Ուիքիփետիա

Հայոց Ցեղասպանութեան Ժխտում

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտում, կարգ մը երկիրներու մէջ արգիլուած պնդումմեր, թէ Թուրքիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութիւն տեղի ունեցած չէ եւ կամ հայերու կոտորածները պետականօրէն կազմակերպուած բնոյթ կրած չեն։ Այս պնդումները, որոնք Թուրքիան մասնաւորապէս յառաջ կը քաշէ, պատմաբաններու եւ ցեղասպանութեան մասնագէտներու ճնշող մեծամասնութեան կողմէ բազմիցս քննադատութեան արժանացած են իբրեւ զուտ քաղաքական պատճառաբանութեամբ կեղծ-պատմագիտական դրոյթներ։

Հայոց Ցեղասպանութեան նուիրուած յուշահամալիր

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը նոր հնարաւորութիւններ կ'ընձեռէ մարդկութեան դէմ նորանոր ոճիրներու ապագայ իրականացման համար, ուստի հայութեան եւ համայն յառաջադէմ մարդկութեան առջեւ կը ծառանայ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կանխելու եւ թոյլ չտալու պատասխանատու խնդիրը։ Արժանթին եւ Զուիցերիա օրէնքներ ընդունած են, որոնք պատասխանատուութիւն սահմանած է են Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար։ 2006-ի Հոկտեմբերին, Ֆրանսայի Ազգային Ժողովին կողմէ ընդունուած օրէնքին համաձայն, Ծերակոյտի եւ նախագահին վաւերացումէն ետք, թոյլ կը տրուի Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը դիտարկել իբրեւ յանցագործութիւն։ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար, քրէական պատասխանատուութեան մասին օրինագիծ մը կը պատրաստուի ընդունելու նաեւ Սլովաքիան:

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կը տարբերի յատուկ անձերու կամ կազմակերպութիւններու կողմէ իրականացուող ցեղասպանութիւններու ժխտման այլ տեսակներէն անով, որ անոնք պաշտօնապէս աջակցութիւն կը ստանան Թուրքիոյ եւ Ազրպէյճանի մէջ, ինչպէս նաեւ այդ երկիրներու պաշտօնական պատմաբաններուն կողմէ։ Այդ մէկը ակնածելի տեսք կը ստանայ եւ ակադեմական շրջանակներուն մէջ կը դառնայ աւելի փաստարկուած[Ն 1]: Թրքական կառավարութեան հիմնական դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանութեան հարցին մէջ այն է, որ Ա. Համաշխարհային պատերազմի ատեն տեղի ունեցած են տեղահանութիւններ, այդ տեղահանութիւններու ժամանակ եղած են նաեւ բազմաթիւ զոհեր թէ՛ հայկական, թէ՛ թրքական բնակչութեան մէջ, սակայն ծրագրուած ցեղասպանութիւն՝ որուն նմանը չէ եղած։

23 Յունուար 2012-ին, Ֆրանսայի Ծերակոյտը ընդունած է ցեղասպանութիւններու ժխտումը քրէականացնող օրէնք մը, որ կը վերաբերի նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան։

24 Ապրիլ 2021 թուականին, ԱՄՆ Նախագահ Ճօ Պայտըն ճանչցած է հայոց ցեղասպանութիւնը:[1]

Ժխտման առարկան Խմբագրել

Հայոց ցեղասպանութիւնը հայ ազգաբնակչութեան զանգուածային կոտորածն է, որ կազմակերպուած եւ իրականացուած է 1915-ին եւ որ կարգ մը հետազօտողներու հաւաստմամբ շարունակուած է մինչեւ 1923[2], Օսմանեան կայսրութեան եւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներուն մէջ՝ ուղեկցուելով նիւթական ոչնչացումներով եւ բռնի արտաքսումներով, ինչպէս՝ բնակչութեան դէպի անխուսափելի մահ տանող տեղահանումները։ Ցեղասպանութեան քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք զոհուած են 600,000-էն մինչեւ 1,5 միլիոն հայեր։

«Ցեղասպանութիւն» եզրը ժամանակին յառաջացուցած է Ռաֆայէլ Լեմքին` Օսմանեան Թուրքիոյ մէջ հայ ազգաբնակչութեան[3] եւ նացիական Գերմանիոյ տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներուն մէջ հրեաներու (հոլոքոսթ) զանգուածային ոչնչացումները արտայայտելու համար: Ք.Ա. Է. դարէն նշուած տարածքներուն մէջ ապրող հայերու ցեղասպանութեան ընկերացած է անոնց պատմական եւ նիւթական արժէքներուն փճացումը:

Պատմական ակնարկ Խմբագրել

 
Աթաթուրք Մուսթաֆա Քեմալի ելոյթը դեկտեմբեր 1919 -ին[4].«ոչ իսլամներու հետ մեր երկրին մէջ կատարուածը անոնց կողմէ բարբարոսաբար անջատողական քաղաքականութիւն դաւանելու հետեւանք էր, երբ անոնք կը դառնան արտաքին բանսարկութեան գործիք եւ կը չարաշահեն իրենց իրաւունքները: Հաւանաբար շատ պատճառներ կան Թուրքիոյ մէջ կատարուած ոչ ցանկալի իրադարձութիւնները արդարացնելու համար: Եւ կ'ուզեմ յստակ ըսել, որ այդ իրադարձութիւնները իրենց մասշտաբներով հեռու են հալածելու այն ձեւերէն, որոնք առանց որեւէ արդարացման իրականանալու են Եւրոպայի երկիրներուն մէջ:

Հայոց ցեղասպանութեան նկատմամբ ժխտման քաղաքականութիւնը ձեւաւորուած է Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմէ, որ 1919-ին Անքարայի մէջ իր ծրագրային ելոյթին ընթացքին յայտարարած է բռնի նուաճողական գործողութիւններու բոլոր դասական արդարացումները` զոհի մեղաւորութիւնը։ Քեմալ մեղաւոր համարած է հայերը եւ բարձր գնահատած Օսմանեան կայսրութեան մէջ իսլամներու համբերատարութեան դրսեւորումը. անոր շրջապատը կազմած են հայերու ոչնչացման մասնակիցներ։

1923-ին, թրքական Հանրապետութեան կազմաւորումէն ետք անոր քաղաքական եւ գիտական վերնախաւը անհրաժեշտութիւն չէր տեսներ տարածութիւն պահպանելու Հայոց ցեղասպանութենէն կամ այդ իրականացնող անձերէն։ Ղեկավարող վերնախաւը գլխաւորապէս կազմուած էր իթթիհատի նախկին գործիչներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցած էին հայերու ոչնչացման գործողութիւններուն եւ դաշնակցութիւնը կազմած էին իսլամներու տեղագրական առաջնորդներու եւ իսլմական ցեղերու առաջնորդներուն հետ, որոնք մեծ շահոյթ կը ստանային հայերու եւ յոյներու արտաքսումէն։ Հայոց ցեղասպանութեան հարցին քննարկումը կրնար քայքայիչ ըլլալ այդ դաշնակցութեան համար։

1926-ին Թուրքիոյ ազգային ժողովը օրէնք կ'ընդունի Իթթիհատի հայերուն կողմէն «Նեմեսիս» վրիժառութեան գործողութեան ծիրին մէջ սպաննուած, ինչպէս նաեւ 1919-ին մահապատիժի դատապարտուած անդամներու այրիներուն եւ ծնողազուրկերուն կենսաթոշակ նշանակելու մասին։ 1927-ին, Թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութեան համագումարին, Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օր շարունակ պատմած է հայ ազգի ստեղծման գործընթացը անկախութեան համար պայքարի ընթացքին։ Այդ ճառը ընդունուած իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն եւ պետութեան կողմէ սահմանուած՝ իբրեւ սրբութիւն։ Ըստ այդ պատմութեան, թուրք ազգին ծագումը կը սկսի 1919-ին, իսկ անոր ձեւաւորման հարցին մէջ մասնակցութիւն կ'ունենան իսլամները եւ առաջին հերթին՝ թուրքերը։ Ճառը կը գովաբանէր թուրքերը եւ կը մերկացնէր քրիստոնէական փոքրամասնութիւններն ու Արեւմուտքը։ Աթաթուրքի պատմական մտապատկերը կ'արհամարհէր թրքական հասարակութեան մէջ պատմականօրէն կազմաւորուած աւանդական բազմացեղութիւնը։ Թրքական Հանրապետութեան մասին խմբակային աւանդոյթներուն մէջ տեղ չկար ցեղային փոքրամասնութիւններու՝ հայերու, քիւրտերու, յոյներու համար, իսկ անոնց նկատմամբ նախահանրապետական շրջանին եւ անոնցմէ ետք իրականացուած բռնութիւններու մասին կը լռէին։ Մինչ այժմ թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեամբ յանցագործութիւն կը համարէ պատմութեան քեմալական տարբերակի քննադատութիւնը, զորս անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ անոր քննարկումը[4][5]:

 
Թուրքիոյ Միացեալ Նահանգներու գերագոյն քոմիսար Մարք Պրիսթոլ, որ ձեւաւորած է Միացեալ Նահանգներու Թուրքիոյ հանդէպ ունեցած քաղաքականութիւնը։

1919-էն Թուրքիա կը դառնայ ամերիկեան ռազմավարական հետաքրքրութիւններու անբաժան մասը, հետախուզութեան մեծ շուկայ եւ յառաջապահ՝ ընդդէմ Խորհրդային Ռուսաստանի, յետոյ նաեւ՝ Խորհրդային Միութեան։ Մերձաւոր Արեւելքի երկրորդ մեծ խաղացողը կը հանդիսանար Մեծն Բրիտանիան: Այս երկու երկիրներն ալ կը հետապնդէին այն սկզբունքը, որ որքան քիչ հարց կը ծագի Թուրքիոյ հին կազմին մասին, այնքան լաւ, եւ ամէն գնով կ'աջակցին Հայոց ցեղասպանութեան թրքական ժխտման։

1919-ին, Թուրքիոյ մէջ Միացեալ Նահանգներու Գերագոյն յանձնակատար կը նշանակուի Մարք Պրիսթոլը (Mark Lambert Bristol), որ անկեղծօրէն համոզուած էր, որ Ուիլսընեան Հայաստանը Իրաքի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ թափարգել կը ծառայէ միայն յօգուտ Ֆրանսայի եւ Մեծն Բրիտանիոյ: Տնտեսական ոլորտին մէջ Պրիսթոլ կը ձգտէր ամրապնդել ամերիկեան ազդեցութիւնը Թուրքիոյ մէջ։ «Կասկածելի» ազգային փոքրամասնութիւնները կ'ընկալուէին անոր կողմէ իբրեւ Թուրքիոյ կայունութեան սպառնալիք։ Ըստ Միացեալ Նահանգներու քաղաքականութեան, Հայաստան առանց արտաքին պաշտպանութեան, անկարող էր գոյատեւելու. իսկ այդ պաշտպանութիւնը կրնար ցուցաբերել միայն Խորհրդային Ռուսաստանը: Կ. Պոլիս ժամանած առաջին իսկ օրերէն Պրիսթոլ կը սկսի քննադատել ամերիկեան կազմակերպութիւններու՝ հայերուն աջակցող գործողութիւնները եւ հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցի (Near East Relief) կազմակերպութեան կողմէ հայ որբերու՝ Թուրքիայէն դուրսբերման փորձերուն՝ յայտարարելով, որ «աւելի լաւ է զոհել այդ որբերը, եթէ ատիկա անհրաժեշտ է, որպէսզի վստահութիւնը ամրապնդուի»[6]: Պրիսթոլ նաեւ թուրք ընտանիքներու մէջ ինկած հայ կանանց ազատելու փորձերուն ուղղուած հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր[Ն 2]: 1922-ին Թուրքիոյ եւ Յունաստանի միջեւ սկսած ազգաբնակչութեան զանգուածային փոխանակման ատեն Պրիսթոլ կը բնութագրէ յոյները եւ հայերը եւ «դարերով արիւն քաշող տզրուկները» եւ հրապարակայնօրէն կը յայտարարէ, որ բոլոր քրիստոնեաները պէտք է լքեն Թուրքիան եւ այլ վայրի մէջ բնակութիւն հաստատեն։ Այդ ամէնը կը ներդաշնակուէր Իթթիհատականներու եւ քեմալականներու ազգայնամոլական եւ հակաքրիստոնէական հռետորաբանութեան հետ[7]:

Միացեալ Նահանգներու մէջ միսիոնարական գրականութիւնը գլխաւորաբար դրական ուղղութիւն ունէր հայերու հանդէպ եւ բացասական՝ թուրքերու նկատմամբ, բացի ատկէ, 1915-ի իրադարձութիւնները դժուար էր մեկնաբանել յօգուտ Թուրքիոյ: «Հաւասարակշռութիւնը» պահպանելու համար Պրիսթոլ կը նուազեցնէր հայ զոհերու քանակը կամ ընդհանրապէս կը հրաժարէր զանոնք ընդունելէ։ Փետրուար 1920-ին ան դիտումնաւոր ապատեղեկատուութիւն կը ներկայացնէ ԱՄՆ արտաքին գործոց նախարարութեան Կիլիկիոյ մէջ տեղի ունեցած հայերու սպանդի մասին՝ յայտարարելով, որ հոն զոհեր չեն եղած։ Այն դէպքերուն մէջ, երբ ան պէտք է բացատրութիւն տար զանգուածային սպանութիւններու մասին, Պրիսթոլ կը յայտարարէր, որ անով զբաղած են «աշխարհի այդ հատուածի բոլոր ազգերը»: Կատարուածին վերաբերեալ տեսակէտերու վերանայման եւս մէկ աշխոյժ կողմնակից էր ատմիրալ Քոլպի Չեսթըրը (անգլերէն՝ Colby Mitchell Chester), որ 1922-ին գրած էր, որ Օսմանեան ղեկավարութիւնը մեծ գումարներով տեղափոխած է հայերը Սուրիոյ ամէնէն հիասքանչ շրջանները, ուր կլիման կը յիշեցնէր Ֆլորիտան: Այդ պնդումները տարրեր կը պարունակէին, որոնք հետագային կ'ընդունուին Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտողներու հետեւորդները՝ հայերու կորուստներու նուազեցում, հայերը սպաննելու մտադրութեան ժխտում, սպանութիւններու զոհերու եւ եւրոպացիներու մեղադրում, ուշադրութիւն թրքական կորուստներուն։ Պրիսթոլ նոյնպէս կ'ապատեղեկացնէ արտաքին գործոց նախարարութեան թուրքերուն կողմէ քրտական ապստամբութիւններու դաժան ճնշումներու մասին՝ նկարագրելով զանոնք, եւ «թրքական բանակի հրաշալի քաջագործութիւն»: 1923-ին կը ստեղծուի «Թուրքիոյ Ամերիկեան բարեկամներ» կազմակերպութիւնը (անգլերէն՝ American Friends of Turkey), որ հետագային կը ղեկավարէ Պրիսթոլը[8]:

1951-ին, ամերիկացի մասնագէտ Լիւիս Թոմաս (Lewis Thomas) համահեղինակներու հետ կը հրատարակէ «Միացեալ Նահանգները, Թուրքիան եւ Իրանը» գիրքը՝ «Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութեան գրադարան» շարքէն։ Պատմութեան խմբագիրը հանդէս կու գայ Միացեալ Նահանգներու պետ քարտուղարին նախկին տեղակալ Սամնըր Ուելս (անգլերէն՝ Sumner Welles), որ նախաբանին մէջ կը նշէր թուրքերու եւ քոմիւնիզմի միջեւ հիմնական հակադրութեան մասին։ Նկարագրելով Թուրքիան՝ Լիւիս Թովմաս կը պնդէր, որ թուրքերը, ոչնչացնելով եւ տեղահանելով հայերը՝ կը փրկէին իրենք զիրենք։ Ըստ Թոմասի՝ Թուրքիոյ բնակչութեան միատարրութիւնը կ'ապահովէ երկրին կայունութիւնը, որ Միացեալ Նահանգներուն համար կարեւոր գործընկեր էր։ Թոմասի աշակերտը Փրինսթընի համալսարանին մէջ Սթանֆորտ Շոն էր, որ իր հերթին կը ղեկավարէր Ճասթին ՄաքՔարթիի եւ Հիթ Լոուրիի աւարտաճառերուն պաշտպանութիւնը Քալիֆորնիոյ համալսարանին մէջ[9]: Շօ, ՄաքՔարթի եւ Լոուրի կը դառնան Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման առանցքային անձերը Միացեալ Նահանգներուն մէջ[10]:

Ցեղասպանութեան ժխտումը․ նպատակներ եւ մեթոտներ Խմբագրել

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը հարց կը յառաջացնէ վերատեսութեան ենթարկելու պատմագրութեան մէջ ընդունուած ուղղութիւնը, ըստ որուն՝ 1915-ին Օսմանեան կայսրութեան մէջ իրականացուած է հայ ժողովուրդի ոչնչացման զանգուածային եւ նպատակաուղղուած քաղաքականութիւնը։

Թուրքիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը[11] Օսմանեան կայսրութեան քաղաքականութեան շարունակութիւնն է[12][13], որ կը ժխտէ հայոց զանգուածային կոտորածները ԺԹ. դարու վերջերուն։ Արեւմտեան տէրութիւնները այդ հարցին մէջ կ'աջակին Թուրքիոյ, եթէ անիկա համընկնի իրենց շահերուն։ Այսպէս, Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ ՊենՃամին Տիզրայէլի կը փորձէ ներկայացնել պուլկարներու ջարդերը իբրեւ «սուրճի բամբասանք»[14], Սալզպըրիի կառավարութիւնը կը լռէ 1894-1895 թուականներու զանգուածային ջարդերուն մասին, Գերմանիա 1915-ին կը զբաղի զանգուածային կեղծարարութիւններով՝ իր դաշնակից Թուրքիան արդարացնելու նպատակով։ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ ազդեցութեան առաւել մեծ ոլորտ ունեցող երկու երկիրները՝ Միացեալ Նահանգներն ու Մեծն Բրիտանիան, Թուրքիոյ հետ պայմանագրութեան մը համաձայն, ամէն հնարաւոր ջանք կը գործադրեն հայոց զանգուածային ջարդերը ժխտելու համար։ Այնուամենայնիւ, Հայոց ցեղասպանութեան հիմնախնդիրը չի կորսնցներ իր արդիականութիւնը[15]:

Թրքական Հանրապետութիւնը համակողմանիօրէն կ'աջակցի Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման, կը հովանաւորէթրքական դիրքորոշման աջակցութիւն ապահովող համալսարանները։ Հայոց ցեղասպանութեան հարցը քննարկելու դէպքին մէջ Թուրքիա պետութիւններուն կը սպառնայ երկրին մէջ բնակող փոքրամասնութիւններուն նկատմամբ կիրարկել դիւանագիտական եւ առեւտրական պատժամիջոցներ եւ ճնշումներ[16][17]:

Վարկածներ Խմբագրել

Ցեղասպանութեան ժխտման տեսութեան համախոհներու փաստարկները սովորաբար հետեւեալ պնդումներէն մէկուն վերափոխուած տարբերակներն են.[16]

  • Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայոց զանգուածային կոտորածներ երբեք չեն եղած,
  • Հայերուն մահը տեղի ունեցած է անզգուշութեան հետեւանքով վրայ հասած սովէն կամ հիւանդութիւններէն՝ ռազմական գործողութիւններու գօտիներէն անոնց տեղահանութեան ընթացքին,
  • Երիտթուրքերուն կողմէն չէ եղած հայերու ոչնչացման նպատակաուղղուած քաղաքականութիւն,
  • Հայերուն մահը, Օսմանեան կայսրութեան մէջ, քաղաքացիական պատերազմի հետեւանք էր, որուն ընթացքին մահացած են նաեւ բազմաթիւ թուրքեր։

Սադրանքներու վարկած Խմբագրել

Հայոց ցեղասպանութեան դէմ պատմականօրէն առաջին փաստարկը, այսպէս կոչուած, «սադրանքներու վարկածն» է (եզրը ներդրուած է Ռոպըրթ Մելսընի կողմէ[18])`

  • Հայերը եւ թուրքերը դարերով ապրած են խաղաղ պայմաններու մէջ, որ կը խախտի արտաքին ուժերու կողմէ` ի դէմս հայ միսիոնարներու, Ռուսաստանի եւ հայ յեղափոխականներու, որոնք կը ձգտէին փլուզել Օսմանեան կայսրութեան տարածքային ամբողջականութիւնը։
  • Թրքական կառավարութեան գործողութիւնները պայմանաւորուած էին հայկական ապստամբութիւններով։
  • Հայերը իրենք սադրած էին իրենց արտաքսումն ու ոչնչացումը։

Սադրանքներու վարկածը կը սնանէր գաղափարական ըմբռնումներով եւ Օսմանեան հասարակութեան որեւէ բացասական գիծ չէր ընդուներ։ Ան կ'անտեսէր նաեւ հայերու դիմադրութեան պատճառները եւ հայ ազգաբնակչութեան մեծամասնութեան օրինապահութիւնը թրքական պետութեան հանդէպ։ Առաջին անգամ այդ վարկածը կ'առաջադրուի Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու նախարար՝ Թալէաթի կողմէ, որ հայերու արտաքսումը կ'արդարացնէր Վանի հայերու 1915-ի ապստամբութեամբ։ Այլ ընտրանքային բացատրութիւն կ'առաջարկուէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան Հենրի Մորկընթաուի կողմէ։ Հիմնուելով ռուսական զօրքերու նահանջած բնակավայրերուն մէջ Օսմանեան զինուորներու կողմէ հետապնդուող հայ ազգաբնակչութեան նկատմամբ գազանութիւններու մասին ամերիկեան միսիոնարներու տեղեկութիւններուն վրայ՝ Մորկընթաուն կու գայ այն եզրակացութեան, որ Վանի իրադարձութիւնները միայն առիթ կը հանդիսանան Թուրքիոյ հայ ազգաբնակչութեան նպատակաուղղուած ոչնչացման[19]։ Աւելի ուշ սադրանքներու վարկածը աջակցութիւն կը գտնէ արեւմտեան պատմաբաններ Ուիլիամ Լանգըրի եւ Ստենֆորտ Շոունի, ինչպէս նաեւ թուրք պատմաբաններու կողմէ, որոնք կը պնդէին, որ հայ յեղափոխականները գիտակցաբար զոհաբերած էին իրենց հայրենակիցները՝ յանուն անկախ հայկական պետութեան ստեղծման։

Այդ վարկածին քննադատները ուշադրութեան կ'արժանացնեն այն հանգամանքը, որ հայկական յեղափոխական խումբերը կը կազմաւորուին, երբ այլեւս չկային հայերու գոյութիւնը ապահովող պայքարի այլ եղանակներ, եւ որ այդ խումբերը հիացմունքի առարկայ էին ծայրահեղական երիտթուրքերու համար։ Քննադատները անիմաստ կը համարեն սադրանքներու վարկածը 1896-ին, մանաւանդ 1908-ին դիտարկուող իրադարձութիւններէն ետք, երբ, հակառակ հայ ազգաբնակչութեան ճնշող մեծամասնութեան օրինապահութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանին մէջ հայկական կուսակցութիւններու աշխատանքին՝ հայերու նկատմամբ խտրականութիւնն ու սպանութիւնները չէին դադրեր (առաւել յայտնի դէպքերէն է Ատանայի ջարդը)[20][21]։ Տոնալտ Պլոքսհեմ կը նշէ, որ այդ փաստարկը կը միտէր Օսմանեան պետութեան գործողութիւնները ընկալելու միայն իբրեւ պատասխան՝ պետական գաղափարախօսութեան անտեսման եւ հայ յեղափոխականներու դերի բարձրացման։[18] Պատմաբանը բազմաթիւ ցեղասպանութիւններու օրինակներ կը բերէ՝ սկսեալ հերերոներու եւ հոտենտոտներու ոչնչացումէն մինչեւ Հարաւ Սլաւիոյ փլուզում, երբ սպաննող կողմը իր գործողութիւններու շարժառիթ կը համարէ զոհին դիմադրութիւնը[22]: Հակադարձելով սադրանքներու վարկածին՝ Քրիստոֆըր Ճոզըֆ Ուոքըրը կը նշէ, որ ան կը հակասէ ժամանակագրութեան, քանի որ հայերու առաջին արտաքսումը տեղի ունեցած էր 8 Ապրիլ 1915-ին Զէյթուն քաղաքին մէջ, եւ օրինակ կը բերէ Ստենֆորտ Շոունը, որ, արդարացնելով թրքական իշխանութիւններու գործողութիւնները Թուրքիոյ ժամանակակից պատմութեան մասին գիրքին մէջ, ոչ մէկ ձեւով կը յիշատակէ Վանի (1915-ի Ապրիլի կէսերուն) հայկական ապստամբութեան նախորդող հայերու արտաքսումները եւ սպանութիւնները[23]:

Բնակչութեան փոխանակում Խմբագրել

Այս տեսակէտին առաւել հանրայայտ արտայայտողներէն է Շոունի ուսանողներէն մէկը՝ Ճասթին Մաքքարտնին: Վերլուծելով քաղաքացիական բնակչութեան տեղաշարժը 1912-1923 թուականներու պատերազմներու ժամանակ եւ բնակչութեան փոխանակումներու մասին միջպետական համաձայնագիրերը՝ Մաքքարտնի կու գայ այն եզրակացութեան, որ հայերը եւս եղած են ընդհանուր «բնակչութեան փոխանակման» քաղաքականութեան մասերէն մէկը[24]:

Այս փաստարկի քննադատները կը մատնանշեն, որ Մաքքարտնիի աշխատանքը ճշգրտօրէն կը նկարագրէ պատմաբաններու կողմէ յաճախ թերագնահատուած փոխանակուող իսլամներու տառապանքները եւ ցոյց կու տայ, որ ցեղային ազգայնամոլութիւնը յատուկ էր ոչ միայն երիտթուրքերու կառավարութեան։ Այնուամենայնիւ, անոր հայկական հարցի մեկնաբանութիւնը շատ վիճելի է[25] եւ ոչ իրաւացիօրէն ստեղծուած իրավիճակը կը տարածէ հայերու վրայ։ Քննադատներու կարծիքով, Մաքքարտնի կը ներկայացնէ «իսլամ եւ հայազգի ազգաբնակչութեան փոխանակումը»` հիմնուելով ոչ հաւաստի նախադրեալներու վրայ. այն է` որ հայերը այդ ժամանակ ունէին պետութիւն, որուն հետ կատարուած է այդ փոխանակումը, եւ երիտթուրքերու կառավարութեան՝ հայերու ոչնչացման մէջ ներքաշուած ըլլալուն կ'արդարացնէր անյաղթահարելի պատմական ուժով։ Մաքքարտնիի՝ բնակչութեան փոխանակման ստեղծուած հանգամանքներուն մէջ հայերու զանգուածային ոչնչացումներէն խուսափելու անհնարութեան պնդումները կը վիժեցնեն ժխտման միւս եղանակներէն մէկը՝ «սադրանքներու վարկածը», քանի որ այդ պնդումներով կ'ենթադրուի հայերու զանգուածային ջարդեր՝ անկախ հայ յեղափոխականներու ճնշումներ հրահրելու ցանկութիւններէն[26]:

Ժողովրդագրական փաստարկ Խմբագրել

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար ժողովրդագրական փաստարկը օգտագործող առաջին պատմաբանը Ստենֆորտ Շոուն էր։ «History of the Ottoman Empire and modern Turkeyէ («Օսմանեան կայսրութեան եւ ժամանակակից Թուրքիոյ պատմութիւն») գիրքին առաջին հրատարակութեան մէջ ան Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու թիւը նշած էր 1,300 000, իսկ զոհերուն թիւը՝ 200,000 (300,000՝ երկրորդ հրատարակութեան մէջ)[27]: Միաժամանակ Քեմալ Քարպատ կը պնդէ, որ 1914-ի Օսմանեան մարդահամարը առաւել հաւաստի է եւ կը նշէ, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու թիւը 1,165 000 է[28]: Ճասթին Մաքքարտնի, նոյնպէս հիմնուելով Օսմանեան վիճակագրութեան վրայ, հայերու թիւը Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը նշէ 1,493276 հայ, որոնցմէ 600,000-ը, այսինքն՝ բնակչութեան 40%-ը զոհուած է պատերազմներու ժամանակ[29]: Այս փաստարկին քննադատները կը նշեն, որ 1844-ի Օսմանեան մարդահամարը ցոյց կու տայ 2,4 միլիոն հայ, իսկ 1881-1882 թուականներուն՝ 1,048,143 հայ։ Ցեղասպանութիւնը ժխտող պատմաբանները ի վիճակի չեն բացատրած 1880-ական թուականներու հայ ազգաբնակչութեան այնքան նուազումը։ Ըստ քննադատներու՝ Օսմանեան կայսրութիւնը 1880-ական թուականներուն կը կեղծէր թիւերը եւ քաղաքական նկատառումներով երկու անգամ կը նուազեցնէր հայերուն թուաքանակը։ Պաշտօնական վիճակագրութեան սխալներու ապացոյց է նաեւ այն փաստը, որ թիւերով հայերէն հաւաքուած հարկը երկու անգամ կը գերազանցէր Օսմանեան վիճակագրութեան վրայ հիմնուած հաշուարկային հարկը։ Բացի ատկէ, 1915-ի գարնան Տիարպեքիրի նահանգապետը կը հաղորդէր վիլայեթէն 120,000 հայերու արտաքսման մասին այն ատեն, երբ պաշտօնական տուեալներով հայ ազգաբնակչութիւնը նահանգին մէջ կը կազմէր ընդամէնը 73,226 հոգի[30]:

Համեմատական փաստարկ Խմբագրել

Այս փաստարկին համաձայն, հոլոքոսթը իւրատեսակ էր եւ աննախադէպ, իսկ հայերու ոչնչացումը իրենց կողմէ կը ներկայացնէր սարսափելի ողբերգութիւն մը, սակայն կը կրէր սահմանափակ բնոյթ եւ ունէր մտաւորական եւ քաղաքական միտումներ։ Ցեղասպանութեան յայտնի հետազօտողներ Իեկուտա Փաուըր, Տեպորա Լիփշթատ, Ռոպըրթ Միլսըն եւ Մայքլ Մարուս կը խոստովանին, որ Հայոց ցեղասպանութիւն տեղի ունեցած է, սակայն անոնց կողմէ անտրամաբանական եւ իւրայատուկ համարուող հոլոքոսթի դասին չի դասուիր։ Վերջին տարիներուն Փաուըրի եւ Լիփշթատի հայեացքները կը փոխուին։ Այսպէս, Փաուըր կը յայտարարէ, թէ հայերուն ռազմական դրդապատճառներով սպաննելու պնդումը ճշմարիտ չէ, այլ անիկա քաղաքացիական փոքրամասնութեան վրայ կազմակերպուած յարձակում էր։ Համեմատական փաստարկի հիման վրայ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող մեծագոյն հետազօտողները Սթիվըն Կաց (ըստ Տէյվիտ Մաքտոնալտի) եւ Գիւթեր Լեւին են[31]: Հարկ է նշել, որ Կացի ստորագրութիւնը առկայ է հոլոքոսթի 126 հետազօտողներու նամակին տակ, որուն հետ կը ճանչցուի նաեւ Հայոց ցեղասպանութիւնը[32]:

Յարաբերապաշտները կը բերեն գերմանական նացիզմի եւ տարբեր թրքական գաղափարախօսութիւններու միջեւ տարբերութիւնները՝ ժխտելով ռասիստական հողին վրայ Հայոց ցեղասպանութեան հնարաւորութիւնը եւ անոր կը վերագրեն քաղաքականապէս արդարացի բնոյթ մը։ Այս տեսակէտին համաձայն՝ հայերուն ոչնչացումով, Իթթիհատականները կ'ընկալուին իբրեւ թշնամիի գործակալներ։ Իբրեւ այդ մտայանգման ապացոյց՝ յարաբերապաշտները յղում կը կատարեն նաեւ հայերու սպանութիւններու սահմանափակ բնոյթին եւ Իթթիհատին՝ աշխարհի բոլոր հայերը վերացնելու մտադրութեան բացակայութիւնը։ Կաց կ'ընդունի, որ հայերը կորսնցուցած են 550,000-800,000 հոգի եւ կը քննադատէ հայկական ողբերգութիւնը ժխտելու թրքական կառավարութեան ջանքերը։ Սակայն ան կը պնդէ, որ թուրքերը հայերու մէջ կը տեսնէին միայն ազգայնական սպառնալիք եւ այդ սպառնալիքը վերանալուն պէս կը դադրին նաեւ հայերու սպանութիւնները։ Կաց հոլոքոսթի հետ սկզբունքային տարբերութիւն կը համարէ հայերու՝ իսլամութիւնը ընդունելով կենդանի մնալու թէական հնարաւորութիւնը այն դէպքին մէջ, երբ հրեաները պէտք է ոչնչացուէին իրենց ուզած պարագային[33]:

Քննադատները կը հերքեն, որ հայերու սպանութիւնները շարունակուած են նաեւ աւելի ուշ՝ Իթթիհատի՝ քեմալիստներու կողմէն հեռացուելէն ետք, եւ որ հայերը լիովին չոչնչացան Անդրկովկասի մէջ խորհրդային զօրքերու դիմադրութիւններու պատճառով։ Առարկելով «համընդհանուր ոչնչացման» փաստարկին դէմ՝ քննադատները օրինակ կը բերեն, որ կէս միլիոն գերմանացի հրեաներէն 165,000-ը կը մեկնին կամ կ'աքսորուին: Ֆրանսայի մէջ 330,000 հրեաներէն կը զոհուի 80,000-ը, իսկ եւրոպացի զոհուած հրեաներուն թիւը (60 առ հարիւրը) համադրելի է զոհուած թրքահպատակ հայերուն թիւին հետ (50-70 առ հարիւր): Իր հերթին, Վահագն Դադրեան, վերլուծելով Հայոց ցեղասպանութեան եւ հոլոքոսթի միջեւ կապերը, կը նկատէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը որոշ չափով կը գերազանցէ հոլոքոսթը։ Դադրեանի տեսակէտին համաձայն, Հայոց ցեղասպանութեան իբրեւ արդիւնք ոչնչացուած է հայկական նիւթական մշակոյթին մեծ մասը եւ, ի տարբերութիւն հրեաներու, անոնք կորսնցուցած են եւ ոչ թէ գտած են իրենց պատմական հայրենիքը։ Հայերու սպանութիւնները կատարուած են աւելի դաժան եղանակներով, որոնք կ'ուղեկցէին զոհերու տեւական տառապանքներով։ Հոլոքոսթի կենդանի մնացած զոհերը իբրեւ արդիւնք փոխ հատուցում կը ստանան, իսկ հայերը՝ ոչ։ Վերջապէս, հոլոքոսթի մեղաւորները կը դատապարտուին, իսկ Հայոց ցեղասպանութեան մեղաւորները՝ ոչ[34]:

Փաստաթղթային վաւերացումներու բացակայութեան պնդումները Խմբագրել

Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող քաղաքական գործիչներն ու պատմաբանները կը բերեն Օսմանեան առաջնորդներու՝ հայերու ոչնչացման ուղղուած հրամանները հաստատող փաստաթուղթերու բացակայութեան փաստարկը։ Անքարայի Պիլքենտեան համալսարանի միջազգային յարաբերութիւններու ամպիոնի վարիչ Նորման Սթոունը կը համարէ, որ ցեղասպանութեան քաղաքականութեան փաստաթղթային ապացոյցները կը բացակային[35]: Այդ փաստարկին կը հակի նաեւ Գիւնթեր Լեւին, որ միակ պատմաբանն է, որ փաստօրէն կը ժխտէ ինչպէս հայերու, այնպէս ալ ամերիկեան հնդիկներու եւ գնչուներու ցեղասպանութիւնը: Իր տեսակէտը հիմնաւորելով «Revisiting the Armenian Genocideէ («Հայոց ցեղասպանութեան վերանայում») յօդուածին մէջ՝ Լեւի կը նշէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը վիճարկուած է բազմաթիւ թուրք եւ արեւմտեան պատմաբաններու կողմէ։ Ըստ Լեւիի՝ Հայոց ցեղասպանութեան վարկածը հիմնուած է երեք կասկածելի փաստարկներու վրայ՝ Երիտթուրքերու դատավարութիւն (1919-1920) 1919-ի որոշումներու, յատուկ կազմակերպութեան հայերու ջարդերուն մէջ ունեցած դերին եւ Նամի Պէյի՝ Թալեաթի հայերու ոչնչացման մասին հեռագրեր պարունակող յուշագրութիւններուն վրայ։ Լեւի կը գտնէ, որ դատական մարմինը կ'անցնէր Անտանտի ճնշման տակ՝ երիտթուրքերու ռեժիմը վարկաբեկելու նպատակով եւ չէր համապատասխաներ արեւմտեան արդարադատութեան չափանիշներուն։ Դատական մարմինին ամէնէն լուրջ թերութիւնը Լեւին կը համարէ անոր բոլոր փաստաթուղթերուն կորուստը, ինչպէս նաեւ թրքական մամուլի մէջ հրատարակուած նիւթերու՝ դատական գործընթացի բնօրինակներուն համապատասխանելիութիւնը հաստատելու անհնարութիւնը։ Իբրեւ օրինակ Լեւի կը բերէ Տատրեանի կողմէ Վեհիպ փաշային նկատմամբ մեղադրական դատավճիռի հիման վրայ կատարուած վերլուծութիւնը, այն ատեն, երբ իր տեղեկութիւններով, դատարանի այդ մեղադրանքը բացառող փաստագրական նիւթերը կը բացակային։ Ըստ Լեւիի՝ յատուկ կազմակերպութեան մասին պնդումները հիմնաւորուած են ոչ թէ փաստարկներով, այլ ենթադրութիւններով։ Ժխտելով Նամի Պէյի յուշագրութիւնները՝ Լեւի յղում կը կատարէ թուրք հեղինակներ Շինասի Օրէլի (թրք.՝ Şinasi Orel) եւ Սուրեյայ Իւջայի (թրք.՝ Sֆreyya Yuca) գործերուն, որոնք կը գտնեն, որ հայերը դիտաւորեալ ոչնչացուցած են բնօրինակները, որպէսզի անհնար ըլլայ փաստաթուղթերու շինծու ըլլալն ապացուցել[36]:

Լեւիի յօդուածին մէջ ծաւալուն քննադատութիւն կը պարունակեն Վահագն Տատրեանի («Vahakn Dadrian responds to Guenther Lewyէ, «Վահագն Տատրեան կը պատասխանէ Գիւնթեր Լեւիի») եւ Թաներ Աքշամի («Review Essay: Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkeyէ, «ակնարկի գրախօսութիւն. Գիւնթեր Լեւիի հայերու ջարդերը Oսմանեան Թուրքիոյ մէջ») գործերը։ Տատրեան բազմաթիւ օրինակներ կը բերէ, որոնք ցոյց կու տան, որ Լեւիի յօդուածը լի է կասկածելի պնդումներով եւ սխալներով, որոշ դէպքերու պարագային՝ գիտակցաբար, եւ որ ան ցոյց կու տայ Լեւիի՝ թրքերէնի վատ իմացութիւնը, մանաւանդ՝ օսմանա-թրքական լեզուի։ Մեկնաբանելով Լեւիի ափսոսանքը դատական մարմինի պահոցին անհետացման առիթով՝ Տատրեան կը նշէ, որ այդ իրադարձութիւնը զարմանալիօրէն կը համընկնի 1922-ի քեմալիստներու կողմէ Ստամպուլի գրաւման հետ։ Տատրեան նաեւ կ'ենթադրէ, որ Լեւի կ'անտեսէ իր վարկածները հակասող հսկայածաւալ փաստաթուղթերը եւ վկայութիւնները[37]։

Մաքտոնալտ, քննադատելով Լեւիի դիրքորոշումը, Տատրեանի հետ համակարծիք է, որ խօսելով Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ ակադեմական տարաձայնութիւններու եւ հաւասարազօր տեսակէտերու մասին՝ Լեւի իրականին մէջ կը նշէ միայն թրքական եւ բացայայտ թրքամէտ աղբիւրներ։ Մաքտոնալտ Լեւիի՝ հայերու կողմէ միտումնաւոր կերպով ջարդերու մասին վկայող փաստաթուղթերու ոչնչացման փաստարկները համանման կը համարէ հոլոքոսթը ժխտողներու աննա Ֆրանկի օրագիրի եւ կազախցիկներու հերքման փաստարկները[31]:

Աքչամ նոյնպէս կը նշէ, որ Լեւիի աշխատութեան մէջ առկայ են բազմաթիւ փաստացի անճշդութիւններ, որոնք բաւարար հիմք են զայն ոչ հաւաստի համարելու համար։ Տատրեանի քննադատութենէն ետք Լեւի, այդ յօդուածն օգտագործելով իբրեւ գիրքի նախաբան[38], կը ճշդէ որոշ սխալներ, այնուամենայնիւ Աքչամ բազմաթիւ փաստացի սխալներ կը գտնէ նաեւ ճշդուած տարբերակին մէջ։ Քննադատելով յօդուածին բովանդակային կողմը՝ Աքչամ կը նշէ, որ Լեւիի «յաղթողներու դատարանի» ոչ արդարացիութեան մասին պնդումները, հակառակ անոր, որ այդ մարմիններուն քաղաքական բնոյթը, նոյն յաջողութեամբ կարելի է կիրարկել բոլոր համանման դատարաններուն հանդէպ՝ նիւրնպերկեան գործընթացին, նախկին Հարաւ Սլաւիոյ հարցով քրէական դատարանին եւ այլն։ Աքչամ կը նշէ, որ Վեհիպ փաշայի ցուցմունքներուն բացակայութեան մասին՝ Լեւի տեղեակ չէ, որ անոնք ամբողջութեամբ հրապարակուած են այդ ժամանակաշրջանի մամուլին մէջ։ Վեհիպ փաշայի ցուցմունքները ամբողջութեամբ կը պահպանուին նաեւ Երուսաղէմի Հայոց պատրիարքարանին պահոցին մէջ, այդ թեքսթերը լիովին կը համապատասխանեն իրարու եւ կը համադրուին մեղադրական եզրակացութեան մէջ տեղ գտած ցուցմունքներէն առնուած քաղուածքներու հետ։ Թերթերու հրապարակումները, յիշողութիւնները, Երուսաղէմի Պատրիարքութեան պահոցները մեղադրական եզրակացութեան հետ համեմատելով՝ դատական մարմինի նիւթերուն հաւաստիութիւնը ստուգելու նմանօրինակ հնարաւորութիւն Աքչամ կը տեսնէ բոլոր միւս դէպքերուն մէջ[39]:

Հայոց ցեղասպանութիւնը քննադատողներուն կարծիքով չապացուցուած կամ կեղծ կը համարուին նաեւ 1920-ին հրապարակուած այսպէս կոչուած «թալէաթի հեռագիրերը»: Հեռագիրերու բնօրինակները կը բացակային, սակայն Տատրեանի կողմէ կատարուած վերլուծութիւնը ցոյց կու տայ, որ այդ հեռագիրերու բովանդակութիւնը անուղղակի կերպով կ'առնչուին երիտթուրքերու առաջնորդներուն դէմ դատական գործընթացի նիւթերուն հետ[40]:

Քաղաքական փաստարկ Խմբագրել

Քաղաքական մակարդակին վրայ Հայոց ցեղասպանութեան հարցը քննարկելու ատեն յաճախ կ'օգտագործուի այն փաստարկը, որ այս հարցը կը գտնուի պատմաբաններու, այլ ոչ թէ քաղաքական գործիչներու իրաւասութեան ներքեւ։ Նման փաստարկումը կ'օգտագործէ Թուրքիան[41]։ Հայկական կողմին դիրքորոշումը այն կարծիքի է, որ պատմաբանները ոչ մէկ կասկած ունին Հայոց ցեղասպանութեան մէջ։ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու սպանութիւնը դիտարկուած է քանի մը միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէ։ 1984-ին, «Ազգերու մշտական դատական մարմինը» Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները կորակէ ցեղասպանութիւն[42]։ 1997-ին, նման եզրակացութեան կու գայ Ցեղասպանութիւն ուսումնասիրողներու միջազգային ընկերակցութիւնը[43][44][45]։ 8 Յունիս 2000-ին «Նիւ Եորք Թայմզ»-ի եւ «The Jerusalem Post»-ի մէջ կը հրապարակուի Ա. համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Հայոց ցեղասպանութեան փաստին անվիճելիութիւնը հաստատող 126 հոլոքոսթը ուսումնասիրողներուն (որոնցմէ են՝ Եղուտ Փաուըրի, Իսրայէլ Չարնիի եւ Էլի Վիզելի) յայտարարութիւնը[46]։ 2001-ին թուրք-հայկական հաշտութեան յանձնաժողովը կը դիմէ «Անցումային շրջանի արդարադատութեան հարցերով միջազգային կեդրոն»-ին (ԱՇԱՀՄԿ) անկախ եզրակացութեան համար. արդեօ՞ք 1915-ի իրադարձութիւնները կը համարուին ցեղասպանութիւն։ 2003-ի սկիզբը ԱՇԱՀՄԿ-ը կը ներկայացնէ իր եզրակացութիւնը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները կը համապատասխանեն ցեղասպանութեան բոլոր սահմանումներուն, եւ այս եզրին կիրարկումը ամբողջովին արդարացի է[47]։

Ցեղասպանութեան փոխադարձ մեղադրանքներ Խմբագրել

Թրքական կողմը կը պնդէ, որ անհաւատարիմ հայերը Օսմանեան կայսրութեան մէջ սպաննած են 1,1 միլիոն իսլամ եւ 100.000 հրեայ։ Եայիր Օրոն կը նշէ, որ վերջին «սպանութիւնը» երբեք չէ յիշատակուած հրեայ հետազօտողներուն կողմէ եւ ատիկա թուրքերու կողմէ հալածանքներու հանդէպ հրէական զգացումներով խաղալու փորձ մըն է։ Ըստ օսմանեան պաշտօնական վիճակագրութեան, հրեաներու թիւը 4.000-ը չէ անցած այն շրջաններուն մէջ, ուր հայերուն կը վերագրուին հակաօսմանեան չարագործութիւնները։ Հրէական հակադարձութեան եւ որոշակի աղբիւրներու յղումի բացակայութիւնը, ըստ Օրոնի, անկարելի կը դարձնեն այդ դէպքերուն գոյութիւնը։ Ան կը նշէ, որ, ընդհակառակը, իրեն յայտնի են հրէական աղբիւրներ, ուր կը նշուի հայերու օգնութիւնը հրէական ջարդերու ժամանակ ԺԹ. դարու վերջին եւ Ի. դարու առաջին տասնամեակներուն։

Ամերիկեան քաղաքագէտ Ռումմէլի համաձայն, 1915-1918 թուականներուն հայկական դիմադրութեան կողմէ սպաննուած է 75.000 թուրք եւ քիւրտ այն ատեն, երբ սպաննուած հայերուն քանակը ան կը գնահատէ 2,1 միլիոն հոգի: Թուրք պատմաբան Հալիլ Պերքթայ 1915-ին հայաբնակ շրջաններուն մէջ սպաննուած իսլամներուն թիւը կը գնահատէ 10.000-12.000[48]:

Արխիւներու բացում Խմբագրել

Թրքական կողմը կոչ կ՚ուղղէ Հայաստանին բանալ արխիւները, որ անոր կարծիքով կրնան լոյս սփռել 1915-ի իրադարձութիւններուն վրայ:[49] Ի պատասխան, Հայաստանի ազգային արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեան բազմիցս յայտարարած է, թէ Հայաստանի արխիւները բաց են բոլոր հետազօտողներուն, ներառեալ՝ հոն աշխատող թուրք պատմաբաններու համար[50]: Սակայն, յիշատակելով փակ արխիւներու մասին, թուրք եւ թրքամէտ գործիչները նկատի ունին Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պոսթընի արխիւը, որուն հետ Հայաստանի Հանրապետութիւնը որեւէ կապ չունի[51]:

Թուրքիա իր արխիւները բանալու մասին առաջին անգամ պաշտօնապէս յայտարարած է 1989-ին։ Այս յայտարարութեան կապակցութեամբ, Եայիր Օրոն կը նշէ, որ անոնցմէ ետք թրքական կառավարութիւնը քանի մը անգամ եւս յայտարարած է հերթական «պահոցներու բացման» այն դէպքին մասին, երբ իրականի մէջ փաստաթուղթերու հասանելիութիւնը սահմանափակուած է[52]: Հիզեր Ռէյը նոյնպէս համաձայն է, որ գիտնականներուն վաղուց մերժուած է Օսմանեան պահոցներու հասանելիութեան թոյլտուութիւնը. «1980-ականներու վերջերուն թրքական կառավարութեան կողմէ որոշ պահոցներ մուտք գործելու թոյլտուութիւն կը տրուի, բայց անոնցմէ էր այն նիւթը, որ սահմանափակուած էր, եւ կառավարութիւնը շատ կողմնակալ մօտեցում կը ցուցաբերէր անոնց հանդէպ, որոնց թոյլ կը տրուէր ուսումնասիրել նիւթը»[53][54]: Նմանատիպ տեսակէտ յայտնեց նաեւ Թաներ Աքչամը[55]: Հոկտեմբեր 2000-ին թրքական քաղաքական գործիչ Մուսթաֆա Շիւքրիի Էլեկդադագը նոյնպէս հաւաստեց, որ թրքական պահոցները բացուած չեն եղած ուսումնասիրութիւններու համար։[56]

WikiLeaks-ի հրապարակած փաստաթուղթերուն մաս կը կազեն անոնք որոնք, առկայ էին Ստամպուլի մէջ Միացեալ Նահանգներու գերագոյն հիւպատոսի հաղորդագրութիւնը, ուր գրառուած է անոր զրոյցը թրքական պատմաբան Հալիլ Բերքթաի հետ Յունիս 2004-ին։ Բերկթայ կը հաստատէ, որ թրքական պահոցները երկու անգամ ենթարկուած են «մաքրման» Հայոց ցեղասպանութիւնը վկայող փաստաթուղթերէն՝ 1919-ին եւ Ի. դարու 90-ական թուականներուն[57]:

Հիթ Լոուըրիի նամակը Խմբագրել

Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր ժխտողներէն մէկը Պրինսթընի համալսարանի մասնագէտ Հիթ Լոուրին է (անգլերէն՝ Heath W. Lowry): 1985-ին, Լոուրի այդ 69 գիտնականներէն մէկն էր, որոնք ստորագրած էին Միացեալ Նահանգներու նախագահին ուղղուած Հայոց ցեղասպանութիւնը չճանչնալու առաջարկով նամակը։

1990-ին հոգեբան Ռոբերտ Լիֆթոն նամակ կը ստանայ Միացեալ Նահանգներու մէջ թրքական դեսպանէն՝ Հայոց ցեղասպանութեան հարցին մեկնաբանութիւններով։ Նամակին պատահաբար կցուած էր Լոուըրիի յօդուածը, որ կ'ընդգրկէր խորհուրդներ ակադեմական ուսումնասիրութիւններուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան մասին յիշատակումները կանխելու համար։ Կցուած յօդուածին մէջ շարադրուած յանձնարարականները Ռոբերտ Լիֆթոնի եւ անոր գործընկերներու կողմէ կը գնահատուին իբրեւ ակադեմական բարոյականութեան կոպիտ խախտում եւ Ուաշինկթընի թրքական դեսպանի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման փորձերու մեթոտներու օրինակներ[58]: Պրինսթընի համալսարան կ'ուղարկուի «թրքական կառավարութեան կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման եւ ակադեմական միութեան գիտական աղաւաղման դէմ» հանրագիրը, ուր 150 մտաւորականներ կը պահանջէին Լոուըրը հեռացնել համալսարանէն։ Հանրագիրը այլ թիւերու մէջ կը ստորագրեն Ռաուլ Հիլբերտ, Իեկուտա Փաուըր, Իսրայէլ Չարնի, Ուիլիըմ Սթայրըն, Սիւզըն Զոնթագ, Կուրթ Վոննեգուտ եւ Դերէք Ուոլքոթ: Լոուըրիի հետ կապուած խայտառակ պատմութիւնը կը լուսաբանուի New York Times, Boston Globe եւ այլ հանրայայտ Զլմ-ներուն մէջ։ Հակառակ այն իրողութեան որ Պրինսթընեան համալսարանը կը հրաժարի Լոուըրի աշխատանքէն, այդ աղմուկը Հայոց ցեղասպանութեան փաստերու եւ ցեղասպանութեան ժխտման վրայ ուշադրութիւն հրաւիրելու առիթ կը դառնայ, եւ կը վարկաբեկուի համալսարանին հեղինակութիւնը[59]:

Լուիսի գործը Խմբագրել

19 Մայիս 1985-ի Նիւ Եորք Թայմզ եւ The Washington Post թերթերուն մէջ ամերիկացի 69 պատմաբաններէ կազմուած թրքական թեմաներով մասնագիտացած խումբը, որոնց մէջ կային հանրայայտ հետազօտողներ, գովազդի իրաւունքով հրապարակեցին յայտարարութիւն մը, որու ընդմէջէն անոնք Միացեալ Նահանգներու Քոնկրէսին կոչ կ'ընէին չճանչնալ Հայոց ցեղասպանութեան բանաձեւը[60]: Ստորագրողներու մէջ տեղ գտած են հանրայայտ պատմաբան Պերնար Լիւիս, որու անունով ալ կոչուեցաւ այդ յայտարարութիւնը[61][62][63]: Հրապարակման համար վճարեց Միացեալ Նահանգներու Թրքական ասամբլէան[61]:

Ռիչըրտ Յովհաննիսեան կը նշէ, որ այդ հրապարակման մէջ կարեւոր դեր խաղաց Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէն՝ Հիթ Լոուրին: Այդ հիմնարկին մէջ նշուած յայտարարութիւնը ստորագրողներէն շատերը ստացան պատուոյ գիրեր։ Ըստ Փիթըր Սուրեանի՝ նամակը ստորագրողներէն շատերը, ըստ երեւոյթին, ունէին ուղղակի կամ անուղղակի շահեր թրքական կառավարութենէն։ Միացեալ Նահանգներու Հայկական անսամպլէան վերլուծէն 69 ստորագրողներու ցուցակը եւ ցոյց տուաւ, որ անոնց մեծ մասը ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանի մասնագէտ չէ, եւ որ աւելի կարեւոր է, որ ստորագրողներու մէջ մեծ թիւ կազմեն թրքական պաշտօնական աղբիւրներէն դրամաշնորհներ ստացողները[61][64]: Ցուցակը վերլուծած Սփերոս Վրիոնսը նոյնպէս կը յանգի այն եզրակացութեան, որ ստորագրողներու եւ անոնց հիմնարկներու զգալի մասը Թուրքիայէն ուղղակի նիւթական ստացողներ էին[65][66]:

Ստորագրողները տարակուսանք կը յայտնէին «թուրքիա» եւ «ցեղասպանութիւն» բառերու կապակցութեամբ։ Այսպէս, նամակին մէջ կը նշուէր, որ ներկայիս Թուրքիոյ տարածքը կը հանդիսանայ Օսմանեան Թուրքիոյ միայն մէկ մասը, եւ բանաձեւի մէջ «թուրքիա» եզրոյթի գործածումը անթոյլատրելի է։ Իւ Թերնոնն այդ կապակցութեամբ կ'ըսէ, որ նամակը ստորագրողները իրենց աշխատութիւններուն մէջ կ'առաջնորդուին աւելի լիպերալ չափանիշներով. այսպէս՝ Պերնարտ Լուիսը «The Emergence of Modern Turkey» գիրքի միայն մէկ գլխուն մէջ «Օսմանեան կայսրութիւն» եզրոյթի փոխարէն օգտագործած է «թուրքիա» եզրոյթը տասնմէկ անգամ։ «ցեղասպանութիւն» որակումը գործածելուն դէմ նշուող փաստարկները Թերնոնը անընդունելի կը համարուի։ Յայտարարութեան հրապարակումէն ետք Սորբոնի համալսարանի մասնագէտ Ժերար Շալեան իր հիասթափութիւնը յայտնեց, քանի որ ան ստորագրուած էր նաեւ իր կողմէն, եւ նամակ յղեց Պերնարտ Լուիսին։ Լուիսը պատասխանեց անոր, որ այդ յայտարարութեան առիթը ամերիկա-թրքական յարաբերութիւնները չփչացնելն էր, եւ որ յայտարարութեան մէջ Թուրքիոյ կոչ կ'ընէ բանալ իր պահոցները։ Շալեանը Լուիսին պատասխանեց, որ քաղաքավարի չէ (ազնիւ չ՛ըլլար ըսելու), որ Արեւմուտքի կողմէն ցեղասպանութիւնը չճանաչելու պատճառը Անատոլիաի մէջ պատերազմի ժամանակ հայ ազգաբնակչութեան հանդէպ իրագործուած ցեղասպանութինը ապացուցող փաստերու ոչ բաւարար ըլլալն է, երբ իրականին մէջ պատճառը զգուշաւորութիւնն էր Հիւսիս-ատլանտեան դաշինքի կայունութեան համար[61]: 2006-ին Ժերար Շալեանը եւ Թերնոնի համահեղինակութեամբ գիրք գրեց, որուն մէջ 1915-ի իրադարձութիւնները կը որակուին իբրեւ 1, 5 միլիոն զոհերու պատճառ դարձած Հայոց ցեղասպանութիւն[67]:

Երուսաղէմի հոլոքոսթի եւ ցեղասպանութեան հիմնարկի տնօրէն Իսրայէլ Չարնի սեփական հետազօտութիւն մը կ'ընէ ստորագրողներէն իւրաքանչիւրին մէկական հարցաթերթիկ ուղարկելով, որոնց մէջ տրուած էին շարք մը մանրամասն հարցեր. ի՞նչ կը մտածեն անոնք Թուրքիոյ հայերու մահուան մասին, արդեօ՞ք անոնք կը տեսնեն, որ հայերը կը խեղադիւրեն փաստերը եւ ի՞նչ կը մտածեն անոնք բաց նամակը ստորագրողներու մասին։ Հարցումներու արդիւնքները Չարնի կը նկարագրէ իբրեւ «տպաւորիչ ցուցանիշներ, որ նուազագոյնը որոշ հետազօտողներ խոստվանած էին, որ ըստ էութեան տեղի ոնեցած են Հայոց ցեղասպանութեան փաստը կասկածի տակ չառնող հայերու զանգուածային սպանութիւններ, չնայած անոնցմէ ոչ մէկը չէր համաձայնած «ցեղասպանութիւն» եզրոյթի հետ, ոմանք խոստովանած էին, որ տեղի կ'ունենայ հարցի նպատակաուղղուած խճճում եւ ժխտում թուրքերու կողմէ։ Հարցման նախնական տուեալները 1990-ին հրապարակուած են «Internet on the Holocaust and Genocide»-ի մէջ[68]։

Ըստ Եաիր Օրօնի` մինչ թրքական պահոցներու հրապարակումը, Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնալու հարցին մէջ չշտապելու կոչ պարունակող նամակը Թուրքիոյ կողմէ ակադեմիական միջավայրի վրայ ազդելու հերթական փորձի օրինակ է, որուն համար Թուրքիոյ կողմէ կը ծախուին հսկայական գումարներ եւ ջանքեր[69]։

Հոկտեմբեր 2000-ին, երբ Միացեալ Նահանգներու Ներկայացուցիչներու պալատին մէջ կը քննարկուէր Հայոց ցեղասպանութեան մասին հերթական բանաձեւը, «Միլլիէթ» թերթին մէջ թուրք քաղաքական գործիչ եւ ԱՄՆի մէջ նախկին դեսպան Մուսթաֆա Շիւքրիի Էլեքտաղ (թրք.՝ Mustafa Şֆkrֆ Elekdağ) կը տրտնջար, որ 69 գիտնականներու յայտարարութիւնը անօգուտ դարձած էր, քանի որ անոնցմէ ոչ մէկը, բացի Ճասթին Մաքքարթիէն, չէր փափաքեր նոր յայտարարագիր լրացնել։ Էլեքտաղ բացատրած է ատիկա երկու դրդապատճառներով.

  1. գիտնականները կը վախնան հայկական վրիժառուներէն,
  2. թրքական պահոցները, որոնց փակ ըլլալուն մասին կը խօսուի յայտարարութեան մէջ, այդպէս ալ չբացուեցան[56][70]։

Տոնալտ Կուատաէրտի հրաժարականը Խմբագրել

69 ուղերձը ստորագրողներէն մէկը՝ Տոնալտ Կուատաէրտը, 2006 Դեկտեմբերին հրաժարած է Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի (անգլերէն՝ Institute of Turkish Studies) տնօրէններու խորհուրդի ղեկավարի պաշտօնէն, զոր կը վարէր 2001-էն։ Ան յայտարարած է, որ Թուրքիոյ մէջ հայերու սպանութիւնները իբրեւ ցեղասպանութիւն բնորոշելէ ետք, ստիպուած էր հրաժարական տալ Միացեալ Նահանգներու մէջ Թուրքիոյ դեսպան Նապի Շէնսոյի ճնշման հետեւանքով։ Շէնսոյ հերքած է, որ ինք որեւէ ձեւով ազդած ըլլայ հրաժարականին վրայ։ Կուատաէրտի հրաժարականը աղմուկ բարձրացուց ակադեմիական միջավայրին մէջ։ Ի նշան բողոքի, Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէններու խորհուրդի անդամներէն մէկ քանին եւս հրաժարականներ ներկայացուցին։ Միջին Արեւելքի հետազօտութիւններու ընկերութեան (անգլերէն՝ Middle East Studies Association) տնօրէն Մերուաթ Հաթեմ (անգլերէն՝ Mervat Hatem) խիստ նամակ մը յղած է Թուրքիոյ՛ վարչապետ էրտողանին` իր մտահոգութիւնը յայտնելով թուրք պաշտօնեաներու կողմէ Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի նիւթական հովանաւորութիւնը յետս կոչելու մտադրութեան մասին յայտարարութիւններու կապակցութեամբ, եթէ Կուատաէրտ հրապարակայնօրէն չհրաժարի իր գնահատականներէն: Հաթեմ կը գտնէր նաեւ, որ հրաժարականը արմատապէս հակառակ է 1915-ի իրադարձութիւններու քննարկումները գիտնականներուն ձգելու՝ Թուրքիոյ կառավարութեան յայտարարութեան: Կուատաէրտի յայտարարութեան համաձայն, Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէններու խորհուրդի անդամները զարմացած են, որ հիմնարկի ֆինանսաւորումը ո՛չ թէ վստահութեան նշան է, այլ նուէր, որ որեւէ մէկ ատեն կրնայ չեղեալ համարուիլ։[71][72]:

Հայոց ցեղասպանութիւը գիտական հանրագիտարաններուն մէջ Խմբագրել

Մեծագոյն մասնագիտական «Encyclopedia of Genocideէ[73], «Dictionary of Genocide»[74] եւ «Encyclopedia Of Genocide And Crimes Against Humanity»[75] հանրագիտարանները միանշանակօրէն հայ-թրքական 1915-ի իրադարձութիւնները կ'ընդունին իբրեւ ցեղասպանութիւն:

Միաժամանակ շարք մը հետազօտողներ կը նշեն, որ մեծագոյն հանրակրթական հանրագիտարաններուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան մասին արտացոլուած են վերաքննութեան ջատագովական տեսակէտներ։ «Collier's Encyclopediaէ, «Encyclopedia Americanaէ, «Encyclopedia of Islam New Editionէ, «Encyclopedia of the Modern Middle Eastէ եւ «The New Encyclopaedia Britannicaէ հանրագիտարաններէն միայն վերջինը կը հաղորդէ, որ այդ իրադարձութիւնները կրնան որակուիլ իբրեւ ցեղասպանութիւն: «Encyclopedia Americanaե-ի մէջ կը խօսուի «հայերու ոչնչացման փորձի»ն մասին, իսկ «Collier's Encyclopediaե-ն կը հաղորդէ միայն հայ ազգաբնակչութեան արտաքսման մասին[Ն 3] վերաքննութեան ջատագովական տեսակէտներ առկայ են նաեւ հայերու սպանութիւններու բացատրութիւններուն մէջ, որոնք կը վերագրուին հայերու` ռուս զօրքերու հետ համագործակցութեան։ Թուրքիոյ եւ Օսմանեան կայսրութեան մասին յօդուածներու բովանդակութեան մէջ գրեթէ չկան տեղեկութիւններ հայերու ոչնչացման մասին, իսկ երիտթուրքերու առաջնորդներու մասին յօդուածներուն մէջ ընդհանրապէս չէ խօսուած այդ գործընթացին մէջ անոնց դերին մասին։[76][77]։

Հայոց ցեղասպանութեան հետ կապուած թրքական կառավարութեան ակադեմական յօդուածներուն վրայ ազդեցութեան մեքենականութիւնը երեւան կու գայ «Ինքարթա» հանրագիտարանի պատրաստման ժամանակ[78]։ Հանրագիտարանը մշակող Microsoft ընկերութիւնը կը դիմէ հանրայայտ հետազօտողներ Ռոնալտ Սիւնիին եւ Հելեն Ֆեյնին, որոնցմէ են նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան հետ կապուած յօդուածներ գրելու առաջարկով։ 2000-ի ամրան Միացեալ Նահանգներու մէջ Թուրքիոյ դեսպանը նամակ կը յղէ «Ինքարթա»յի խմբագրութիւն` բողոքելով հայերու սպանութիւնները նկարագրելու ատեն «ցեղասպանութիւն» եզրոյթի գործածման դէմ։ «Ինքարթա»յի խմբագիրը կ'առաջարկէ Սիւնիին եւ Ֆեյնին փոխել յօդուածները, իբրեւզի արտացոլուի կարծիքներու բազմազանութիւնը։ Խմբագիրի խօսքերով, թրքական կառավարութիւնը կը սպառնար ձերբակալել իրենց աշխատակիցները եւ արգիլել Microsoft ընկերութեան արտադրանքը, եթէ 1915-ի իրադարձութիւնները բնութագրեն իբրեւ ցեղասպանութիւն։ Սիւնի եւ Ֆեյն կը հրաժարին թրքական կառավարութեան ճնշումներու տակ փոխել յօդուածները, եւ արդիւնքը այն էր, որ «Ինքարթա» կ'որոշէ յօդուածները ձգել նախնական տեսքով[79][80]: 1986 -ին հարաւային Անատոլիոյ մէջ Ժ.Ա. դարուն հայկական պետութեան գոյութիւնը հաստատող թրքական «Պրիթանիքա հանրագիտարանի» հրատարակութեան մեղադրանք կ'առաջադրուի թուրք ազգութեան հանդէպ քրէական յանցագործութիւն կատարելու համար։ Պետական դատարանի անվտանգութեան գերագոյն դատախազը կը յայտարարէ, որ այդ «կը հակասէ պատմական փաստերուն» եւ հրատարակչութեան խմբագիր Պորտուրօղլուին (անգլերէն՝ Huya Porturoglu)կը սպառնայ չորս ու կէս տարի բանտարկութեամբ, որ կը նշանակէ, որ Պրիթանիքան եւս Հայոց ցեղասպանութեան հարցով ճնշումներու կ'ենթարկուի[77]:

Բրիտանական հանրագիտարան Խմբագրել

Encyclopædia Britannica-ի «Armenia» յօդուածի 1922-ի խմբագրութեան մէկ դրուագ (թարգմանութիւն հայերէն)[81]։

«իբրեւ քաղաքականութեան հիմնական բաղադրիչ հանդիսացող բռնի գաղութացման անհեթեթ եւ լկտի նախագիծը կը վերագրուի գերմանացի տեսաբաններուն, բայց ատիկա միայն իբրեւ ծխային վարագոյր կը հանդիսանայ հայ բնակչութեան ոչնչացման համար։ Իրականին մէջ ամբողջ խնդիրը տեղահանութիւնն ու ոչնչացումն էր։ Հայ ազգը Փոքր Ասիոյ հսկայական տարածքներուն մէջէն բնաջնջել այն յոյսով, որ հայերը կրնան հետագային եւս ապրիլ այս տարածքներուն մէջ կամ երբեւէ վերադառնալ իրենց հողերը»։

Ջարդերու մասին առաջին յիշատակումը Բրիտանական հանրագիտարանին մէջ կը յայտնուի 1922-ին եւ ստորագրուած էր անգլիական հետախուզութեան գործակալ Չայլտզի կողմէ (անգլերէն՝ W. J. Childs): Յօդուածին մէջ նկարագրուած էին անօգնական բնակչութեան տեղահանութիւնն ու սպանութիւնները։ Տեղահանութիւնները կ'որակուէին իբրեւ հայերու բնաջնջման ուղղակի միջոց, իսկ տեղահանութիւններու պաշտօնական պատճառը՝ զանգուածային սպանութիւններու առիթը։ 1926-ի յաջորդ հրատարակութիւնը կը ներառէր իրադարձութիւններու նկարագրութիւններ՝ գրուած Պիթլիսի մէջ անգլիական նախկին փոխհիւպատոս Սաֆրաստեանի կողմէ, ըստ որուն հայերու օրինական ինքնապաշտպանութեան երեւոյթները օսմանական կառավարութեան կողմէ կը ներկայացուէին իբրեւ դաւաճանութիւն եւ բնաջնջման քաղաքականութեան համար շարժառիթ։ Պրիթանիքայի յաջորդ 14 հրատարակութիւններուն մէջ նոյն հեղինակէն ամփոփումներ կային, բայց 1957-ին հայ կանանց եւ երեխաներու անդատ սպանութիւններու մասին բաժինն անյայտ խմբագիրը կը ջնջուի։ 1968-էն Սաֆրաստեանի յօդուածը կը փոխարինուի Չարլզ Տաուսէթի յօդուածով, որ 600,000 հայերու ոչնչացման պատճառ կը նշէր անոնց համագործակցութիւնը ռուսերու հետ։ Տաուսէթի յօդուածը ոչինչ կը յայտնէր թրքական բանակին մէջ հայերու ծառայութիւններու եւ կիներու ու երեխաներու ոչնչացման մասին։ Որոշակի ձեւափոխութիւններով, յօդուածը ի զօրու է հանրագիտարանի հետագայ հրատարակութիւններուն մէջ 1985-էն ետք։

1974-ի հրատարակութեան «Urartu and Armenia» («ուրարտու եւ Հայաստան») յօդուածին մէջ նոյն Չարլզ Դոուսէթը իրադարձութիւններու բոլորովին այլ մեկնաբանութիւն կը ներկայացնէ՝ 1915-ի իրադարաձութիւնները անուանելով Հիթլերի «վերջնական որոշման» նմանօրինակը։

Տեղեկատուութեան նմանօրինակ բացթողումներ կան նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան կազմակերպիչներու մասին յօդուածներուն մէջ։ Այսպէս, Թալեաթի եւ Էնուէրի մասին յօդուածներուն մէջ կը բացակայի տեղեկատուութիւնը այն մասին, որ թրքական ռազմական դատարանի կողմէ դատապարտուած են մահապատիժի, որոնցմէ են՝ հայերու կոտորածներուն մասնակցութեան համար։ Էնուէրի մասին յօդուածին մէջ ոչ մէկ յիշատակութիւն չկայ անոր՝ հայերու սպանութիւններուն մասնակցութեան մասին։ Մինչ 1969-ը ներառեալ Պրիթանիքայի հրատարակութիւններուն Թալեաթի մասին յօդուածին մէջ կը բացակայէր անոր՝ իբրեւ ներքին գործերու նախարարի՝ հայերու տեղահանութիւններու եւ անոնցմէ շատերու մահուան պատասխանատուութեան մասին յօդուածը։ Հետագայ խմբագրումները զանց կ'ընեն այս բառերը եւ Թալեաթը կը ներկայացնեն իբրեւ «քաւութեան նոխազ», որու վերագրուած են յանցագործութիւններ, զորս ան չէր կրնար կանխել[77]:

2012-ի հրատարակութեան «Genocide («ցեղասպանութիւն») յօդուածին մէջ Ճորճ Անդրէապուլոս[82] 1915 թուականի հայերու ջարդերը կ'որակէ իբրեւ ցեղասպանութիւն[83]:

Թուրքիա Խմբագրել

Թուրքիոյ վարչապետ Թանսու Չիլլեր. Սեպտեմբեր 1994-ին[84]․
«Ճիշդ չէ, որ թրքական իշխանութիւնները չեն ուզեր իրենց վերաբերմունքը արտայայտել այսպէս կոչուած «Հայկական հարցի»ն շուրջ։ Մեր դիրքորոշումը պարզ է։ Այսօր ակնյայտ է, որ պատմական փաստերու լոյսին տակ հայերու պահանջները անհիմն են ու ցնորական։ Ամէն պարագայի հայերը ցեղասպանութեան չեն ենթարկուած»։

Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը պաշտօնապէս եւ համակողմանիօրէն կը պաշտպանէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը, ինչպէս նաեւ կը դիմէ էական միջոցներու՝ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման լուսաբանման եւ քարոզչութեան համար, կ'աջակցի եւ կը հովանաւորէ թրքական դիրքորոշման ճշմարտացիութիւնը ապահովող համալսարաններուն։ Պետական մարմիններու կամ գիտական համակազմերու կողմէ Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնալու քննարկումներու ժամանակ Թուրքիա կը սպառնայ դիւանագիտական եւ առեւտրային պատժամիջոցներով եւ սեփական փոքրամասնութիւններու հանդէպ ճնշումներով։ իբրեւզի Թուրքիոյ մէջ վերացուի հայերու ներկայութեան հետքերը, երկրին մէջ պարբերաբար կ'աւերուին հայկական ճարտարապետութեան յուշարձանները։[16][17][85][86][87][88]։ Թեսայ Հոֆման կը նշէ, որ 1970-1990-ական թուականներու դիտումնաւոր աւերածութիւններէն ետք հնագիտական պեղումներու եւ չորակաւորուած վերակագնման քօղի տակ ի յայտ եկաւ «կործանարար վերականգնումը», մասնաւորապէս՝ Անի քաղաքի պեղումներուն մէջ[89]: Վերջին ժամանակներուն հայերու եւ այլ փոքրամասնութիւններուն հանդէպ կը նկատուի դրական փոփոխութիւններ, մասնաւորապէս կը վերականգնուին քանի մը պատմական յուշարձաններ՝ ԱԽթամար կղզիին Ս. Խաչ եկեղեցին, Տիարբեքիրի Ս. Կիրակոս եկեղեցին, «ցեղասպանութիւն» բառը կը դադրի արգիլուած բառ ըլլալէ եւ այլն[90]:

Թուրքիոյ քրէական օրէնսգիրքի 301-րդ յօդուածը երկու տարուան պատիժ կը նախատեսէ «թուրք ազգը վարկաբեկելու» համար (2008-ի խմբագրման մէջ՝ «թուրքականութիւնը» վիրաւորելու համար՝ 3 տարի): Այս յօդուածով կ'անցնէին քանի մը աղմկայարոյց գործեր, որոնց մէջ ներգրաւուածները կը մեղադրէին 1915-ին հայերու զանգուածային սպանութիւններու փաստը հաստատելու մէջ։ 2005-ին դատական հետապնդման կ'ենթարկուի Նոպելեան մրցանակակիր Օրհան Փամուկը, 2006-ին՝ 6 ամիս կալանքի դատապարտուած Հրանտ Տինքը: 19 Յունուար 2007-ին Հրանտ Տինք կը սպաննուի 17-ամեայ թուրք ազգայնականի մը կողմէ, որ ըմբոստացած էր Տինքի՝ Հայոց ցեղասպանութեան հարցերով ելոյթներու դէմ։ Տինքի սպանութենէն եւ իսլամական ծայրահեղականներու կողմէ իր հասցէին սպառնալիքներէն ետք Օրհան Փամուկ կը լքէ Թուրքիան[91]:

Թուրքիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը Օսմանեան կայսրութեան քաղաքականութեան շարունակութիւնն է, որ կը մերժէր ԺԹ. դարու վերջին հայերու զանգուածային սպանութիւնները: Զանգուածային սպանութիւններու դրօշմը ծանր բեռ էր Օսմանեան կայսրութեան յետնորդին համար, իսկ ժամանակակից քեմալական վարչակարգը չափէն աւելի զգայուն էր շահարկուող թրքական «աւանդական» բարբարոսութեան հանդէպ։ Ժխտումը նաեւ էական նշանակութիւն ունեցաւ Թուրքիոյ ստեղծման մասին առասպելներու ստեղծման եւ ազգային նոյնականացման ձեւաւորման գործընթացին մէջ։ Թրքական վերնախաւէմ շատերը ունէին սեփական հետաքրքրութիւնները իրենց կողմէ հողերու եւ հայերու ունեցուածքի բռնազաւթման աղբիւրները կորսնցնելու գործին մէջ։ Իթթիհատի շատ յանցագործներ իրենց ազդեցութիւնը կը պահպանեն նաեւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք հոլոքոսթի ճանաչման յետնամասին Թուրքիա կը վախնար նացիստական Գերմանիոյ հետ համեմատուելէ։ Թուրքիոյ փորձը խաբէութեան ճանապարհով նուազեցնել Օսմանեան կայսրութեան մէջ բնակող հայերուն թիւը, 1915-ի տեղահանութեան որոշման պատճառահետեւանքային խեղաթիւրումները կը յանգեցնեն Թուրքիոյ կողմէ հովանաւորուող եւ պարբերական պատմութեան վերաձեւակերպումը։ Թրքական պատմագրութիւնը իր մէջ կը ներառէ նաեւ Անատոլիոյ հազարամեակներ առաջ թրքական բնակչութեան, բոլոր եւրասիական մշակոյթներու հիմք հանդիսացող թրքական մշակոյթի վերաբերեալ քեմալական առասպելներ, կը մերժէ կիլիկիոյ միջնադարեան հայկական թագաւորութեան գոյութիւնը[15]:

Ռեջեփ Էրդողան. 23 ապրիլ 2014 թուական[92]․
«Հաւատով եւ յոյսով առ զայն, որ միեւնոյն սովորութիւններն ու աւանդոյթները ունեցող հնագոյն ազգերը կը կարողանան միասնաբար եւ արժանավայել կերպով յիշել իրենց անցեալի եւ կորուստներու մասին. մենք կը ցանկանք, որ 20-րդ դարասկզբին զոհուած հայերու հոգիները հանգչին խաղաղութեամբ, իսկ անոնց թոռներուն կը հղենք մեր ցաւակցութիւնները»։

2005-ին Թուրքիոյ վարչապետ Էրտողան Հայաստանի կառավարութեան կ'առաջարկէ ստեղծել պատմաբաններու համատեղ հանձնախումբ 1915-ի իրադարձությունները ուսումնասիրելու համար[49][93]։ Այս առաջարկին Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Ռոբերտ Քոչարեան կը պատասխանէ, որ երկկողմանի յարաբերութիւններու զարգացումը կառավարութիւններու գործն է, ոչ թէ պատմաբաններու, եւ կ'առաջարկէ երկու երկիրներու միջեւ յարաբերութիւններու կարգաւորման առանց որեւէ նախապայմանի[94]։ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերու նախարար Վարդան Օսկանեան պատասխան յայտարարութեան մէջ կը նշէ.

  Թուրքիայէն դուրս գիտնականները՝ հայ եւ թուրք, ուսումնասիրած են այդ խնդիրները եւ անձնական սեփական եզրակացութիւններու յանգած են։ Անոնցմէ ամէնէն յայտնին Մայիս 2006-ին վարչապետ Էրտողանին ուղղուած Ցեղասպանութեան գիտնականներու միջազգային միութեան նամակն է, ուր անոնք միասնաբար կը հաստատեն ցեղասպանութեան փաստը եւ խնդրանքով կը դիմեն թրքական կառավարութեան ճանչցնալու նախորդ կառավարութեան պատասխանատուութիւնը[94]։  


Դեկտեմբեր 2008-ին, Օսմանեան կայսրութեան մէջ Հայոց ցեղասպանութեան համար ներողութիւն խնդրող թրքական մտաւորականութեան քանի մը ներկայացուցիչներու կողմէ կազմակերպուած համացանցային միջոցառման հասցէին Էրտողան քննադատութեամբ հանդէս կու գայ։ Ան մասնաւորապէս կը նշէ.

  մենք չենք կատարած այդ յանցագործութիւնը եւ խնդիր չունինք ներողութիւն խնդրելու: Ով մեղաւոր է, ան կարող է ներողութիւն հայցել: Բայց Թուրքիոյ Հանրապետութիւնն ու թուրք ժողովուրդը նման խնդիր չունի[95]:  


Մարտ 2010-ին Էրտողան կը յայտարարէ, որ առաջուան պէս կը սպասէ հայկական իշխանութիւններու՝ համատեղ պատմաբաններու խումբ ձեւաւորելու նամակի պատասխանին[96]: Թաներ Աքչամ Յունիս 2011-ին Կլէնտէյլի մէջ կայացած գիտաժողովի ժամանակ կը յայտարարէ, որ իր գաղտնիքը պահպանելու պայմանով Իսթանպուլէն յայտնած են, որ այն գիտնականները, որոնք պատրաստ են Հայոց ցեղասպանութեան փաստը մերժել, անոնց վճարուած են մեծ գումարներ։

  եթէ դուք աշխատէիք հայերու ցեղասպանութեան թեմայի շուրջ եւ օգտագործէիք այդ եզրոյթը, դուք կը կորսնցնէիք աշխատանքը: Այս ալ այն հիմնական պատճառն է, որ ոչ մէկ թուրք գիտնական չ'օգտագործեր «ցեղասպանութիւն» եզրը, չնայած կան այդ եզրը օգտագործող բազմաթիւ լրագրողներ եւ հասարակական գործիչներ: եթէ ես ուզէի Թուրքիոյ մէջ աշխատիլ, ապա չէի կրնար աշխատանք գտնել թրքական ոչ մէկ համալսարանի մէջ։ Անոնցմէ ոչ մէկը զիս աշխատանքի չէր ընդուներ, որովհետեւ ատկէ հետո կը սկսէին «ահաբեկել» կառավարութիւնը, հասարակութիւնը եւ լրատուամիջոցները[97]։  


23 Ապրիլ 2014-ին, խորհրդարանի մէջ ելոյթ ունենալով, Էրտողան առաջին անգամ ցաւակցութիւն կը յայտնեց «Ի. դարասկիզբի իրադարձութիւններու ատեն զոհուած» հայերու յետնորդներուն[98]:

Հայոց ցեղասպանութեան ընդունումը պաշտօնապէս պարտադիր պայման չէ Թուրքիոյ՝ եւրոպական միութեան անդամակցելու համար, բայց որոշ հեղինակներ կը կարծեն, որ Թուրքիայ պէտք է կատարէ այդ քայլը Եմ.-ին անդամակցելու ճանապարհին[99][100]:

Ազրպէյճան Խմբագրել

Ազրպէյճանի Հանրապետութեան նախագահ՝ Հայտար Ալիեւի հրամանագիրը «Ազրպէյճանցիներու ցեղասպանութեան մասին» (հատուած)

[101]․
«Ստեղծելով «դժբախտ, թշուառ հայ ազգի» կերպարը՝ անոնք դիտումնաւոր կերպով կը կեղծեն դարասկիզբի տարածաշրջանին մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւնները. ազերիներու հանդէպ ցեղասպանութիւն իրականացնողները կը ներկայանան եւ ցեղասպանութեան զոհեր»։

