Հայկական Թատրոն

Հայկական թատրոն, յունական եւ հռոմէական թատրոններու հետ միասին աշխարհի ամենահին թատրոններու շարքին կը դասուի։ Թատերարուեստի հնագոյն եւ ժողովրդական տեսակը պարերգական (խորային) թատրոնն է, որ իր ազդեցութիւնը ունեցած է առաջաւորասիական, պալքանեան եւ ապենինեան ժողովուրդներու բանահիւսութեան մէջ։ Մշակութային այս միջավայրին մէջ կազմաւորուած է նաեւ հայ ժողովրդական եւ խորհրդապաշտական թատրոնը իր պարերգային տեսակով։ Թատերական այդ հին համակարգը չէ պահպանուած, բայց թողած է իր լեզուական հետքերը։

Հին հայկական թատրոն

Կաղապար:Գլխաւոր Յօդուած Հայկական թատրոնը առաջացած է մ.թ.ա. I հազարամեակին՝ ստրկատիրական համայնական կարգերու ժամանակ Գիսանէ եւ Անահիտ աստուածուհիներուն նուիրուած ծիսակատարութիւններէն։ Հայկական մասնագիտական թատրոնը առաջացած է հելլենիստական դարաշրջանի հայկական միապետութիւններուն մէջ ողբերգութենէն եւ ժողովրդական կատակերգութենէն:

Յոյն պատմաբան Պլուտարքոսի վկայութեամբ մ.թ.ա. 69 թ. Տիգրան Մեծ (Տիգրան Բ. Մեծ) արքան պատմական Հայաստանի հարաւային մայրաքաղաք Տիգրանակերտի մէջ կառուցած է Սուրիոյ հելլենիստական ամֆիթատրոններու նման շինութիւն մը, ոգր ներկայացումներ կը բեմադրուէին։ Յայտնի է նաեւ, որ Տիգրանի որդի Արտավազդ Բ.-ը (մ.թ.ա. 56-34 թթ, ով ողբերգութիւններ կը գրէր Հայաստանի հիւսիսային մայրաքաղաք Արտաշատի մէջ (որուն հռոմէացիները Հայաստանի Կարթագէն կ՛անուանէին), ստեղծած է հելլենիստական ոճի թատրոն։ Պատմական աղբիւրներու համաձայն այստեղ ելոյթ ունեցած է ողբերգակ-կատակերգակ Յազոնի գլխաւորութեամբ թատերախումբ մը, իսկ մ.թ.ա. 53 թ. բեմադրուած է Եւրիպիդեսի «Բաքոսուհիներ» ողբերգութիւնը: Սկսած մ.թ.ա. 1-ին դարէն, բազմաթիւ պատմական փաստեր կը վկայեն հայկական բազմաժանր եւ բազմատեսակ մասնագիտական թատրոնի գոյութեան մասին։ Օրինակ՝ Արմաւիրի մէջ՝ հայկական հնագոյն մայրաքաղաքին մէջ, գտած են յոյն հեղինակներու կամ Արտավազդ Բ.-ի ողբերգութիւններէն հատուածներ՝ գրուած յունարէն լեզուով։:

Հին հայկական թատրոնին մէջ զարգացած է նաեւ մնջախաղը: 2-րդ դարէն արդէն յայտնի է մնջախաղի հայ դերասանուհի Նազենիկը։ 2-3-րդ դարերուն հայ ողբերգակ դերասանները (ձայնարկու գուսանները եւ ողբերգու գուսանները) յունական եւ հայկական ներկայացումներու մէջ կը խաղային, իսկ 4-րդ դարու կէսերէն ներկայացումներ կը բեմադրուէին Արշակ Բ. թագաւորի պալատին մէջ։

Հայկական թատրոնը միջնադարուն (4-15-րդ դար)

