ թէ «օգտակար է կամ օգտակար չէ» սկզբունքով, այլ «համեղ է կամ համեղ չէ» մօտեցումով։ Այսպէս տուրմը վերածուեցաւ նորաձեւութեան, որ 19-րդ դարուն, շնորհիւ ընդլայնուող տուրմի այգիներուն, մատչելի դարձաւ նաեւ դղեակներէն դուրս։

19-20-րդ Դար

1820 թուականին, մինչ այդ իբրեւ խմիչք օգտագործուող տուրմը համադրուեցաւ քաքաոյի իւղի, շաքարաւազի եւ լիւքէօրի հետ՝ ստանալով «Ֆրայ եւ Սանս»–ի սալիկներու ձեւը։

1828 թուականին, Ամեդէ Քոլերի մտքով անցաւ տուրմին ընկոյզ աւելցնել։ 1875 թուականին, գոյութիւն ունէր արդէն կաթով տուրմը, իսկ Զուիցերիան արդէն հռչակած էին «տուրմի երկիր»։ Այնուհետեւ, իտալացիները հնարեցին տուրմի արտադրութեան համար անհրաժեշտ արտօնութիւն, Անգլիոյ մէջ «Chocolate House»երն աւելի յաճախելի դարձան, քան թէյարանները, իսկ 1920 թուականին, անգլիացի Ճօն Մարսն ինքն իրեն յաւերժացուցած է համանուն տուրմէ ձեռնափայտերով։

Տուրմը եւ Փողը

Գերմանիոյ կայսր Քարլ 5-րդի կառավարութիւնը, ճիշդ ժամանակին գնահատելով տուրմի եկամտաբերութիւնը, կը ցանկար այս ապրանքի համար պետական մենաշնորհ սահմանել։ Իսկ, ինչպէս կը գրէ սպանացի պատմաբան Ովիէդոն, «դարեր շարունակ միայն հարուստն ու ազնուականը կրնար ինքն իրեն տուրմ թոյլատրել, քանի որ ան բառացիօրէն փող կը խմէր»։ Իսկ քաքաոյի պտուղները իբրեւ արժոյթ օգտագործած են շատ ազգեր... 100 այդպիսի սերմի դիմաց ժամանակին կարելի Էր լաւ ստրուկ ձեռք բերել։ Ըստ նոյն այս հաշուարկին 100 պտուղ կ'արժեր խեցգետինը, 200՝ եփուսծ հնդկահաւը, 6 պտուղ՝ մարմնավաճառը։

Տուրմը եւ Վիճակագրութիւնը

Ըստ վիճակագրութեան, գերմանացին տարեկան կ'ուտէ 8 քկ. տուրմ, անգլիացին եւ պելճիքացին՝ 9 քկ., զուիցերիացին՝ 11 քկ,։ Ֆրանսացիները միայն Ս. Ծննդեան տօներուն կ'ուտեն 36 հազար կտոր տուրմ, որոնք իրենց քաշով 4 անգամ կը գերազանցեն Էյֆելեան աշտարակի կշիռքը։ ժամանակին ամերիկացիներու 90 տոկոսը տուրմ կ'ուտէր ամէն օր։ Աշխարհի մէջ, ամէնածանր տուրմը կշռած է 2280 քկ. (ներկայացուած է 2000 թ.–ին Թուրինի մէջ), իսկ ամէնամեծ շոկոլադը ունեցած է 8,5 մ. բարձրութիւն (պատրաստուած Է Պարսելոնայի մէջ, 1991 թ.–ին)։

Տուրմը եւ Զբօսաշրջութիւնը

Տուրմի բուժիչ յատկութիւններուն շնորհիւ, վերջին ժամանակներուն աւելի մեծ հեղինակութիւն ձեռք բերած են տուրմի հանգստավայրերը, ուր հիմնականին մէջ տուրմով կը բուժեն ճնշուածութենէ տառապողները։ Ամէնայայտնի հանգստավայրերէն է Հերշէսը՝ Քալիֆորնիոյ մէջ։ Այսօր զբօսաշրջական շատ գործակալութիւններ չեն վարանիր իրենց ծրագիրներուն մէջ ներառել այցելություններ՝ «տուրմի սրճարաններ», ուր 6 տուրմը կարելի է ճաշակել ո՛չ միայն իբրեւ անուշեղէն, այլեւ որպէս սնունդ։ Այցելութիւններու մեծ ցուցանիշ ունի նաեւ Պարսելոնայի տուրմի թանգարանը։