Ազրպէյճան պետական մակարդակով կը ժխտէ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը։ Հայտար Ալիեւի կողմէ ձեւակերպուած պետական գաղափարախօսութեան համաձայն՝ Հայոց ցեղասպանութիւնը կեղծիք է, իսկ այդ ժամանակ իրականին մէջ տեղի ունեցած է հայերու եւ ռուսերու կողմէ 1813-էն ազերիներու ցեղասպանութիւնը։

Ըստ Գիտութիւններու ազգային ակադեմիային պատմութեան հիմնարկի տնօրէն՝ Եաղուպ Մահմուտովի յայտարարութեան՝ Հայոց ցեղասպանութիւնը շինծու է, եւ ազերի պատմաբաններու կողմէ մեծ աշխատանք կատարուած է ատիկա ապացուցելու համար[102][103]:

Մեծն Բրիտանիա Խմբագրել

2009-ին, հայ ներգաղթեալներու նախաձեռնող խումբը վարձեց Լոնտոնի հանրածանօթ փաստաբան՝ եւ Սիերա-Լեոնին ռազմական յանցագործութիւններու գծով ՄԱԿ-ի դատարանի նախագահ՝ Ճեֆրի Ռոպըրթսընին[104] Հայոց ցեղասպանութեան հարցով անգլիական Արտաքին գործերու նախարարութեան փաստաթուղթերը վերլուծելու համար։ 2009-ին հրապարակուած Ռոպըրթսընի հաշուետուութեան մէջ ըսուած է, որ ոչ մէկ կասկած կայ աւելի քան երկու միլիոն հայերու տեղահանութեան եւ անոնցմէ քանի մը հարիւր հազարներու մահուան մէջ։ Հաշուետուութեան մէջ կը նշուի, որ անգլիական խորհրդարանը պարբերաբար ապատեղեկացուած է կառավարութեան կողմէ։ Բրիտանական րտաքին գործոց նախարարութիւնը խորհուրդ չէ տուած արտաքին գործերու նախարարին Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած միջոցառումներուն մասնակցելու եւ հրաժարած է այդ միջոցառումները ներառել հոլոքոսթի զոհերու յիշատակի օրերուն։ Համաձայն Ռոպըրթսընի՝ Մեծն Բրիտանիոյ պահուածքը պայմանաւորուած է Թուրքիոյ չնեղացնելու հանգամանքով, որուն մէջ՝ ԵՄ անդամակցութիւնը ջանասիրաբար կը պաշտպանէ Մեծն Բրիտանիան[105]։

ԱՄՆ, Իսրայէլ եւ հրէական կազմակերպութիւններ Խմբագրել

Բազմաթիւ հետազօտողներ կ'ընդգծեն Միացեալ Նահանգներու եւ Իսրայէլի որոշիչ դերը իբրեւ հիմնական երկիրներ, որոնց կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը ազդեցութիւն ունեցած է Թուրքիոյ դիրքորոշման վրայ։ կը նշուի նաեւ, որ երկիրներէն մէկուն՝ Միացեալ Նահանգներու կամ Իսրայէլի կողմէ ճանաչումը վաղ թէ ուշ կը հանգեցնէ երկրորդ պետութեան կողմէ ճանաչումը[106]։

Հայերու ջարդերը պաշտօնապէս ընդունած են Միացեալ Նահանգներու 46 նահանգներէն եւ Քոլումպիա շրջանը[107][108], ինչպէս նաեւ Միացեալ Նահանգներու քանի մը ազդեցիկ հրեական կազմակերպութիւններ՝ The Elie Wiesel Foundation for Humanity, Ամերիկա-հրեական հանձնախումբը[109], Հուդաիզիմի բարեփոխումների միությունը[110]։

ԱՄՆ Խմբագրել

ԱՄՆ նախագահ Ռանըլտ Ռէյկընի յայտարարութիւնը հոլոքոսթի զոհերու յիշատակի օրուան (հատուած)[111].

«Ինչպէս եւ Հայոց ցեղասպանութիւնը, աւելի ուշ տեղի ունեցած Քամբոտացիներու ցեղասպանութիւնը, ինչպէս եւ այլ ազգերու բազմաթիւ այլ հալածանքներ, այնպէս ալ հոլոքոսթի դասերը պէտք չէ երբեք մոռցուին»։

22 Ապրիլ 1981-ին, հոլոքոսթի զոհերու յիշատակի օրուան յայտարարութեան մէջ Միացեալ Նահանգներու նախագահ՝ Ռանըլտ Ռէյկըն կը դառնայ առաջին եւ ցայսօր Միացեալ Նահանգներու միակ նախագահը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները նկարագրելու ատեն գործածած է «ցեղասպանութիւն» բառը:

1985 եւ 1987 թուականներուն Միացեալ Նահանգներու մէջ կը ձեռնարկուին առաջին քայլերը Սենատի միջոցով ընդունած Հայոց ցեղասպանութիւնը դատապարտող փաստաթուղթ։ 1989-ին Սենատի մէջ կ'առաջարկուի 24 Ապրիլը Հայոց ցեղասպանութեան օր յայտարարելու հռչակագիր՝ նման հոլոքոսթի զոհերու օրուան հռչակագիրին։ Թուրքիա այս հռչակագիրի պատրաստման գործին մէջ կը մեղադրէ «Ուաշինկթընի հրեական լոպին»: Սենատի մէջ քննարկումներու ատեն Թուրքիոյ հրեական կազմակերպութիւններն ու իսրայէլական դիւանագէտները փորձեր կ'ընեն օտարացում մուծելու հայերու ու հրեաներու միջեւ՝ այդպիսով թոյլ չտալով հռչակագիրի ընդունումը, որ ԱՄՆ հրէական կազմակերպութիւններուն տհաճ իրավիճակի մէջ կը դնէ։ Թուրքիոյ գլխաւոր ռապունին Սենատի իւրաքանչիւր անդամին անձնական նամակ կը յղէ, որուն մէջ կը ճանչնար «հայերու եւ թուրքերու հետ տեղի ունեցած ողբերգութիւնը», բայց կը ժխտէր ցեղասպանութիւնը։ Միացեալ Նահանգներու մէջ Իսրայէլի դեսպանատան դերը կը քննադատուի քանի մը հրեական կազմակերպութիւններու եւ ԱՄՆ առաջնորդներու կողմէ, որոնք կողմ էին Հայոց ցեղասպանութեան մասին հռչակագիրին։ Թուրքիոյ արտաքին գործերու նախարարը կը հանդիպի «հակաանուանարկման լիկա»ի առաջնորդներուն հետ, բայց անոնք կը հրաժարին աջակցիլ թուրքերուն։ Այնուամենայնիւ, հրեաներու ներկայացուցիչները լուռ կ'օգնէին թուրքերուն[112]:

Պարաք Օպամայի 24 ապրիլ 2014 թուականի ուղերձը[113].

«Այսօր մենք կը յիշենք Մեծ Եղեռնի զոհերը, անոնք, որոնք զոհուեցան Ի. դարու ամենասարսափելի յանցագործութիւններէն մէկուն ատեն։ Մենք կը յիշենք 99 տարի առաջ տեղի ունեցած ահասարսուռ իրադարձութիւնները, երբ 1, 5 միլիոն հայեր սպաննուեցան կամ մահուան ենթարկուեցան Օսմանեան կայսրութեան գոյութեան վերջին օրերուն, եւ կը ցաւինք այդ տղամարդոց, կանանց ու երեխաներու կորուսեալ կեանքերուն համար։ Մենք կը միանանք Միացեալ Նահանգներու եւ աշխարհի միլիոնաւոր մարդոց, իբրեւզի յարգենք անոնց յիշատակը։ Այնուամենայնիւ, մենք կը յիշեցնենք մեզ այդ պարտականութիւններու մասին, իբրեւզի թոյլ չտանք որ ապագային պատմութեան մէջ նման մութ էջեր կրկնուին...»։

Իսրայէլի մէջ հայկական հռչակագիրի կանխման գործին մէջ պետութեան դերը մամուլին մէջ կը յառաջացնէ խիստ քննադատութեան ալիք։ Արտաքին գործերու նախարարի տեղակալ Բենիամին Նաթանիահու կը ժխտէ Իսրայէլի կամ Հասարակայնութեան հետ կապերու Ամերիկա-իսրայէլական յանձնախումբի որեւէ գործողութիւն՝ կապուած հայկական հռչակագիրի հետ (Եայիր Օրոն այս յայտարարութիւնը կը գնահատէ իբրեւ ակնառու սուտ)[114]:

Հերթական հռչակագիրը 2000-ին մուտք կը գործէ արդէն Միացեալ Նահանգներու Քոնկրէս եւ աջակցութիւն կը ստանայ միջազգային յարաբերութիւններու յանձնախումբին կողմէն։ Հռչակագիրի ընդունման պարագային Թուրքիա կը սպառնայ փակել ՆԱԹՕ-ի ռազմական կայանը, որ կ'օգտագործուէր Իրաքի դէմ պատերազմի ընթացքին։ Միացեալ Նահանգներու նախագահ՝ Պիլ Քլինթընի կողմէ Քոնկրէսի վրայ ճնշում գործադրելէ ետք, հռչակագիրը քննարկելու ժամանակ քանի մը ժամ առաջ կը հեռացուի օրակարգէն՝ Իրաքի մէջ ամերիկացիներու կեանքին հնարաւոր սպառնալիքի մեղադրանքով։ Ըստ Նիցան Հորովիցի՝ թուրքերը նորէն կը փորձեն օգտագործել ԱՄՆ հրեական կազմակերպութիւնները, բայց անոնք կը հրաժարին, քանի որ հարցը առնչութիւն չունէր Իսրայէլի հետ եւ դուրս էր հրեական լոպիի հնարաւորութիւններէն։ Այնուամենայնիւ, հրեական կազմակերպութիւններու չէզոք պահուածքը քննադատութիւն կը յառաջացնէ[115]: Հարկ է նշել, որ չնայած հռչակագիրին հակազդելուն՝ տարբեր տարիներու ընթացքին Քլինթըն, ելոյթ ունենալով 24 Ապրիլին, նշած էր Օսմանեան կայսրութեան հայերու զանգուածային սպանութիւններու մասին, բայց խուսափած էր «ցեղասպանութիւն» բառէն[116]:

Բազմաթիւ ամերիկացի սենաթորներ եւ ներկայացուցիչներ, որոնք կը նախաձեռնէին կամ որոշակիօրէն կ'աջակցէին ցեղասպանութեան հռչակագիրին, կը ներկայացնեն զգալի հայկական բնակչութիւն ունեցող շրջանները, եւ ըստ Տանըլտ Պլոքսհեմի` անոնց գործունէութեան հիմնական ազդակը վերընտրուած է[117]:

2006-ին, Հհ-ի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան Ճոն Էվընզը ազատ կը կացուցուի Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու զանգուածային ջարդերը ցեղասպանութիւն ճանչցնելու համար իր պաշտօնէն[118][119]:

24 Ապրիլ 2021 թուականին, ԱՄՆ Նախագահ Ճօ Պայտըն կը ճանչնայ հայոց ցեղասպանութիւնը:[1]

Իսրայէլ Խմբագրել

Իսրայէլ այն պետութիւնն է, որու ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին մէջ առաւել հետաքրքրուած էր հայկական լոպին[120]: Հիմնական պատճառները, որոնց համար Իսրայէլը պաշտօնապէս չի ճանչնար Հայոց ցեղասպանութիւնը Թուրքիոյ կողմէ ճնշումն ու իսրայէլական հասարակութեան մէջ որոշակի խումբերու հակազդեցութիւնը, որոնք կը վախնան, որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը վնաս կը հասցնէ հոլոքոսթի` բացառիկ ըլլալու պատկերացումներուն (երկրորդ փաստարկի մասին տե՛ս «համեմատական փաստարկ» ենթագլուխը)[121]: Պաղ պատերազմի շրջանին, Թուրքիա կ'ապահովէր հրեայ ներգաղթեալներու անվտանգ անցումը Խորհրդային Միութենէն, որ նոյնպէս ժխտման պատճառներէն մէկն է[120]: Ինչպէս կը նշեն վերլուծաբանները, ցեղասպանութեան ճանաչումը լուրջ վնաս կը հասցնէ հրեական պետութեան եւ Ազրպէյճանի յարաբերութիւններուն, որ կը համարուի Իրանի դէմ Իսրայէլի ռազմավարական գործընկերը[122]: «Իսրայէլ-Ազրպէյճան» միջազգային կազմակերպութեան նախագահ Եուսէֆ Շագալը, նշելով հրեական համայնքի հանդէպ Ազրպէյճանի մէջ աւանդական դրական վերաբերմունքի մասին, կարծիք յայտնեց, որ Իսրայէլի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը կը վատացնէ իրավիճակը եւ նոյնիսկ կը յանգեցնէ համայնքի հանդէպ հակահրեական անկարգութիւնները[123]:

Ճանաչման կողմնակիցներու փաստարկները հիմնականին կը հիմնուին հարցի բարոյա-էթիկական կողմին վրայ։ Իսրայէլա-թրքական յարաբերութիւններու սառեցումէն ետք, կը սկսի շրջանառուիլ այն տեսակէտը, որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը համարժէք պատասխան կ'ըլլայ իսլամամէտ դիրքորոշման եւ պաղեստինցիներուն մէջ սատարող Թուրքիոյ նոր իշխանութիւններուն։ Ճանաչման հակառակորդները կը հիմնուին իրական քաղաքականութեան վրայ. Իսրայէլի հայ համայնքը փոքր է եւ հետաքրքրութիւն չի ներկայացներ, հաշուի առնելով նոյնիսկ իսրայէլա-թրքական յարաբերութիւններու սառեցումը՝ ցեղասպանութեան ճանաչումը կրնայ վերջնականապէս խզել անոնց, եւ հաշուի առնելով Իսրայէլի մերձակայքին մէջ թշնամիներու բանակը՝ Իսրայէլը չի կրնար ստեղծել եւս հզօր թշնամի մը։ Իսրայէլի համար կարեւոր հանգամանք է նաեւ հայ համայնքներու խոցելիութիւնը արաբական երկիրներուն մէջ եւ անոնց կախուածութիւնը տիրող վարչակարգերէն՝ այդ համայնքները դարձնելով Իսրայէլի թշնամիներ[124]:

2007-ին, «NEWSru.co.ilէ կայքի կողմէ ռուսալեզու իսրայէլցիներու շրջանին մէջ լոյս տեսած Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման թեմայով հարցախոյզը ցոյց կու տայ, որ 72, 4 առ հարիւրը կը կարծէ, որ Իսրայէլ պէտք է 1915-ին Թուրքիոյ հայերու զանգուածային սպանութիւնները ճանչնայ եւ հայ ազգի ցեղասպանութիւն: Եթէ ճանաչումը ըլլայ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու խզման գնով, ապա ճանաչման կողմնակիցներու բաժինը կը հասնի 43, 8 առ հարիւրի[125]: Նմանատիպ հարցախոյզ 2011-ին ցոյց տուաւ հարցուածներու 89 առ հարիւրի աջակցութիւնը ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին մէջ[126]: Համաձայն «The Jerusalem Postե-ի` շատ իսրայէլացիներ կը գտնեն, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը պէտք է ճանչնալ[127]:

Յունիս 1982-ին, Երուսաղէմի մէջ կը նախատեսուէր կայացնել հոլոքոսթի եւ ցեղասպանութեան հարցերով առաջին միջազգային համաժողովը, որուն բացումը պէտք էր տեղի ունենար «Եատ Վաշեմ» յուշակոթողին։ Համաժողովի ծրագրին մէջ նախատեսուած էր 150 զեկուցում, որոնցմէ հինգը նուիրուած էին Հայոց ցեղասպանութեան։ Թուրքիա խիստ ճնշում կը գործադրէ Իսրայէլի վրայ, եւ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը պահանջէ, իբրեւզի համաժողովի կազմակերպիչները ծրագիրներէն հանէին Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ յօդուածները։ Արդիւնքը այն էր, որ հայկական զեկոյցները կը մնան ծրագիրին մէջ, բայց «Եատ Վաշեմ» յուշակոթողը համաժողովի կազմակերպիչները կը մերժեն, եւ կը տեղափոխուի Թել Աւիւ։ Համաժողովի շարք մը կազմակերպիչներ հրաժարական կու տան՝ յայտարարելով թրքական հրեաներու վտանգին մասին։ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը եւ Թուրքիա կը ժխտեն կազմակերպիչներու եւ մասնակիցներու վրայ ճնշում գործադրելը[128]: Համաժողովը աջակցութիւն կը ստանայ իսրայէլական մամուլի կողմէն եւ յաջողութիւն կ'ունենայ[129][130]:

1915-ի իրադարձութիւններու մասին վաւերագրական ֆիլմը՝ նկարահանուած Եաքով Ահիմէիրի կողմէ, առաջին անգամ կը ցուցադրուի նորութիւններու ճանաչցուած «շաբաթուան օրացոյց» հաղորդման ատեն 22 Ապրիլ 1994-ին, եւ այդ ատենէն սկսեալ ամէն տարի՝ 24 Ապրիլին նախաշեմին, գոնէ մէկ իսրայէլական հեռուստաալիք կը յայտնէ սպասուող տարեդարձի մասին[131]: Տեսանիւթը կը քննադատուի Թուրքիոյ դեսպանի կողմէն՝ յայտարարելով, որ Իսրայէլի վերաբերմունքը հայկական հարցին կը հակասէ Թուրքիոյ եւ Իսրայէլի համատեղ հետաքրքրութիւններուն։ Թուրքիոյ դեսպանի յայտարարութեան վերաբերեալ Քնեսեթի մէջ բանավէճերու ժամանակ արտաքին գործերու նախարարի տեղակալ Եոսսի Պէյլին կը յայտարարէ, որ 1915-ի իրադարձութիւնները անկասկած ցեղասպանութիւն են, այլ ոչ թէ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մարդոց ուղղակի մահ։ Պէյլինի յայտարարութիւնը որոշ լրատուական միջոցներու կողմէ կը դիտարկուի իբրեւ Իսրայէլի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչում[132]: Հետագային Իսրայէլի պաշտօնական դիրքորոշումը Թուրքիոյ ճնշման ազդեցութեամբ կը սկսի փոխուիլ։ Թուրքիա միակ իսլամ երկիրը կը հանդիսանար, որ դիւանագիտական յարաբերութիւններ ունէր Իսրայէլի հետ, Հրեական պետութեան մեծագոյն գործընկերն էր եւ լուրջ ազդեցութիւն կրնար ունենալ յեղափոխութիւն վարող պաղեստինեան ազգային վարչութեան վրայ։ 2000-ին, Իսրայէլի փոխարտգործնախարար Ալոն Լիել փաստացիօրէն կը հրաժարի Պէյլինի խօսքերէն։ 2001-ին, արտաքին գործերու նախարար՝ Շիմոն Փերեզ կը յայտարարէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնն ու հոլոքոսթը համեմատելը անհնար է, որ առաջին դէպքին ընթացքին ողբերգութիւն տեղի կ'ունենայ, բայց ոչ ցեղասպանութիւն։ Շարք մը հրեական առաջնորդներ կը դատապարտեն Փերեզի յայտարարութիւնը։ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը յայտարարէ, որ 1915-ի վերաբերեալ պնդումները Փերեզի կողմէ չեն ըսուած, այլ անոնք սխալ մէջբերուած են թրքական մամուլէն։ 2002-ին, ՀՀ-ի մէջ Իսրայէլի դեսպան՝ Ռիվքա Քոէն կը կրկնէ Փերեզի խօսքը հոլոքոսթի եւ «հայկական ողբերգութեան» համեմատութեան անհնարութեան վերաբերեալ, որ կը յառաջացնէ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութեան բողոքը։ Այդ բողոքին ի պատասխան՝ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը յայտարարէ, որ հայերու զոհերու վիթխարի չափերը կը ճանչնայ, բայց կը կարծէ, որ հոլոքոսթը հայկական իրադարձութիւններու հետ չհամեմատուող բացառիկ երեւոյթ է[133]:

Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ փաստաթուղթերը հինգ անգամ առաջադրուած են Քնեսեթի մէջ քննարկման, բայց մերժուած են[134]:

13 Մայիս 2014-ին, Քնեսեթի մէջ յատուկ նիստ տեղի կ'ունենայ, ուր կը քննարկուէր Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հաւանականութիւնը, մինչ 2015-ին այդ իրադարձութեան 100-րդ տարելիցի նշումը։ Շարք մը խորհրդարանականներ կողմ հանդէս եկան այդ նախաձեռնութեան։ Նիստի ժամանակ, Քնեսեթի խօսնակ Իւլի Ատելշթայն կը յայտարարէ.

  Մենք չենք կրնար ժխտել պատմութիւնը եւ շրջանցել մարդկային արժէքները` մեկնելով դիւանագիտական կամ քաղաքական նպատակայարմարութիւններէ[135]:  


Փիթըր Պալաքեան կը նշէ, որ հրեայ հետազօտողները, Իսրայէլի սահմաններէն ներս թէ դուրս, որոնց շարքին են Էլի Վիզել, Ռոպըրթ Ճէյ Լիֆթըն, Տեպրա Լիփշթատ, Ռոպըրթ Մելսոն, Եայիր Օրօն եւ ուրիշներ, մեծ ներդրում ունին Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրման գործին մէջ[136]:

Խմբային հռչակագիրներ Խմբագրել

8 Յունիս 2000-ին Նիւ Եորք Թայմզ եւ «The Jerusalem Post» թերթերուն մէջ հրապարակուած է Ողջակէզի 126 ուսումնասիրողներու (որոնց շարքին՝ Եհուտ Պաուըր, Իսրայէլ Չարնի եւ Էլի Վիզէլ) յայտարարութիւնը, որ կը հաստատէր Ա. համաշխարհային պատերազմին ատեն Հայոց ցեղասպանութեան անհերքելիութիւնը։

Օգոստոս 2001-ին հրատարակուած է «հրէական ծագում ունեցող հետազօտողներու, ռաբբիներու, դասախօսներու, հասարակական գործիչներու եւ ուսանողներու յայտարարութիւնը», որուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան փաստը հաստատուած է։ Ստորագրողներուն մաս կը կազմէին Լէոն Պոթստէյն, Ռութ Մեսինճըր, Եփրայիմ Քարշ, Ճէյ Լիֆթըն, Տեպորա Լիփշթատ, Ռոպըրթ Մելսոն եւ այլք[137]:

Դատական գործընթացները ժխտողներու նկատմամբ Խմբագրել

1995-ին Ֆրանսայի քաղաքացիական դատարանը դատապարտած է բրիտանացի-ամերիկացի պատմաբան Պեռնարտ Լուիսի յայտարարութիւնը եւ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար մէկ ֆրանքի խորհրդանշական տուգանք կը ճշդէ, ինչպէս նաեւ կը վճռէ «Le Monde» թերթին մէջ անոր հակադրուող պարտադիր վճարովի յայտարարութիւն տեղադրելու մասին[138]: Դատարանը որոշած է, որ Լուիս իրաւունք ունի իր սեփական տեսակէտները ունենալու, բայց անոնք իրականին մէջ կրնան վնաս հասցնել երրորդ անձերու եւ «միայն անոր համոզումներուն փաստերը ծածկելով, պատասխանողը կրնայ յայտարարել, որ Հայոց ցեղասպանութեան «լուրջ ապացոյցներ» չկան, հետեւաբար ան կը չարաշահէ անաչառ եւ այնպիսի վիճելի հարցի մասին կարծիք յայտնելու ողջախոհ ըլլալու իր պարտաւորութիւնը՝ այդ պարագային չունենալով համապատասխան որակաւորում»[138]:

2006-ին ֆրանսայի Ազգային ժողովը օրինագիծ ընդունած է[139], որ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կը դիտէր իբրեւ յանցագործութիւն։ Մինչեւ մէկ տարի բանտարկութիւն եւ 45,000 եւրօ տուգանք նախատեսող օրինագիծը[140] կրկնակի կ'ընդունուի 22 Դեկտեմբեր 2011-ին, իսկ 23 Յունուար 2012-ին, Ծերակոյտը հաստատած է այդ որոշումը[141]: Բայց օրինագիծը ուժի մէջ մտած չէ, քանի որ 28 Փետրուար 2012-ին Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդը որոշում առած է, ըստ որուն Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը պատժող օրէնքը Ֆրանսայի Սահմանադրութեան հակասող կը համարուի, կարծիքի ազատ արտայայտութեան ոտնձգութիւն համարուելով[142][143]:

Մարտ 2007-ին, թուրք քաղաքական գործիչ Տողու Փէրինչէք Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար ցեղային խտրականութեան մեղադրանքով մեղաւոր ճանչցուած է Լօզանի (Զուիցերիա) շրջանային դատարանին կողմէ[144]։ Դեկտեմբեր 2007-ին, զուիցերիական դաշնային դատարանը դատավճիռը անփոփոխ ձգած է՝ հակառակ Փէրինչէքի բողոքին[145]: Դեկտեմբեր 2013-ին, Մարդկային իրաւանց եւրոպական դատարանը արդարացուցած է Փէրինչէքը՝ որոշումը հիմնաւորելով խօսքի ազատութեան սկզբունքով[146]: 12 Մարտ 2014-ին, Զուիցերիոյ արդարադատութեան նախարարութիւնը բողոքարկած է վճիռը[147]: Իբրեւ երրորդ կողմեր ներգրաւուած են նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան։ 15 Հոկտեմբեր 2015-ին, Մարդկային իրաւանց եւրոպական դատարանը մերժած է Զուիցերիոյ հայցը՝ վճիռ կայացնելով յօգուտ Փէրիչէքի[148]: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ համարած են Հայաստանի Հանրապետութեան համար, քանի որ դատաւորներէն տասը հոգի նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ եօթն արձանագրած են, որ «Հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»[149]:

2008 -ին, զուիցերիական դատարանը երեք թուրքեր մեղադրած է ցեղային խտրականութեան մէջ, քանի որ պնդած են, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը «միջազգային սուտ» է։ Պետական գործիչ Ալի Մերճան 4.500 զուիցերիական ֆրանք տուգանք վճարած է, իսկ մնացածները՝ 3.600 զուիցերիական ֆրանք[150][151]:

Տե՛ս նաեւ Խմբագրել

Նշումներ Խմբագրել

  1. ↑ Օրինակ` ի տարբերութիւն Հոլոքոստի ժխտման, որ պայմանաւորուած է հիմնականին ռասայական ձեւերով:
  2. ↑ ԱՄՆ-ի արտաքին գործոց նախարարութեան սկզբնական փաստաթուղթին մէջ Պրիսթոլի արտայայտութիւնները ընդգծուած էին եւ մեկնաբանուած` «Ասիկա այն քիչ դէպքերէն մէկն է, ուր Պրիսթոլ իրօք կ'ըսէ այն ինչ, որ կը մտածէ» (Bristol diary, 10, 12 Oct. 1922 // Մէջբերւում է Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 196 գրքից)
  3. ↑ «Collier’s Encyclopedia» գնվել է Microsoft ընկերության կողմից, որը նրա մեջ ներառեց նաեւ «Encarta» հանրագիտարանը։ «Encarta»-ում 1915 թվականի իրադարձությունները որակվում են ցեղասպանություն. «The Armenian Genocide took place under cover of World War I and had four major stages.»

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 «Statement by President Joe Biden on Armenian Remembrance Day»։ The White House (en-US)։ 2021-04-24։ արտագրուած է՝ 2021-04-24 
  2. ↑ Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, հ. 1 — 161, էջեր 161 — 161 էջ։
  3. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide, երուսաղէմ։
  4. ↑ 4,0 4,1 Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire, 306-316, Erik Jan Zürcher., Renewal and Silence. Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide}}
  5. ↑ Fatma Mֆge Gփջek., Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915, Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire։
  6. ↑ Bristol to Secretary of State, 29 May 1922. // Մէջբերում Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 195 գրքից
  7. ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  8. ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  9. ↑ Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր=213-214
  10. ↑ Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, հատոր 1, 163
  11. ↑ Colin Martin Tatz, With Intent to Destroy: Reflecting on Genocide։ «We examine the 'historical revisionism' that seeks to hide or deny genocide, particularly in the case of Turkish behaviour towards Armenians, Pontian Greeks and Assyrians.է
  12. ↑ Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide, March 7, 2009 "that the Armenian Genocide is not an allegation, a personal opinion, or a point of view, but rather a widely documented fact supported by an overwhelming body of historical evidence."
  13. ↑ Richard J. Evans (Regius Professor of History and President of Wolfson College at Cambridge University) The Road to Slaughter // The New Republic. December 5, 2011. «Almost every serious historian outside Turkey agrees that this was a genocide in which vast numbers of innocent people were killed for racial reasons aloneէ
  14. ↑ Ann Pottinger Saab. Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria, and the Working Classes, 1856-1878. Harvard University Press, 1991. ISBN 0674759656, 9780674759657. Стр. 85. Беллетризованное описание этой истории на русском у Андре Моруа в "Жизнь Дизраэли".
  15. ↑ 15,0 15,1 Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Samuel Totten, Dictionary of Genocide։
  17. ↑ 17,0 17,1 Donald Bloxham "The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ostoman Armenians", pages 221, 228, «Finally, Turkey has persistently lied about its past, bullied and threatened its own minorities and other states in furtherance of its falsehoods, written the Armenians out of its history books, and systematically destroyed Armenian architecture and monuments to erase any physical traces of an Armenian presence.է
  18. ↑ 18,0 18,1 Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  19. ↑ Miller, Donald E. and Miller, Lorna Touryan. Survivors: An Oral History Of The Armenian Genocide. Berkeley: University of California Press. P. 75-77
  20. ↑ Ronald Grigor Suny., Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians, Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire։
  21. ↑ Ronald Grigor Suny., Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians, Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire։
  22. ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  23. ↑ Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, volume=2, pages=218-219
  24. ↑ McCarthy:Muslims and minorities: the population of Ottoman Anatolia and the end of empire։
  25. ↑ Zurcher, Turkey: A Modern History։
  26. ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  27. ↑ History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, հ. 2։
  28. ↑ Kemal H. Karpat Onoman Population 1830-1 914. Demographic and Social Characteristics. Madison: The University of Wisconsin Press, 1985. էջեր 54 եւ 188
  29. ↑ Justin McCarthy Muslim and Minorities. The Population of Onoman Anatolia and the End of the Empire (New York: New York University Press, 1983). էջեր 112 եւ 130
  30. ↑ Raymond Kռvorkian, The Armenian Genocide: A Complete History։
  31. ↑ 31,0 31,1 Identity Politics in the Age of Genocide։
  32. ↑ March 7, 2000. Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers
  33. ↑ Steven T. Katz. The Uniqueness of the Holocaust: The Historical Dimension // Alan S. Rosenbaum, Is the Holocaust unique?։
  34. ↑ Vahakn N. Dadrian. The Comparative Aspects of the Armenian and Jewish Cases of Genocide: A Sociohistorical Perspective // S. Rosenbaum, Is the Holocaust unique?։
  35. ↑ «Norman Stone: «There is No Armenian Genocideէ. JTW News, 21/10/2006.»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017-05-05-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-09 
  36. ↑ Guenter Lewy. Revisiting the Armenian Genocide // Middle East Quarterly, Fall 2005, էջեր 3-12
  37. ↑ Vahakn Dadrian (2005-10-18)։ «Dr. Vahakn Dadrian responds to Guenther Lewy»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-27-ին։ արտագրուած է՝ 2011-09-05 
  38. ↑ Guenter Lewy. The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide (Salt Lake City: University of Utah Press, 2004)
  39. ↑ Taner Akcham. Review Essay: Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkey. // Genocide Studies and Prevention 3, 1 (April 2008): 111-145
  40. ↑ Richard G. Hovannisian. Remembrance and Denial: The Case of the Armenian Genocide. Wayne State University Press, 1998. ISBN 081432777X, 9780814327777. P. 108
  41. ↑ [[Իսրայէլի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական միութիւնը հայկական սպառանալիքի ներքոյ|Իսրայէլ</nowiki>ի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական միութիւնը «հայկական սպառանալիքի» ներքոյ] // IzRus, 10.10.2008. պատճէն Archived 2014-06-07 at the Wayback Machine.
  42. ↑ April 16, 1984. Permanent Peoples' Tribunal, Verdict of the Tribunal
  43. ↑ The Armenian Genocide Resolution Unanimously Passed By The Association of Genocide Scholars of North America Archived 2011-07-21 at the Wayback Machine., The Armenian Genocide Resolution was unanimously passed at the Association of Genocide Scholars’ conference in Montreal on June 13, 1997.
  44. ↑ Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide Archived 2011-07-21 at the Wayback Machine., IAGS կայքէջ, մարտի 7, 2009. էջ՝ 2
  45. ↑ Հունիս 13, 1997. The Association of Genocide Scholars
  46. ↑ Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers // The New York Times եւ The Jerusalem Post, Յունիս 8, 2000
  47. ↑ International Center for Transitional Justice (ICTJ) Report Prepared for TARC
  48. ↑ Հալիլ Բերքթայի (Halil Berktay) հարցազրոյցը «ռադիկալէ թուրքական թերթին
  49. ↑ 49,0 49,1 Эрдоган назвал позицию армянской диаспоры «дешевым политическим лоббингомէ // PanARMENIAN.Net, 14 ноября 2008. (պատճէն)
  50. ↑ Մեր արխիւները բաց են. Ամատունի Վիրապեան
  51. ↑ Yerkramas.org. 25 февраля 2012. В национальном архиве Армении готовят материал о Геноциде (պատճէն)
  52. ↑ Yair Auron "The banality of denial: Israel and the Armenian genocide", pages 259-260
  53. ↑ Heather Rae. State Identities and the Homogenisation of Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2002, p. 128. ISBN 0-521-79708-X. «Scholars have long been denied access to Ottoman archives. In the late 1980s access was granted to some archives by the Turkish government, but it appears that the material was limited and the government took a very selective approach to who was allowed to study the materialէ
  54. ↑ Vahakn Dadrian. «Ottoman archives and Denial of the Armenian Genocideէ in The Armenian Genocide: History, Politics and Ethics. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: Palgrave MacMillan, 1992.
  55. ↑ Taner Akcam. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Macmillan, 2007, ISBN 1466832126, 9781466832121. Стр. 5 «While we are missing a significant portion of these papers, what remains in the Ottoman archives and in court records is sufficient to show that the CUP Central Committee, and the Special Organization it set up to carry out its plan, did deliberately attempt to destroy the Armenian populationէ
  56. ↑ 56,0 56,1 Şükrü Elekdağ. Soykırımı balonu nasıl patlar? Milliyet. 02.10.2000 (պատճեն)
  57. ↑ WikiLeaks on Armenian Genocide: Turkey ‘Purged' Archives to Destroy Evidence // The Armenian Mirror Spectator, SEPTEMBER 16, 2011 (պատճէն)
  58. ↑ Smith, Roger W.; Markusen, Eric; Lifton, Robert Jay (Spring 1995). “Professional Ethics and the Denial of Armenian Genocide”. Holocaust and Genocide Studies 9 (1): 1-22
  59. ↑ Peter Balakian. COMBATTING DENIALS OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN ACADEMIA. // Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, pages 163-164
  60. ↑ Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide — 241 էջ։
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Yves Ternon. The “Lewis Affair” // Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide — 241 էջ։
  62. ↑ W. D. Rubinstein. Genocide: a historyю Pearson Education, 2004. ISBN 0-582-50601-8, 9780582506015. P.145