հայկական թատրոնի դերասանուհի

301-ին քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն ընդունելէ ետք, ինչպէս նաեւ աւատատիրական կարգերու ամրապնդուելէ ետք նկատուեցաւ եկեղեցւոյ հակազդեցութիւնը թատերական արուեստի վրայ։ Յայտնի են օրինակ կաթողիկոս Յովհաննէս Մանդակունիի (5-րդ դար) քարոզները՝ ուղղուած թատերական արուեստին։

Հակառակ անոր, ներկայացումներ կը բեմադրուէին անտիկ դրամատուրգներու (Մենանդրոսի, Եւրիպիդեսի), ինչպէս նաեւ հայ կատակերգակներու, ողբերգակներու ստեղծագործութիւններէն։ Հովհան Մանդակունին վկայել է, որ հին ամֆիթատրոններու օրինակով ստեղծուած են նաեւ առանձնացուած տեղերով յատուկ թատերական շինութիւն կանանց համար։ Թատերական ներկայացումներու հանրահայտութիւնը դրդած է հոգեւորականութեանը եկեղեցական ծիսակատարութիւններու մէջ ներառել թատերականացուած տարրեր։ Օրինակ՝ պատարագային թատրոնէն առաջացած է քրիստոնէական կրօնական թատերգութիւնը, որ կը համարուի աւատակն դարաշրջանին բնորոշ ծնունդ։ 6-7-րդ դարերու յայտնի գիտնական փիլիսոփայներու աշխատութիւններու վերլուծութիւնները ցոյց կու տան, որ այդ ժամանակաշրջանին թատրոնը երեւելի տեղ գրաւած է հայ հասարակութեան կեանքին մէջ։ Ուշ միջնադարուն թատերական ներկայացումներ բեմադրուած են նաեւ Վասպուրականի, Անիի եւ Կիլիկիոյ թագաւորութիւններուն մէջ։ Կ՛ենթադրուի, որ Աղթամար կղզիին մէջ նոյնպէս թատերախումբեր հանդէս եկած են։ 10-րդ դարուն կառուցուած Աղթամարի տաճարի պատերուն վրայ պատկերուած են հայկական թատրոնի դիմակներ՝ անոր 2 տարատեսակներով. կենցաղային կատակերգութեան եւ ծաղրածուի դիմակներ: 12-րդ դարուն Կիլիկիոյ թագաւորութեան մէջ կազմաւորուած է հայկական թատրոն, որ աստիճանաբար կը դառնայ հայ մշակոյթի կեդրոններէն մէկը։ Այդ ժամանակաշրջանին կը վերաբերին նաեւ հայ դրամատուրգի առաջին պահպանուած ստեղծագործութիւնները՝ Յովհաննէս Երզնկացիի դատերգական օտանաւորը եւ Առաքել Սիւնեցիի «Ադամգիրքը»:

Հայկական թատրոնը 15-18-րդ դարերուն

Վարձակ թռչունի դիմակով, հատուած միջնադարեան մանրապատկերէն

14-րդ դարու վերջը՝ Կիլիկեան թագաւորութեան անկումէն ետք, հայ ժողովուրդը կը կորսնցնէ իր ազատութիւնը։ Օտար երկիրներու կապանքները կ՛անդրադառնան նաեւ արուեստի վրայ։ 15-16-րդ դարերուն թատերական արուեստը զգալիօրէն անկում կ՛ապրի։

Հայկական նոր թատրոնը առաջացած է 17-18-րդ դարերուն։ Ֆրանսացի ճանապարհորդ Ժան Շարդէնը կը հաղորդէ 3 գործողութեամբ կատակերգութեան մասին, որ բեմադրած են հայ գուսանները, եւ որ ան տեսած է 1664 թ. Երեւանի քաղաքային հրապարակին վրայ։ Հայկական նոր թատրոնը կը զարգանայ հայ գաղթականներու շրջանին։ 1668 թ.-էն յայտնի են հայկական դպրոցական թատրոններ (եկեղեցական եւ աշխարհիկ) այն քաղաքներուն մէջ, ուր կային հայկական գաղութներ (Լվով, Վենետիկ, Վիեննա, Կոստանդնուպոլիս, Մադրաս, Կալկուտա), Թիֆլիս, Մոսկուա, Դոնի Ռոստով)։ Այս թատրոնները, որոնք դասական ուղղուածութիւն ունէին, ազգային ազատագրական շարժման գաղափարներ կ՛արտայայտէին։ Պահպանուած է «Սուրբ Հռիփսիմէի չարչարանքները», որ բեմադրուած է 1668-ին Լվովի հայկական Դպրոցին մէջ։

