Արեւելեան Հայաստանը Ռուսական կայսրութեան կազմին մէջ
Արեւելեան Հայաստանը Ռուսական կայսրութեան կազմին մէջ,(
| Արեւելեան Հայաստանը Ռուսական կայսրութեան կազմին մէջ | |
|---|---|
| Տեսակ | Պատմական ժամանակաշրջան եւ հասարակաաշխարհագրական տարածք? |
| Հիմնադրուած է | 1828 |
| Երկիր |
 Ռուսական Կայսրութիւն |
| Lua error in Մոդուլ:Wikidata at line 701: Tried to write global coord_mod. | |
) եղեր է մօտաւոր մէկ դար։ Գաւառներու հիմնական մասը Ռուսական կայսրութեան միացեր են երեք փուլով՝ 1804-1813 եւ 1826-1828 թուականներուն ռուս-պարսկական, ինչպէս նաև 1877-1878 թուականներուն ռուս-թուրքական պատերազմներու արդիւնքով։ Թուրք-պարսկական լուծի թօթափումը թէեւ չէր նշանակեր լիակատար ազատագրում, այդուհանդերձ առավել բարւոք պայմաններ էր ստեղծեր հայ ժողովուրդի հասարակական-քաղաքական, մշակութային ու տնտեսական առաջընթացքի համար։ Համաշխարհային առաջին պատերազմի ընթացքին՝ 1918 թուականին, Արևելեան Հայաստանի մէջ վերականգնուեր էր հայկական պետականութիւնը՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը։
Պատմութիւն
ԽմբագրելՀայաստանը ուշ միջնադարեան շրջանին
ԽմբագրելՀիմնական յոդուած՝ Հայաստանը ուշ միջնադարեան շրջանին
16-րդ դարու սկիզբներուն Հայկական լեռնաշխարհը յայտնուած էր իսլամական երկու տերութիւններու՝ Օսմանեան կայսրութեան եւ Սէֆեան Պարսկաստանի միջև։ Տասնամեակներ շարունակ տեղի ունեցած էին բազմաթիւ պատերազմներ (1532-1555, 1578-1590, 1603-1618, 1623-1639), իբրեւ արդիւնք՝ Հայաստանը երկու անգամ (1555, 1639) բաժնուած է անոնց միջեւ։ Թէեւ հայ բնակչութիւնը կը շարունակեր ստուեր մնալ օսմանահպատակ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, սակայն քաղաքական տեսանկիւնով առաւել աշխոյժ էր արեւելահայութիւնը. այստեղ կը շարունակէին իշխել Սիւնիքի և Արցախի մելիքները, ազդեցիկ էին Էջմիածնի ու Գանձասարի կաթողիկոսները։ Արեւելահայերը սերտ կապեր ունէին նաեւ վրացական Քարթլիի, ապա՝ Քարթլի-Կախեթի թագաւորութիււններու հետ։
Պարսկա-թուրքական հերթական պատերազմի ժամանակ՝ 1603-1604 թուականներուն, պարսից շահ Ապպասը Կարսի, Արարատեան դաշտի եւ Նախիջեւանի հայութեան մեծ մասին՝ մօտ 300 հազար մարդ, գաղթել տուաւ երկրի խորքը։ Հայաստանի քաղաքներու եւ գիւղերու աւերակներու վրայ պարսից արքունիքը սկսեցաւ բնակեցնել մուսուլմանները՝ թուրքական և քիւրտական քոչւոր ցեղերը։ Երեւանի կուսակալութեան մէջ հայկական բնակավայրերը աստիճանաբար նոսրացան, իսկ Ղարաբաղ-Զանգեզուրի մէջ շարունակուեցաւ պայքարը պարսիկներու դէմ։ 1677 թուականին հայ ժողովուրդի առաջնորդները գաղտնի հաուաքուեցան Վաղարշապատի մէջ։ Ժողովին որոշուեցաւ սկսիլ պայքարը հայերու արտաքին ճնշումէն ազատագրելու համար։ Կոստանդնուպոլիս մեկնած կաթողիկոս Յակոբ Ջուխայեցիի պատուիրակութիւնը անոր մահէն ետք վերադարձաւ, իսկ սիւնեցի իշխանազուն Իսրայէլ Օրին ճամբորդութիւնը շարունակեց, այցելելով եուրոպական կարգ մը քաղաքներ։ Ի վերջոյ անոր ընտրութիւնը կանգ առաւ հզօրացող Ռուսական կայսրութեան վրայ։ Հայաստանի ազատագրութեան համար կազմուած էին տարբեր ծրագիրներ (Պֆալցեան, Մոսկոֆեան)։