    This was an element in the so-called ‘Lewis Affair', which occurred in 1985 when Professor Bernard Lewis of Princeton University, one of the world's leading experts on modern Turkish history, signed a statement addressed to the American Congress concerning the inclusion of the Armenian genocide in a proposed ‘National Day of Remembrance of Man's Inhumanity to Man'.70
  63. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։

    The rationalization of the Armenian Genocide began to take root in Western academic circles in the 1980s, and was further strengthened by the hiring of Bernard Lewis at Princeton University. Lewis is one of the most prominent specialists on the Middle East - some would say the most distinguished historian of the Middle East. Lewis' stature provided a lofty cover for the Turkish national agenda of obfuscating academic research on the Armenian Genocide. <…> Later on Bernard Lewis reversed his position and changed the text. In 1985 he signed a petition to the U.S. Congress protesting the plan to make April 24, the day on which the Armenians commemorate the victims of the Genocide, a national American-Armenian memorial day, mentioning man's inhumanity to man. Lewis' signature was the most significant of sixty-nine signatures published. A two-page spread appeared simultaneously in the New York Times and Washington Post, financed by the Committee of the Turkish Associations.
  64. ↑ Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide — 227 էջ։
  65. ↑ մէջբերւում է ըսվ Kenneth S. Stern-ի Holocaust Denial. Amer Jewish Committee, 1993. ISBN 0-87495-102-X. Р. 86-87. «Academics have also been used to give a veneer of legitimacy to the denial of the Armenian genocide. Sixty-nine academics signed a New York Times ad in 1985, protesting a proposed day of remembrance for the victims of the Armenian genocide. According to Professor Peter Sourian, most of these academics „apparently benefited directly or indirectly from Turkish largess.“է
  66. ↑ The Psychological Satisfaction of Denials of the Holocaust or Other Genocides by Non-Extremists or Bigots, and Even by Known Scholars, by Israel Charny, «IDEAէ journal, July 17, 2001, Vol.6, no.1
  67. ↑ Gռrard Chaliand, Yves Ternon. 1915, Le gռnocide des Armռniens. Editions Complexe, 2006, ISBN 2804801020, 9782804801021
  68. ↑ Իսրայել Չարնի. A Passion for Life and Rige at the Wasting of Life // Samuel Totten, Steven L. Jacobs. Pioneers of genocide studies. Transaction Publishers, 2002. ISBN 0-7658-0151-5, 9780765801517. P. 456-464. «The results were impressive in conveying that at least several of the scholars acknowledged that major massacres of the Armenians had occurred, so that in effect there was no doubt about the Armenian Genocide, although none of them agreed to me word genocide, and several acknowledged that there was a pattern of obfuscation and denial by me Turks.»
  69. ↑ Yair Auron. The banality of denial: Israel and the Armenian genocide. Transaction Publishers, 2004. ISBN 0-7658-0834-X, 9780765808349. P.216
  70. ↑ Lou Ann Matossian. Politics, scholarship, and the Armenian Genocide. Armenian Reporter. July 19, 2008
  71. ↑ David Holthouse . Institute of Turkish Studies Chair Forced Out For Rebuking Genocide Deniers. Southern Poverty Law Center, June 6, 2008
  72. ↑ Susan Kinzie. Board Members Resign to Protest Chair’s Ousting. The Washington Post. July 5, 2008 (պատճեն։ стр.1 Archived 2014-07-15 at the Wayback Machine., стр.2 Archived 2014-07-15 at the Wayback Machine.)
  73. ↑ Israel W. Charny "Encyclopedia of genocide"
  74. ↑ Samuel Totten "Dictionary of Genocide"
  75. ↑ Dinah L. Shelton "Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity"
  76. ↑ Rouben Paul Adalian. TREATMENT OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN REPRESENTATIVE ENCYCLOPEDIAS // Israel W. Charny "Encyclopedia of genocide"
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Dolabjian, Vartkes S.(2003) 'The Armenian Genocide as portrayed in the Encyclopaedia Brittanica' // Journal of Genocide Research, 5: 1, 103-115
  78. ↑ John Shamsey. 80 Years Too Late: The International Criminal Court and the 20th Century’s First Genocide // 11 Journal of Transnational Law & Policy 2001-2002. P.374
  79. ↑ Ab Imperio, Ronald Grigor Suny "Dialogue on Genocide"
  80. ↑ Helen Fein, "Chanfing minds at Microsoft: Armenian Genocide denial checked, " ISG Newsletter, No 25, Fall 2000, p 13.
  81. ↑ Armenia // Encyclopædia Britannica, 1922: «A preposterous and cynical scheme of compulsory colonization as part of the policy has been attributed to German theorists; but it was not even a mask except as affording greater opportunities for destroying the Armenian population. Described in a few words the policy was that of deportation coupled with extermination. The Armenian race was to be uprooted from the wide territories of Asia Minor beyond hope of continuance or return.»
  82. ↑ George J. Andreopoulos. Professor, Department of Government, John Jay College of Criminal Justice, New York. Author of Genocide: Conceptual and Historical Dimensions and others.
  83. ↑ Britannica. Genocide: «Twentieth-century events often cited as genocide include the 1915 Armenian massacre by the Turkish-led Ottoman Empire, the extermination of Jews, Roma (Gypsies), and other groups by Nazi Germany during World War II, and the killing of Tutsi by Hutu in Rwanda in the 1990s.է
  84. ↑ Identity Politics in the Age of Genocide։
  85. ↑ Adam Jones. Genocide : a comprehensive introduction - 2nd ed. Routledge, 2011. ISBN 0-203-84696-6. P. 157 «Looting and pillaging were accompanied by a concerted campaign to destroy the Armenian cultural heritage.»
  86. ↑ Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, հ. 1, էջ 561-562։ «Indicative of the destructive dimension of denial and the uninterrupted policy of erasing even the record of the once-Armenian presence in Turkey, historical Armenian structures ranging from thousand-year-old churches to entire ancient cities have been subjected to willful vandalism and in numerous instances to complete obliteration. Despite the three-thousand-year existence of the Armenians and their continuous construction of civilization in their historic homeland, no archeological site in Turkey is permitted designation as historically Armenian. While Ottoman Turkey persecuted and sought to destroy the living Armenian population, Republican Turkey has been methodically erasing the physical record of an extinguished civilization with the goal of blotting out even the memory of its existence.»
  87. ↑ Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56-59. 2006, 240 pages ISBN 1-86189-205-5 «In contrast to Kristallnacht, where the destruction of architecture offered a warning of worse to come, the Turks have continued to remove, stone by stone, the evidence of millennia of Armenian architectural and art history following the mass murder and exile of the Armenian people.»
  88. ↑ Ugur Ümit Üngör, The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950 էջ 219, ISBN 978-0-19-965522-9։
  89. ↑ Dr. Tessa Hofmann. ARMENIANS IN TURKEY TODAY. A CRITICAL ASSESSMENT OF THE SITUATION OF THE ARMENIAN MINORITY IN THE TURKISH REPUBLIC // (պատճէն)
  90. ↑ Cengiz AKTAR, Hrant Dink Foundation, Istanbul, TURKEY and Richard GIRAGOSIAN, Regional Studies Center, Yerevan, ARMENIA. TURKEY-ARMENIA RELATIONS // EP/EXPO/B/AFET/FWC/2009-01/Lot1/49
  91. ↑ Tony Taylor. Denial: History Betrayed. Melbourne Univ. Publishing, 2008. ISBN 0522859070, 9780522859072. էջ` 1-4
  92. ↑ Премьер Турции принес соболезнования потомкам армян, погибших в Османской империи // ИТАР ТАСС, 23.04.2014
  93. ↑ Освобождение семи районов Азербайджана содействовало бы сближению армяно-турецких отношений - премьер-министр Эрдоган // Trend, 8 декабря 2009 (պատճեն)
  94. ↑ 94,0 94,1 «Minister Oskanian Comments on Turkish Foreign Minister Abdullah Gul's Recent Remarks»։ Armenian Ministry of Foreign Affairs։ 2006-11-04։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-09-16-ին։ արտագրուած է՝ 2007-04-23 
  95. ↑ Премьер Турции не собирается извиняться за геноцид армян // Известия. 18 декабря 2008 (պատճէն)
  96. ↑ Турция ждет ответа от Армении на письмо о проведении совместного исследования - премьер-министр // Trend.Az, 29 марта 2010 (պատճէն)
  97. ↑ МИД Турции покупает отрицание Геноцида армян у своих академиков - Times Higher Education // Регнум. 23.09.2011 (պատճէն)
  98. ↑ Эрдоган выразил соболезнования потомкам жертв геноцида армян начала ХХ века // Газета.ру, 23.04.2014 (պատճէն)
  99. ↑ «ЕС призывает Турцию признать геноцид армян» (ռուսերեն)։ Русская служба BBC։ 2005-09-28։ արտագրուած է՝ 2012-03-28 
  100. ↑ МК. 11 հոկտեմբեր 2007. Армянский вопрос
  101. ↑ Указ Президента Азербайджанской Республики о геноциде азербайджанцев // Государственная Комиссия Азербайджанской Республики по делам военнопленных, заложников и без вести пропавших граждан. (պատճեն)
  102. ↑ В Азербайджане профессор истории Махмудов уверен в надуманности геноцида армян // кавказский узел. 24 апреля 2008. (պատճեն)
  103. ↑ «Геноцида армян» не было // Зеркало. 2011. - 27 мая. (պատճեն)
  104. ↑ Geoffrey Robertson. Was there an Armenian Genocide // Report. 9 October 2009
  105. ↑ David Leigh. Britain accused of 'genocide denial' over Armenia // The Guardian. 3 November 2009 (պատճեն)
  106. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide էջ 284։
  107. ↑ Список штатов США, признавших геноцид армян - Armenian National Institute
  108. ↑ «Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած տեղական ինքնակառավարման մարմիններ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-05-07-ին։ արտագրուած է՝ 2016-01-09 
  109. ↑ American Jewish Commitee
  110. ↑ Union of American Hebrew Congregations
  111. ↑ Proclamation 4838 of April 22, 1981. «Like the genocide of the Armenians before it, and the genocide of the Cambodians which followed it - and like too many other such persecutions of too many other peoples - the lessons of the Holocaust must never be forgotten.»
  112. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  113. ↑ Obama Once again Fails to Recognize Genocide // The Armenian Weekly, April 24, 2014
  114. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  115. ↑ Տե՛ս օրինակ Ha'aretz October 25, 2000 // Զտմ-ների ցուցակը տրւում է ըստ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։ գրքի
  116. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  117. ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  118. ↑ Իրերն իրենց անուններով կոչողը
  119. ↑ Вашингтон отозвал своего посла в Армении за высказывания о Геноциде армян // Регнум, 07.03.2006
  120. ↑ 120,0 120,1 Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
  121. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  122. ↑ В Израиле звучат призывы признать геноцид армян // Cursorinfo, 23 апреля 2013
  123. ↑ Дискуссия о геноциде армян привела к скандалу между «русскимиէ депутатами Кнессета // Новости Израиля, 2 апреля 2008 г.
  124. ↑ Евгений Сатановский (президент Института Ближнего Востока). Израиль и геноцид армян // Интернет-газета «Мы здесьէ (պատճէն)
  125. ↑ Израиль и геноцид армянского народа // NEWSru.co.il, 27.08.2007 (պատճէն Archived 2014-07-15 at the Wayback Machine.)
  126. ↑ Должен ли Израиль признать геноцид армян в Османской империи? // NEWSru.co.il, Начало опроса: 21.05.2011 (պատճէն Archived 2014-07-15 at the Wayback Machine.)
  127. ↑ David Smith. Armenia's 'Christian holocaust' // The Jerusalem Post. 04/24/2008 (պատճէն)
  128. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  129. ↑ Fifty Key Thinkers on the Holocaust and Genocide։
  130. ↑ {{{заглавие}}}.
  131. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  132. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  133. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  134. ↑ Яир Аурон: Общественность Израиля готова к признанию Геноцида армян, дело за правительством // Panarmenian, 30 марта 2013 (պատճէն)
  135. ↑ Спикер Кнессета о Геноциде армян: «Мы не можем отрицать историю из политической целесообразностиէ // Регнум, 14.05.2014 (պատճէն)
  136. ↑ Peter Balakian. Israel's State of Denial // JOURNAL for the STUDY of ANTISEMITISM, Volume 2, Issue #2, 2010. Special Issue: New York Conference on Muslim Antisemitism. P. 423-427
  137. ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
  138. ↑ 138,0 138,1 Civil judgment finding Lewis at fault, 21 June 1995
  139. ↑ Proposition de loi complռtant la loi n՛ 2001-70 du 29 janvier 2001 relative ՈՅ la reconnaissance du gռnocide armռnien de 1915 Archived 2009-02-11 at the Wayback Machine.(ֆր.)
  140. ↑ France makes denial of Armenian genocide illegal
  141. ↑ NTV.RU. 24.01.2012, 11:21. Отношения Франции с Арменией расцвели, а вот связи Парижа с Турцией, напротив, грозят охладеть вплоть до разрыва
  142. ↑ Отрицание геноцида армян не является преступлением, решил конституционный совет Франции: "«Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общенияէ
  143. ↑ Закон об армянском геноциде противоречит Конституции Франции (պատճէն)
  144. ↑ «Զուիցերիոյ Դաշնակցային Դատարանը Չեղեալ Նկատած Է Փերինչեքի Դէմ Իր Որոշումը»։ Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon) (en-US)։ 2016-09-10։ արտագրուած է՝ 2021-04-25 
  145. ↑ Court confirms verdict against Perinջek Archived 2021-02-24 at the Wayback Machine., SwissInfo, December 19, 2007
  146. ↑ Եւրադատարանն արդարացուցած է Ցեղասպանութիւնը ժխտող Տողու Փէրինչէքը, Նիւզ.ամ, Դեկտեմբերի 17, 2013
  147. ↑ Փէրինչէքի գործով Միեդ-ում կայանալիք դատը վճռորոշ է լինելու
  148. ↑ «Միեդ-ը վճիռ կայացրեց յօգուտ Փէրինչէքի»։ Armtimes.com։ https://plus.google.com/+ArmtimesNewspaper։ արտագրուած է՝ 2015-10-21 [permanent dead link]
  149. ↑ «Ռոբերթսոն եւ Քլունի. ՄԻԵԴ որոշումը յաղթանակ է Հայաստանի համար»։ news.am։ արտագրուած է՝ 2015-10-21 
  150. ↑ Суд в Швейцарии осудил трех турок за отрицание геноцида армян
  151. ↑ Swiss court finds Turks guilty for denying Armenian genocide, AFP, October 21, 2008

Աղբիւրներ Խմբագրել

  • Professional ethics and the denial of the Armenian genocide, by Smith, Roger W.; Markusen, Eric; and Lifton, Robert Jay // Holocaust and Genocide Studies, # 9 (1), 1995, p. 1-22
  • Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, by Dinah Shelton, 2005, p. 244

Գրականութիւն Խմբագրել

Գիրքեր Խմբագրել

Արտաքին յղումներ Խմբագրել

Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայոց_Ցեղասպանութեան_Ժխտում&oldid=215896» էջէն