Ստեփան Զօրեան

Ստեփան Զօրեան;
Ծննդեան անուն	հայ.՝ Ստեփան Եղիայի Առաքելյան
Ծնած է	3 (15) Սեպտեմբեր 1890 կամ 15 Սեպտեմբեր 1889
Ծննդավայր	Վանաձոր, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երեւանի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն
Մահացած է	14 Հոկտեմբեր 1967
Մահուան վայր	Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն; Խորհրդային Միութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Կոչում	ակադեմիկոս
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Պապ Թագաւոր
Տեսակ	վիպակ
Մասնագիտութիւն	գրագէտ, թարգմանիչ, վիպասան, վիպասան
Աշխատավայր	Սուրհանդակ; Մշակ; «Հայաստան» Հրատարակչութիւն; Հայֆիլմ; Հայաստանի Գրողներու Միութիւն
Անդամութիւն	Խորհրդային Հայաստանի Գրողներու Միութիւն եւ Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա
Երեխաներ	Լեւոն Զօրեան

Ստեփան Զօրեան (Ստեփան Առաքելեան, 3 (15) Սեպտեմբեր 1890^[1] կամ 15 Սեպտեմբեր 1889(1889-09-15)^[2], Վանաձոր, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երեւանի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն^[1]^[2] - 14 Հոկտեմբեր 1967(1967-10-14)^[3]^[1]^[2], Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն^[1]^[2]), արձակագիր, թարգմանիչ եւ ոճաբան։

Կեանք եւ գործոինէութիւն

Ծնած է Ղարաքիլիսէ (այժմ՝ Վանաձոր)։ Աւարտած է ծննդավայրի ռուսական դպրոցը։ Ուսումը չկարենալով շարունակել, մեծ զարգացումի տիրացած է շնորհիւ ինքնաշխատութեան։ Վարած է զանազան պատասխանատու պաշտօններ։

1906-ին կը մեկնի Թիֆլիս՝ Ներսիսեան դպրոց ընդունուելու յոյսով, սակայն նիւթական ծանր վիճակը կը պարտադրէ զինք աշխատանքի անցնելու տպարաններէն մէկուն մէջ, իբրեւ սրբագրիչ, այնուհետեւ «Սուրհանդակ» թերթին որպէս թարգմանիչ։
1912-1919 թուականներուն կ'աշխատի «Մշակ»ի խմբագրութեան մէջ, իբրեւ թարգմանիչ եւ ոճաբան։
1919ին կը տեղափոխուի Երեւան, ուր 1919-1920 թուականներուն կ'աշխատի «Հայաստանի կոոպերացիա» ամսագրին մէջ:
1922-1925 թուականներուն ՀԽՍՀ լուսժողկոմատի պետական հրատարակչութեան գլխաւոր խմբագիր կը դառնայ։
1927-1928 թուականներուն՝ Հայ աշխատաւորական գրողներու միութեան նախագահի տեղակալ, 1930-1934 թուականներուն՝ «Հայկինօ»-ի գրական խորհրդատու։
1929-1935 թուականներուն կ'ընտրուի ՀԽՍՀ Կենտգործկոմի անդամ:
1950-1954 թուականներուն՝ Հայաստանի Գրողներու Միութեան քարտուղար: Կը դառնայ ՀԽՍՀ Նախարարներու խորհուրդին կից եզրաբանական յանձնաժողովի, «Հայաստան» հրատարակչութեան գեղարուեստական խորհուրդի, Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, ՀԽՍՀ ԳԱ Մանուկ Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկի գիտական խորհուրդներու, Հայկական սովետական հանրագիտարանի գլխաւոր խմբագրութեան անդամ եւ հանրագիտարանի գրականութեան գիտաճիւղային խմբագրութեան խորհուրդի նախագահ: Կը մասնակցի Խաչատուր Աբովեանի, Ռափայէլ Պատկանեանի, Յովհաննէս Թումանեանի երկերու ակադեմական հրատարակութիւններուն:
1962-էն սկսեալ կը դառնայ ԽՍՀՄ լենինեան մրցանակաբաշխութեան պետական կոմիտէի անդամ՝ կ'ընտրուի Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն խորհուրդի պատգամաւոր:
1965-էն՝ ՀԽՍՀ Նախարարներու խորհուրդին առընթեր գրականութեան, արուեստի եւ ճարտարապետութեան պետական մրցանակներու յանձնաժողովի նախագահ:

Իր ստեղծագործութիւնները թարգմանուած են ռուսերէն, ուքրաներէն, պելառուսերէն, վրացերէն, ազրպէյճաներէն, մոլտովերէն, լիթուերէն, էսթոներէն, քրտերէն, չեխերէն, լեհերէն, պուլկարերէն, ռումաներէն, սլովակերէն, հունգարերէն, շուետերէն, գերմաներէն, ֆրանսերէն, անգլերէն, սպաներէն, արաբերէն եւ չինարէն լեզուներուն:^[4]^[5]:

«Հայֆիլմ»-ը Ստեփան Զօրեանի «Ջրհորի մօտ» պատմուածքին հիմամբ նկարահանած է համանուն ֆիլմը 1968-ին, իսկ «Յեղկոմի նախագահը» պատմուածքին նիւթերով՝ համանուն ֆիլմը 1977-ին:

Հինգ-վեց տարուան ընթացքին լոյս կը տեսնեն «Ցանկապատ» (1939), «Հազարան պլպուլ» (1925), «Ծովանը» (1925), «Պատերազմ», «Խնձորի այգին» ժողովածուները, որոնք Զօրեանի աշխարհայեացքի լայնացման, կեանքի ընկերային ու քաղաքական բարդութիւնները մարդկային ճակատագիրներուն մէջ բեկելու կարողութեան, ազգային ու եւրոպական արձակի լաւագոյն աւանդոյթները ստեղծագործաբար իւրացնելու յատկութեան արտայայտութիւններն են։ Իր մահականացուն կը կնքէ Երեւան։

Գլխաւոր գործերն են` «Տխուր մարդիկ», «Պատերազմ», «Կրակ» պատմուածքներու ժողովածուները, «Մի Կեանքի Պատմութիւն» ինքնակենսագրական վէպ, «Պապ Թագաւոր» եւ «Հայոց բերդը» (1959) պատմավէպերը, որոնք մեր գրականութեան լաւագոյն նմուշներէն են։

Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի եւ ՀԽՍՀ նախարարներու խորհուրդի 1980-ի որոշումով կը սահմանուի Ստեփան Զօրեանի անուան տարեկան մրցանակ մը թարգմանութեան համար: Այս մրցանակը կը տրուի ինչպէս հայ թարգմանիչի, ռուս, համամիութենական եւ համաշխարհային գրականութիւններէն կատարած թարգմանութիւններու, այնպէս ալ ռուս եւ համամիութենական միւս հանրապետութիւններու թարգմանիչներուն՝ հայ գրականութենէն կատարած թարգմանութիւններուն համար^[6]:

Ստեփան Զօրեան՝ իր մասին

Պէտք է ասեմ, որ իմ մանկութիւնն ու պատանութիւնը հարուստ չէ բազմազան դէպքերով, արկածներով։ Շատերը կարծում են, թէ «Մի կեանքի պատմութեան» մէջ նկարագրուած բոլոր էփիսոտները բառացի վերաբերւում են ինձ, եւ դրա հիման վրայ կազմում են կենսագրութիւն։ Ի հարկ է, սխալւում են։ Այդ գրքում կան, հարկաւ, որոշ դէպքեր ու ապրումներ նաեւ իմ կեանքից, բայց մեծ մասամբ դրանք առնուած են ինձ ծանօթ, ինձ շրջապատող իրականութիւնից։ Այնպէս, որ «Մի կեանքի պատմութիւնը» չի կարող դառնալ հեղինակի կենսագրութեան աղբիւր։ Այն հանգամանքը, որ այդ գիրքը գրուած է առաջին դէմքով, շատերին գցում է թիւրիմացութեան մէջ, ճիշդ այնպէս, ինչպէս Երեւանում մեր տուն եկող գիւղացիները, դրան վրայ կարդալով անուն-ազգանունս, միշտ հարցնում են մեր տնեցիներին.

_Էս էն Զօրեա՞նն է, որ մի կտոր շաքար ուտելու համար ծեծել են…

Սիրում էի կարդալ ու խորհրդածել… Ես չէի կարդում լոկ հետաքրքրութեան համար, այլ միաժամանակ, թէ ինչպէս է կառուցում հեղինակը իր երկը, ինչպէս է զարգացնում հերոսներին եւ նրանց կեանքի տրաման։