1720-ական թուականներուն, աւղաններու ներխուժման պատճառով, վերջ տրուեցաւ Սէֆեաններու իշխանութեանը Պարսկաստանի մէջ։ Օգտուելով առիթէն՝ Քարթլիի թագաւոր Վախթանգ Զ-ը, օգնութեան համար դիմեց Ռուսաստանին։ Շուէտացիներու դեմ մղուող հիւսիսային պատերազմը յաղթութեամբ աուարտելէ ետք Պետրոս Ա-ը կազմակերպեց Կասպիական արշաւանք (1722-1723) Պարսկաստանի դեմ։ Հայերը ազատագրական կռիւներ մղեցին Սիւնիքի (1722-1730) և Արցախի մէջ (1724-1731)՝ նախ պարսկական լուծը թօթափելու, ապա թուլացած Պարսկաստանի վրայ հարձակած օսմանցիներուն դիմակայելու համար։ Մինչդեռ թուրքերու դէմ պատերազմիլ չցանկանալով՝ ռուսաստանի կայսրը դադարեցուց արշաւանքը՝ բաւարարուելով Կասպից ծովի առափնեայ շրջաններով. ռուսերը արդէն մէկ անգամ (1710-1713) անյաջող պատերազմ մղեր էին Օսմանեան կայսրութեան դէմ։ Թուրք-պարսկական պատերազմը (1723-1727) աւարտեցաւ օսմանցիներու յաղթանակով եւ ամբողջ Արեւելեան Հայաստանի ժամանակաւոր գրաւումով։
Պարսկաստանի մէջ իշխանութեան եկած Նատիր շահը կարճ ժամանակ մը ետք կարողացաւ վտարել օսմանցիներուն։ 1730-1736 թուականներուն երկիրը մաքրելով թուրքերէն՝ ան վերականգնեց Պարսկաստանի սահմանները։ Սակայն 1747 թուականին շահի սպանութէնէն ետք երկրին մէջ հաստատուեցաւ երկիշխանութիւն։ Արեւելեան Հայաստանի տարածքին ստեղծուած խանութիւններու գլուխը կանգնեցան թուրքալեզու ցեղերու առաջնորդներ, որոնք յաճախ չէին ենթարկուեր կեդրոնական իշխանութեանը։ Երեւանի, Գանձակի ու Նախիջեւանի խանութիւնները յաճախ վասալական կախման մէջ կ'իյնային վրաց թագաւորիի կողմէ, իսկ Ղարաբաղի խանութիւնը՝ կը շարունակէին ազդեցիկ մնալ Արցախի և Սիւնիքի մելիքները։ 18-րդ դարի վերջին իրավիճակը նպաստաւոր էր Ռուսաստանի համար՝ կրկին Կովկաս արշաւելու և զայն պարսիկներէն ու թուրքերէն գրաւելու համար։ Այս մէկը ռուսական արքունիքին համար համոզիչ կ'երեւեր, քանի որ անոնք մինչ այդ կարողացեր էին յաղթանակներ տանիլ թէ՛ Օսմանեան կայսրութեան (1768-1774, 1787-1792), թէ՛ Ղաջարական Պարսկաստանի դէմ (1796): Հայ հոգեւոր և քաղաքական վերնախաւը երկրի ազատագրութեան համար նոր ծրագիրներ նախապատրաստած էր (Հիւսիսային, Հարաւային)։
Արեւելեան Հայաստանի նուաճում
ԽմբագրելՀիմնական յօդուածներ՝ Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804-1813), Ռուս-թուրքական պատերազմ (1806-1812), Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828), Ռուս-թուրքական պատերազմ (1828-1829), եւ Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878)
1804-1813 թուականներու ռուս-պարսկական առաջին պատերազմէն ետք կը կնքուի Կիւլիստանի պայմանագիրը, որով Ռուսական կայսրութեան կ'անցնի Արեւելեան Վրաստանը (Շորագեալ-Շիրակի, Լոռի-Փամբակի ու Ղազախ-Շամշադինի հետ), ինչպէս նաեւ շարք մը խանութիւններ՝ Գանձակի (Շակաշէն եւ Գարդման), Ղարաբաղի (Արցախ, հարաւային Ուտիք, Զանգեզուր), Շաքիի, Շատախի, Շիրվանի, Պաքուի, Ղուպայի, Դերբենդի և Ջավադի։ Պայմանագրին մէջ առանձին նշուած էին նաեւ Արցախի մելիքներու կնիքները։ Հայ մելիքներուն կը տրուէր ռուսահպատակ ազնուականներու իրաւունքներ, անոնք իրաւասութիւն կ'ստանան տիրանալ բարձրաստիճան զինուորական ծառայութեան։ Ռուսաստանը զուգահեռ կը մղեր նաեւ երկու պատերազմ՝ Օսմանեան կայսրութեան եւ Ֆրանսայի դէմ։