Հայկական թատրոնը 19-րդ դարուն

Արեւելեան Հայաստան

Գէւորգ Չմշկեան, Թիֆլիսի հայկական թատրոնի հիմնադիր

1827-ին արեւելեան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին առանցքային դեր խաղաց նոր ժամանակաշրջանի թատրոնի զարգացման մէջ՝ մասնաւորապէս արեւելահայութեան թատերական կեանքին մէջ, քանի որ թատերական գործիչները հնարաւորութիւն ստացան աւելի սերտ կապակցութիւն ունենւալու ռուսական մշակոյթի հետ։ Հատկանշական է այն, որ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի «Խելքէն պատուհասը» ստեղծագործութեան առաջին բեմադրութիւնը, որուն ներկայ էր նաեւ հեղինակը, բեմադրուած է Երեւանի մէջ դեկտեմբեր 1877-ին։ 1820-ական թուականներուն Թիֆլիսի Ա. Ալամդարեանի հայկական սեմինարիաներուն եւ Կարասուբազարին մէջ (այժմ՝ Բելոգորսկ) բեմադրուեցան հայկական առաջին սիրողական դպրոցական ներկայացումները։ Կարեւոր իրադարձութիւն էր 1836-ին Թիֆլիսի մէջ Գ. Շերմազանեանի կողմէն «Շերմազանեան դարպաս» թատրոնի ստեղծումը, ուր 1842-ին բեմադրուած է անոր «Եպիսկոպոս Կարապետի քանի մը գործերու նկարագրումը» («Описание некоторых делишек епископа Карапета») կատակերգութիւնը, որ կը քննադատուէր հոգեւորականութեան, առեւտրականներուն եւ պաշտոնեաներուն։

1859-ին հայ ականաւոր գրագէտ Միքայէլ Նալբանդեանը Մոսկուայի հայ ուսանողներու կողմէն բեմադրուած ներկայացումներու (Ս. Վանանդեցիի «Արիստակես» պատմական ողբերգութիւնը եւ Ն. Ալադատեանի «Կորան իմ 50 չերուոնեցները» կենցաղային կատակերգութիւնը) գրախօսականին մէջ յայտնեց իր կարծիքը թատերական արուեստի դերի եւ նշանակութեան վերաբերեալ, որ տեսական հիմք դարձաւ հայկական ժողովրդավարական թատրոնի հետագայ զարգացման համար։

1850-1860 թուականներուն ի յայտ եկան Մ. Պատկանեանի, Նիկողայոս Պուղինեանի, Մ. Տէր-Գրիգորեանի, Յովհաննէս Գուրգենբեկեանի եւ այլ դրամատուրգներոգ կենցաղային կատակերգութիւնները: 1863-ին Գէւորգ Չմշկեանի ղեկավարութեամբ Թիֆլիսի մէջ կը ստեղծուի հայկական թատրոն: 1865 թ Երեւանի մէջ կը բեմադրուին առաջին հայկական ներկայացումները, իսկ 1873-ին դրամատուրգ, դերասան եւ բեմադրիչ Էմին Տէր-Գրիգորեանի ղեկավարութեամբ կը ստեղծուի թատերախումբ։