Պէտք է ասեմ, որ գրականութեան բոլոր ժանրերը ինձ դուր էին գալիս, բայց իմ համակրանքը միշտ թեքւում էր դէպի արձակը։ Ինչու՞ էր այդպէս, որովհետեւ արձակն ինձ թւում էր ամենաբնական ձեւը գրական։ Այստեղ այն էր, ինչ կեանքում. մարդիկ չափով ու հանգով չէին խօսում եւ ոչ էլ սարքած տեսարաններով։ Բայց արձակի մէջ էլ ես սիրում էի ամենաբնականը, ամենապարզը, որտեղ յոյզերն ու հոգեբանութիւնը տրւում են ոչ արհեստականօրէն, առանց ճոռոմութեան, առանց շատախօսութեան։ Մի բան, որ ես չէի նկատում բոլոր արձակագիրների մօտ։ Այս յատկութիւնները ամէնից աւելի ես տեսնում էի Լէօ Թոլսթոյի, Անտոն Չեխովի եւ մեր Յովհաննէս Թումանեանի գործերում։ Իսկ ձեւի կողմից ինձ գրաւում էին ֆրանսացիները՝ փայլուն վարպետներ Կիւստաւ Ֆլոբըրը, Կի տը Մոփասանը, Ալֆոնս Տոտէն եւ ուրիշները։ Տարիների դիտողութիւնը ինձ բերել է մի այնպիսի եզրակացութեան, որ ինքնուրույն գրողը ունենում է երեք հիմնական յատկութիւն. 1) ինքնուրույն լեզու եւ ոճ, որ բնաւ նման չի լինում միւսներին. 2) սուր աչք կամ սուր դիտողութիւն, որ տեսնում է այնպիսի բաներ, որ ուրիշները երբեք չեն տեսնում եւ 3) համակելու եւ վարակելու ունակութիւն։ Երբ ծագում է որեւէ նիւթ, ինձ հետաքրքրում կամ գրաւում է նախ եւ առաջ նրա յուզական, բարոյական կազմը։ Եթէ նիւթի մէջ (որքան էլ նա հետաքրքրական լինի) չկայ այդ՝ ես այն չեմ գրում։ Իսկ եթէ յուզական խորք ունեցող նիւթը գրաւում է եւ լաւ չի մշակւում, այդտեղ իմ ցանկութիւնը չի մեղաւոր, այլ իմ կարողութիւնը։

Իմ հետաքրքրութիւնը եւ իմ սէրը դէպի մեր պատմութիւնը ինձ մղեց դէպի պատմական թեման, եւ ես գրեցի նախ «Սմբատ Բագրատունի» պատմուածքը, ապա Պապ թագաւորը (վէպ)։ Ինձ միշտ զարմացրել եւ հիացրել են այն հերոսական ջանքերը, որ գործադրել են մեր պապերը՝ երկիրն ու ժողովուրդը օտար նուաճումից, բռնութիւնից ազատ պահելու։ Եւ ահա, երբ բռնկուեց համաշխարհային երկրորդ պատերազմը, ես հրատարակեցի Պապ թագաւորը», որպէս հայրենիքի պաշտպանութեան օրինակ։

Տասը տարի յետոյ դրան հետեւեց «Հայոց բերդը» վէպը։ Երբ նայում եմ իմ անցած գրական ճանապարհին՝ ինձ թւում է, թէ ես պատմագիր եմ, դէպքերի ընթացքին հետեւող մի համեստ տարեգիր։ Իմ գրական առաջին քայլերից՝ 1910 թուից սկսած մեր կեանքում տեղի ունեցան շատ խոշոր դէպքեր ու փոփոխութիւններ, եւ դրանից կարեւորները (ոչ բոլորը, ի հարկ է) որեւէ չափով անդրադարձան իմ գրուածքներում, այլ խօսքով ասած՝ ես դարձայ կարծես պատմական երեւոյթների արձանագրող։

Ով ունի գրողի կոչում, նա պէտք է միշտ յիշի, որ Օնորէ տը Պալզաքի նման վիթխարի տաղանդը աշխատում է օրական 900 ժամ, իսկ հանճարեղ Լէօ Թոլսթոյ երբեմն իր գրածը փոփոխում էր 90-400 անգամ, իսկ արտագրում շատ անգամ։ Եւ քանի որ գրականութիւնը լեզուի արուեստ է, ուստի գրական ասպարէզ մտնող իւրաքանչիւր ոք պէտք է գերազանց իմանայ իր մայրենի լեզուն, աւելի, քան լեզուաբանը։