1826-1828 թուականներուն ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմէն ետք կնքուած Թուրքմենչայի պայմանագրով Ռուսական կայսրութեան կ'անցնի նաեւ Երեւանի ու Նախիջեւանի խանութիւնները ու Օրտուպատի շրջանը։ Նոյն տարին տեղի կ'ունենայ հերթական ռուս-թուրքական պատերազմը (1828-1829), որու ժամանակ ռուսական բանակը կը գրաւէ շարք մը հայկական գաւառներ։ Իբրեւ արդիւնք Ռուսաստանին կը միանայ միայն Ախալցխան եւ Ախալքալաքը։ Ներսէս Ե. Աշտարակեցի կաթողիկոսի եւ Պարսկաստանի մէջ ռուսական դեսպան Ալեքսանտր Կրիպոյետովի ջանքերով հնարաւորութիւն կը ստեղծուի հայերուն ետ վերադառնալ հայրենիք. Իրանէն 40-42 հազար հայեր, իրենց հետ նաեւ՝ փոքրաքանակ ասորիներ, հանգրուան կը գտնեն ազատագրուած Հայաստանի մէջ։ Աւելի ուշ Հայաստան կը տեղափոխուին եւս 75-80 հազար հայեր Էրզրումի, Պայազիտի ու Կարսի վիլայեթներէն։ Մեծաքանակ իսլամական բնակչութիւնը կը լքէ երկիրը։ Նոր պատերազմի արդիւնքով գրաուած տարածքներով կը կազմուի Հայկական մարզը (1828-1840), ապա՝ Շիրակի միացումով՝ Երեւանի նահանգը (1849-1918)։ Միւս հայկական տարածքները՝ Ուտիքը, Արցախն ու Սիւնիքի հարաւը, Շաքիի հետ կը կազմեն Էլիզապեթփոլի նահանգը (1868-1918)։ Լոռին ու Ջավախքը կը մնան Թիֆլիսի նահանգի (1846-1918) կազմ։ Արեւելեան Հայաստանի հարաւը՝ Մակուի, Խոյի, Ղարատաղի եւ Ուրմիայի խանութիւնները, կը մնան Պարսկաստանի կազմում։
1877-1878 թուականներուն ռուս-թուրքական պատերազմի արդիւնքով Ռուսաստանին միացած են հայկական և վրացական տարածքներ, որոնցմով ձևաւորուած են Պաթումի և Կարսի մարզերը։
Վարչական բաժանում
ԽմբագրելՆահանգներ և մարզեր
ԽմբագրելՀիմնական յօդուած՝ Կովկասի փոխարքայութիւն
Արեւելեան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ մայրաքաղաք Փեդերսպուրգի մէջ ստեղծուած էր յատուկ կոմիտէ, որ զբաղելու էր տարածաշրջանի մէջ վարչական բաժանումներ հիմնելու խնդիրով։ Միաժամանակ Հայաստանի ինքնավարութիւնը ստեղծելու՝ «Հայոց թագաւորութիւն» նախագիծը ներկայացուցեր է Խաչատուր Լազարեանը, որը մերժուած է կառավարութեան կողմէ։ 1801 թուականին ստեղծուած Վրացական նահանգի օրինակով 1828 թուականի մարտին Արեւելեան Հայաստանի նորագրաւ տարածքներէն կը կազմաւորուի վարչական նոր միաւոր՝ Հայկական մարզ անունով։ Անոր զուգահեռ, ռուսական արքունիքը կը ցանկանար հայ հոգեւորականութեան հեղինակութիւնը օգտագործել, իր իշխանութիւնը հայ ժողովուրդի վրայ ամրապնդելու համար։ Եկեղեցին բարեփոխելու նպատակով 1833 թուականին ստեղծուեցաւ յատուկ յանձնաժողովներ, իսկ 1836 թուականի մարտ 11-ին ընդունուեցաւ կանոնադրութիւն (ռուս.՝ положение), որով կը սահմանէին հայ եկեղեցիի իրաւունքներն ու պարտականութիւնները։