Արեւմտեան Հայաստան

1810-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, որ արեւմտահայերու մշակութային կեդրոնը կը համարուէր, Մ. Բժիշկեանի ղեկավարութեամբ կը բեմադրուին առաջին հայկական ներկայացումները։ Պատմական կարեւոր նշանակութիւն ունէր Յովհաննէս Գասպարեանի «Արամեան թատրոն»-ը (1846-1866 թթ.), որ պահպանեց հին հայկական թատրոնի աւանդոյթները։ 1850-ական թուականներուն Կոստանդնուպոլսոյ մէջ գործած են նաեւ հայկական սիրողական թատերախումբեր։ Պոետ-դրամատուրգ Մ. Պեշիկթաշլեանը 1856-ին կը հիմնադրէ հայկական ազգային թատրոն: 1857 թ կը հրատարակուի «Արարատի մուսաները» թատերական ամսագիրը։ Արեւմտահայկական դրամատուրգիան կը զարգանար Մ. Պեշիկթաշեանի, Ս. Հեքիմեանի, Պետրոս Դուրեանի եւ Տ. Թերզեանի ստեղծագործութիւններով։

1860-ական թուականներուն Կոստանդնուպոլսոյ եւ Թիֆլիսի մէջ հանդէս եկող հայկական սիրողական թատերախումբերը մասնագիտական հայկական թատրոններ կը դառնան։ Պատմական կարեւոր իրադարձութիւնկը դառնայ Յակոբ Վարդովեանի կողմէն «Արեւելեան թատրոն»-ի հիմնումը 1861-ին, իսկ 1869-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կը ստեղծուի «Վարդովեան թատերախումբ»-ը, որ կը գործէ մինչեւ 1877՝ ռուս-թրքական պատերազմի սկսիլը։ 1873 թ կը ստեղծուի թատերախումբ մը, որ կը կառավարէր դրամատուրգ, դերասան եւ բեմադրիչ Էմին Տէր-Գրիգորեանը:

1870-ական թուականներու վերջերը թրքական կառավարութիւնը Կոստանդնուպոլսէն վտարեց հայկական թատրոնները: Այդ թուականին Կոստանդնուպոլսէն Անդրկովկաս տեղափոխուեցան բազմաթիւ հայ դերասաններ, որոնցմէ են Պետրոս Ադամեանը, Սիրանոյշը, Աստղիկը, Ազնիւ Հրաչեան, Մ. Մնակեանը եւ այլք։

Անդրկովկաս

Պետրոս Ադամեանը Համլետի դերի ընթացքին

Երկար ժամանակ Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիսը Անդրկովկասի մշակութային կեդրոնն էր։ Անոր հետ կապուած են հայ ժողովուրդի թատերական աւանդոյթները։

Թիֆլիսի մէջ 1824-էն սկսած հայկական Ներսիսեան դպրոցին մէջ ներկայացումներ կը բեմադրուէին հայերէն լեզուով, իսկ հետագային այդ ներկայացումները ցուցադրուեցան նաեւ քաղաքի այլ բեմերուն վրայ։ Եւ արդէն 1856-ին կը ստեղծուէր հայկական մասնագիտական թատրոն՝ մասնագիտական թատերախումբով, որ կը գլխաւորէր Գէւորգ Չմշկեանը: Անոր ղեկավարութեամբ թատրոնի աշխարհին մէջ մեծացած է դերասաններու առաջին սերունդը՝ Մ. Ամրիկեան, Ա. Սուքիասեան, Ամիրան Մանդինեան, Ս. Մատինեան, Կ. Արամեան, Գեդեոն Միրաղեան, Ս. Շահինեան, Սաթենիկ եւ այլք։ Այդ ժամանակաշրջանին թատրոնի հետ համագործակցած են դրամատուրգներ Ն. Ալադադեանը, Նիկողայոս Պուղինեանը, Մ. Տէր-գրիգորեանը եւ իհարկէ հայկական ռէալական դրամատուրգի հիմնադիր Գաբրիէլ Սունդուկեանը: Թիֆլիսը ոչ միայն թիֆլիսեան հայ դերասաններու թատերական կեդրոն էր, այլ նաեւ կը խթանէր հայ տաղանդաւոր դերասաններու ի յայտ գալուն, որոնցմէ էին օրինակ Պետրոս Ադամեանը, Սիրանոյշը, Ազնիւ Հրաչեան, Դ. Տուրեանը եւ շատ ուրիշներ։