Ստեղծագործութիւններու ժամանակագրութիւն

Ստեփան Զօրեանի տուն-թանգարանը՝ Վանաձոր։

1909-ին«Լումա» ամսագրին մէջ տպագրած է «Քաղցածները» պատմուածքը։
1918-ին լոյս տեսած է առաջին ժողովածուն «Տխուր մարդիկ» խորագրով։
1940-1954 թուականներուն լոյս տեսած է երկերու վեցհատորեակը։
1944 լոյս տեսած է «Պապ թագաւոր» պատմավէպը։
1959 լոյս տեսած է «Հայոց բերդ» պատմավէպը։
1960-1964 լոյս տեսած է երկերու տասհատորեակը։
1967 լոյս տեսած է «Վարազդատ» պատմավէպը։
1974-1977 լոյս տեսած է երկերու հինգհատորեակը՝ ռուսերէն։
1977-1990 լոյս տեսած է երկերու ակադեմիական տասներկու հատորեակը։

Պարգեւներ

Լենինի շքանշան
«Պատուոյ նշան» շքանշան
«Աշխատանքային Կարմիր դրօշ»ի շքանշան
«Աշխատանքային արիութեան համար» մետալ

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 2.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a>
↑ Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր առաջին, Երևան, 2005:
↑ «Հայկական Հանրագիտարան»։ www.encyclopedia.am։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-03-02-ին։ արտագրուած է՝ 2019-01-22
↑ «Ստեփան Զօրեան (Ծննդեան 70-ամեակի առթիւ)»

Աղբիւրներ

Ալեքսան Աթթարեան «Տիր», 1995, Հալէպ
Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938-1940 Պուքրէշ, Ե. հատոր, էջ 808-809:
Սուրէն Աղաբաբեան, Ստեփան Զօրեան, Երեւան, ՀԱԱՀ ԳԱ, 1955, 207 էջ։
Սովետահայ գրականութեան պատմութիւն, առաջին հատոր (1917-1941, հատորին մէջ զետեղուած է «Ստեփան Զօրեան» յօդուածը, զոր գրած է Սուրէն Աղաբաբեան, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1961, 800 էջ։
Սուրէն Աղաբաբեան, Ստեփան Զօրեան, Երեւան, «Սովետական գրող», 1976, 108 էջ։
Խորէն Սարգսեան, Ստեփան Զօրեան, 1960, 327 էջ։
Աղբալեան Ն., Յառաջաբան Ստ. Զօրեանի «Տխուր մարդիկ» հատորին, Ամբողջական երկեր, հ. 2, Պէյրութ, 1966։
Ափինեան Ա., Ստեփան Զօրեանը եւ ռուս գրականութիւնը, Ե., 1988։
Մկրտչեան Հ., Ստեփան Զօրեան, Ե., 1977։
Սարգսեան Խ., Տասական թուականներ, Ե., 1960։

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1525071_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q13053618">[[:hy:Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան|Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1990._—_հատոր&nbsp;2.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a></div>-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 2.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q36524_citetype_Q7094076_citetype_Q27031827_citetype_Q595971"_data-entity-id="Q19938912"><i_class="wef_low_priority_links">[[:fr:Bibliothèque_nationale_de_France|Bibliothèque_nationale_de_France]]</i>_data.bnf.fr:_open_data_platform<span_class="wef_low_priority_links">_—_2011.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a>

[4] Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր առաջին, Երևան, 2005:

[5] «Հայկական Հանրագիտարան»։ www.encyclopedia.am։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-03-02-ին։ արտագրուած է՝ 2019-01-22

[6] «Ստեփան Զօրեան (Ծննդեան 70-ամեակի առթիւ)»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Ստեփան Զօրեան

Ծննդեան անուն	հայ.՝ Ստեփան Եղիայի Առաքելյան^[1]^[2]
Ծնած է	3 (15) Սեպտեմբեր 1890^[1] կամ 15 Սեպտեմբեր 1889(1889-09-15)^[2]
Ծննդավայր	Վանաձոր, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երեւանի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն^[1]^[2]
Մահացած է	14 Հոկտեմբեր 1967(1967-10-14)^[3]^[1]^[2]
Մահուան վայր	Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն^[1]^[2]
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն Խորհրդային Միութիւն
Ազգութիւն	Հայ^[1]
Կոչում	ակադեմիկոս^[1]
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Պապ Թագաւոր
Տեսակ	վիպակ
Մասնագիտութիւն	գրագէտ, թարգմանիչ, վիպասան, վիպասան
Աշխատավայր	Սուրհանդակ Մշակ «Հայաստան» Հրատարակչութիւն^[1] Հայֆիլմ^[1] Հայաստանի Գրողներու Միութիւն^[1]
Անդամութիւն	Խորհրդային Հայաստանի Գրողներու Միութիւն^[1]^[2] եւ Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա^[1]^[2]
Երեխաներ	Լեւոն Զօրեան