Տուրմը Գիտութեան եւ Արուեստի մէջ

Ժամանակին Մոցարթը տուրմը յաւերժացուցած է իր «Cose Fan Tutte» օփերային մէջ։ 1999–ին Իտալիոյ մէջ կազմակերպուեցաւ փառատօն մը, ուր ժամանակի նկարիչները լուրջ գործեր ստեղծած էին, ներկերու փոխարէն օգտագործելով միայն տուրմ։ Իսկ Սբ.Վալենթինի տօնին առիթով ճաբոնցիները 20 քիլոկրամնոց տուրմէ սալիկի վրայ վերարտադրեցին Ճոկոնտային, որ ի տարբերութիւն բնօրինակին, կը բաւարարել գեղագիտական ճաշակը։ Ինչ կը վերաբերի տուրմ-գիտութիւն «փոխյարաբերութիւններուն», ապա աշխարհի տարբեր երկիրներուն մէջ, այսօր արդէն ապացուցուած կը համարուի այն փաստը, որ քաքաոն ընդհանրապէս կ'երկարացնէ կեանքը, իսկ հոլանտացի գիտնականները կը պնդեն, որ ան առաւելագոյնս դրական կ'ազդէ յղի կանանց վրայ։

Տուրմը եւ Նորաձեւութիւնը

Լուվրի ստորգետնեայ առեւտրական ցուցասրահին մէջ «քաղցր օրերու» ծրագրի ընթացքին կը ցուցադրուին իսկական գլուխգործոցներ, որոնք կը ստեղծեն ֆրանսական տուրմի նորաձեւութեան վարպետները։ Սակայն սրահի ամէնավառ իրադարձութիւնը կը համարուի 15 յայտնի նորաձեւութեան տուներու (Cacharel, Nina Ricci եւ այլն) ստեղծած տուրմէ զգեստներու ցուցադրութիւնը։ Եւրոպացի այս «ձեւագործներուն» ձեռնոց կը նետեն անոնց ամերիկացի պաշտօնակիցները. 1998 թուականին, Նիւ-Եորքի մէջ կայացած ցուցադրութիւնը վտանգեց եւրոպացիներու մենաշնորհը: Այնտեղ յատկապէս ցնցող Էին տուրմէ կորսետները, զարդերը եւ հարսանեաց զգեստը։ Բայց, ի տարբերութիւն Օլիվյէ Լապիտուսի կամ Ռոպերթօ Կավալլիի, այսօր կայ նաեւ նախագծող մը, որ տուրմի նկատմամբ իր սէրը կ'արտայայտէ անմիջականօրէն։ Բրիտանացի նախագծող Ճէֆ Պենքսը կը խոստանայ դատարանէն ետ վերցնել «Sinsbury’s» խանութներու ցանցի դէմ յարուցած 15 միլիոն ստերլինգի օգնութեան հարցը, եթէ ատոր ղեկավարութիւնը համաձայնի իրեն տուրմով ապահովել մինչեւ կեանքի վերջը։

Սեռական Յարաբերութիւնն ու Տուրմը

Տուրմ

Այսօր կարծիք կայ, որ սեռական ուժեղ գրգռիչ հանդիսացող տուրմը կրնայ փոխարինել սեքսը. յամենայն դէպս, ամերիկուհիներիու կէսը պատրաստ Է, աւելի ճիշդ հրաժարած է սեքսէն, քան՝ տուրմէն։ Բացի այս, յայտնի Է, որ Քազանովան ամէնուր իր հետ կը տանէր արծաթեայ «տուրմի տուփ», որուն մէջ ըստ անոր՝ կը կայանար իր սիրային յաջողութիւններուն գաղտնիքը։ Դեռեւս Մադամ Բոմբատուրը՝ Ֆրանսայի թագաւորին հետ առանձնանալէն առաջ, նախ «կը համբուրուէր» տուրմի հետ, իսկ մատամ Տիւ Պարին՝ ատով կը կշտանար իր բազմաթիւ ֆաւորիտներուն՝ իր ցանկութիւններուն ամբողջովին համապատասխանելու համար։ Աստիճանաբար ֆրանսական արքունիքին մէջ, ձեռք բերելով «աֆրոդիզիակի» համարին մէջ, յետագային շիշ մը լաւ գինիի հետ տուրմը դարձաւ ռոմանթիկ երեկոներու անբաժան մասը։ Պատահական չէ, որ ժամանակին ֆրանսացի հրուշակագործ ժակ Բոկելը որոշեց «Քամասուդրայի » մէջ նկարագրուած դիրքերը վերարտադրել տուրմէ արձանիկներու միջոցաւ: Անոր մտայղացման արդիւնքը տեսնելու հնարաւորութիւն տրուած էր միայն չափահասներուն։ Պատահական չէ նաև, որ մերօրեայ ամէնացանկայարոյց սեւամորթ կանանց եւս կ'անուանեն «տուրմ»։

Տուրմը եւ Հայաստանը

«Գրանդ քենդի» ընկերութեան արտադրած 4 թոն 410 քկ. քաշ, 5600 մմ. երկարութիւն, 2750 մմ .լայնք, 250 մմ . հաստութիւն ցուցանիշով հայկական տուրմէ հսկան 2010-ի Սեպտեմբեր ամսուն սահմանեց համաշխարհային արձանագրութիւն եւ Կինէսի արձանագրութիւններու գիրքին մէջ գրանցուեցաւ իբրեւ աշխարհի ամէնամեծ տուրմէ սալիկը։