1880-ական թուականներու թատրոնի զարգացման մեէջ մեծ դեր խաղաց ողբերգակ դերասան Պետրոս Ադամեանը, որ իր աշխատանքներուն մէջ իր բողոքը կ՛արտայատէ սոցիալական եւ ազգային ճնշման հանդէպ։ Սունդուկեանի գործերուն մէջ Ադամեանը ստեղծած է հրաշալի ռէալական կերպարներ։

Թատրոնի հետագայ զարգացումը կապուած է ինչպէս Յակոբ Պարոնեանի դրամատուրգի հետ, որ ստեղծած է այնպիսի երգիծական կատակերգութիւններ, որոնցմէ են «Պաղտասար աղբար», «Ատամնաբոյժն արեւելեան», «Շողոքորթը», այնպէս ալ Ալեքսանդր Շիրվանզադէի դրամատուրգի հետ, որ այնպիսի յայտնի ռէալական հոգեբանական թատերգութիւններու հեղինակ է, որոնցմէ են «Պատուի համար», «Նամուս», «Չար ոգի», «Ավերակներու վրայ»: Հայկական թատրոններու խաղացանկի մէջ յայտնի էր նաեւ Էմին Տէր-Գրիգորեանի ստեղծագործութիւնները՝ «Բարեգործութեան դիմակի տակ», «Զրկանքի զոհ»: Ռոմանթիկ ձգտումով հագեցած է Մուրացանի ստեղծագործութիւնները՝ «Ռուզան» պատմական թատերգութիւնը։

Հայկական թատրոնի մէջ ռէալական ուղղուածութիւնը պահպանած են դերասաններ Ալեքսանդր Աբելեանը, Սիրանոյշը, Պողոս Արաքսեանը, Ա. Յարությունեանը, Արմէն Արմէնեանը, Արամ Վրոյրը, Գրիգոր Ավետեանը, Օվի Սեւումեանը, Գէւորգ Պետրոսեանը, Օլգա Մայսուրեանը, Զաբելը, որոնք խաղացած են Թիֆլիսի, Պաքուի եւ այլ քաղաքներու մէջ։

Հայկական թատրոնը 1900-1920-ական թուականներուն

1905-1907 թուականներուն հայկական թատրոնը զգալի վերելք ապրած է։ Տակաւին 1890-1900 թուականներուն մեծ քաղաքներու (Թիֆլիս, Պաքու) բանուորական շրջաններուն մէջ կը կազմակերպէին հայկական սիրողական ներկայացումներ։ Այնուհետեւ կը ստեղծուին ժողովրդական թատրոններ, ուր նոյն ատեն կը խաղան սիրողական մակարդակի դերասաններ, եւ մասնագէտներ։

Թիֆլիսի մէջ կը ստեղծուին հանրամատչելի թատրոններ՝ «Ավչալեան լսարանը» (1901 թ), «Մուրաշկոյ թատրոնը» (1902 թ), «Արաքսեանի հավլաբարեան թատրոնը» (1903 թ), «Զուբալովի անուան ժողովրդական տունը» (1909 թ)։

Պաքուի մէջ բանուորական շրջաններու ժողովրդական տուներուն կից կը գործէին նաեւ հայկական թատերագիտական խմբակներ։ Հայկական սիրողական թատերախումբերը հանրամատչելի ներկայացումներ կը բեմադրէին Երեւանի, Ալեքսանդրապոլի, Պաթումի, Շուշիի, Ելիզավետպոլի (Կիրովաբադ) մէջ։ Այս թատրոններու եւ թատերախումբերու ներկայացումները հանրութեան լայն շերտերու համար նախատեսուած էին, անոնք կը բեմադրէին դասական եւ ժամանակակից դրամատուրգի ստեղծագործութիւնները, տոմսերու գիները մատչելի էին։ Այս թատրոններէն որոշները գործած են ընդհուպ մինչեւ 1914-ի համաշխարհային առաջին պատերազմը:

Ժողովրդական թատրոններու գործունէութեան մէջ իրենց ներդրումը ունին հետեւեալ դերասանները եւ բեմադրիչները՝ Պողոս Արաքսեան, Ամո Խարազեան, Գրիգոր Տէր-Գրիգորեան, Վահան Գալստեան, Մ. Գավրոշ, Դաւիթ Գուլազեան եւ այլք։

1910-ական թուականներուն կը յայտնուին նոր դերասաններ, որոնք կը դառնան բեմի վարպետներ՝ Հասմիկ, Իսահակ Ալիխանեան, Պետրոս Ադամեան, Օլգա Գուլազեան, Քնարիկ, Միքայէլ Մանուէլեան, Արշակ Մամիկոնեան, աւելի ուշ՝ Արուս Ոսկանեան, Վահրամ Փափազեան, Յովհաննէս Զարիֆեան, նոր դրամատուրգ՝ Լեւոն Մանուէլեանը:

Քաղաքական անօրինականութիւնները, ազգային ճնշումները խոչենդոտներ կը ստեղծէին ազգային թատրոնի զարգացման դիմաց։ Նիւթական եւ կազմակերպչական աջակցութեան բացակայութիւնը, գրաքննական ճնշուածութիւնը կը խանգարէին բեմական արուեստի զարգացմանը։

Ամենամեծ ճգնաժամը, որ թատրոնը ապրեցաւ 1918-1920 թուականներն էին։

Մատենադարանի Ձեռագիրներ

Մատենադարանի մէջ կան բազմաթիւ ձեռագրական տեղեկութիւններ թատրոնի վերաբերեալ։ Հայկական թատրոնը աւելի քան 2000 տարուայ պատմութիւն ունի։ Յոյն պատմիչ Պլուտարքոսը կը վկայէ, թէ մ.թ.ա. 53 թ. Արտաշատի մէջ բեմադրուած է Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիները» գործը եւ որ հայոց Արտավազդ Բ.-ը ողբերգութիւններ գրած է։ Հետագայ դարերուն Հայաստանի մէջ գործող ինքնատիպ ժողովրդական թատրոններու մասին վկայութիւններ կան հայ պատմիչներու երկերուն մէջ, իսկ մանրանկարչական որոշ ձեռագիրներու մէջ պահպանուած են դիմակաւոր դերասաններու պատկերներ։ Նման արժէքաւոր վկայութիւններէն է 1286 թ. Ձեռագիրը։ Հայոց թագաւոր Հեթում Բ.-ի սեփականութիւնը հանդիսացող ձեռագիրին մէջ նկարուած է պանտոմիմային թատրոնի դերասանը կրկնակի դիմակը գլխուն։

Թատրոնի մասին արժէքաւոր տեղեկութիւններ կը հաղորդէ 5-րդ դարու մատենագիր Յովհան Մանդակունին եւ Դաւիթ Քերթողը, հետագային Թովմա Արծրունին (9-10-րդ դարեր) եւ ուրիշներ, որոնք այն մասին կը վկայեն, որ թատրոնը յարատեւած է նաեւ հետագայ դարերուն։

Գրականութիւն հայկական թատրոնի մասին

• Георг Гоян 2000 лет армянского театра. Том первый: Театр древней Армении. - Москва: Государственное издательство «Искусство», 1952. - Т. 1.
• Георг Гоян 2000 лет армянского театра. Том второй: Театр средневековой Армении. - Москва: Государственное издательство «Искусство», 1952. - Т. 2.
• Степанян Г., «Петрос Адамян» (Ереван, (1956)
• Меликсетян С., «Путь нашего театра» (Ереван, (1941)
• Арутюнян, Бабкен Барегамович, «Армяно-русские театральные связи» (Ереван, (1956)
• Тигранов, Георгий Григорьевич, «Армянский музыкальный театр» (Ереван, (1956)

Աղբիւրներ

Մեդիա ֆայլեր

Ուիքիպահեստ նախագիծի Հայկական Թատրոն ստորոգութեան մէջ կրնաք գտնել յաւելեալ պատկերազարդում այս նիւթի վերաբերեալ։