1840 թուականին Անդրկովկասը ենթարկուած էր վարչական նոր բաժանումի։ Ստեղծուած էր երկու միաւոր՝ Վրացա-Իմերեթական նահանգ և Կասպիական մարզ։ Երկրորդին մէջ էին միայն Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը՝ որպէս Ղարաբաղի գաւառ, իսկ մնացած ամբողջ երկիրը, գաւառներու վերածուած, դարձաւ Վրացա-Իմերեթական նահանգի մաս։ Չորս տարի ետք կը հիմնուի Կովկասի փոխարքայութիւնը։ 1846 թուականին երկրամասը կրկին կ'ենթարկուի վարչաքաղաքական բաժանումի. այս անգամ ստեղծուեցան Թիֆլիսի (1846-1918), Քութայիսի (1846-1918), Շատախի (1846-1859) և Դերբենդի (1846-1860) նահանգները։
1849 թուականին յատուկ հրամանագրով Թիֆիլիսէն անջատուէր է Երեւանի նահանգը։ Անոր մեջ ժամանակաւորապէս ընդգրկուած էին Մեղրին եւ Տաշիրը։ 1859-1860 թուականներուն ստեղծուած են Պաքուի նահանգը (1859-1918) եւ Տաղսդանի մարզը (1860-1918)։ Որոշ ժամանակ ետք ձեւաւորուեցաւ նոր՝ Էլիզապէթփոլի նահանգը (1868-1918), որուն մէջ միաւորուէր էր Ղազախի և Էլիզապէթփոլի գավառները Թիֆլիսը, Շուշին և Զանգեզուրը՝ Պաքուի նահանգէն։
Հայկական գաւառներ
Խմբագրել19-րդ դարու ընթացքին Ռուսական կայսրութեան գերազանցօրէն միացած էին Արեւելեան Հայաստանի գաւառները։ Թէեւ ռուսերը 1828-29 եւ 1877-78 թուականներուն յաջող յաղթանակներ կարողացան տանիլ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, սակայն Էրզրումը, Վանը, Մուշը և Պայազիտը շարունակեցին մնալ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին մէջ։ Էրզրումի վիլայէթը մասամբ կ'ընդգրկէր Արարատ նահանգի որոշ գաւառներ։
Պատմական Հայաստանի արեւելեան նահանգներն էին՝ Գուգարքը, Ուտիքը, Արցախը, Սիւնիքը, Արարատը, Վասպուրականը, Փայտակարանը, Պարսկահայքը։ Վերջին երկուքը Մեծ Հայքէն վերջնականապէս անջատուած էին 387 թուականի բաժանումի ժամանակ, եւ այլեւս չէին ընդգրկուէր հայկական պետականութիւններու կազմին մէջ. պատճառը՝ այդ շրջաններուն մէջ խիստ սակաուաթիւ հայ բնակչութիւն ըլլալն էր։ 17-րդ դարու ընթացքին հայերու մեծ զանգուած մը Արարատեան դաշտէն վերաբնակեցաւ Պարսկահայքի տարածքի՝ Ուրմիոյ լիճի արեւմտեան ափերուն, սակայն այդ մինչեւ օրս կը մնայ Իրանի կազմին մէջ։ Փայտակարանի մեծագոյն մասը ամփոփուած էր Պաքուի նահանգին մէջ։ Վասպուրականը բաժնուած էր երեք տերութիւններու մէջ, թէեւ գերակշիռ մասը օսմանահպատակ Վանի նահանգի մէջ էր։ Ռուսական կայսրութեան տարածքի մէջ էր միայն Նախիջեւանը՝ Վասպուրականի Գողթն գաւառը։ Աւելի ուշ ռուսերը գրաուեցին նաեւ մէկ նահանգ-աշխարհ արեւմտեան Հայաստանէն՝ Տայքը։ Ռուսահպատակ հայկական տարածքները տեղաբաշխուած էին վարչաքաղաքական հետեւեալ միաւորներու միջեւ՝
| Պատմական Հայաստանի
«աշխարհներ» |
Ռուսական կայսրութեան
նահանգներ |
Ռուսական կայսրութեան
գաւառներ |
|---|---|---|
| Արարատ (22 գաւառ) | Երեւանի նահանգ
Կարսի մարզ |
Աղեքսանտրափոլի գաւառ, Երեւանի գաւառ, Էջմիածնի Գաւառ,
Սուրմալուի գաւառ, Կաղզուանի գաւառ, Կարսի գաւառ |
| Արցախ (12 գաւառ) | Էլիզապէթփոլի նահանգ | Շուշիի, Ճապրայելի, Ճեւանշիրի |
| Գուգարք (13 գաւառ) | Կարսի մարզ | Արտահանի, Ախալցխայի, |
| Սիւնիք (12 գաւառ) | Երեւանի նահանգ | Նոր Պայազիտի, Շարուր-Դարալագեազի, |
| Տայք (8 գաւառ) | Կարսի մարզ
Պաթումի մարզ |
Օլթիի, Արտուին |
| Ուտիք (8 գաւառ) | Էլիզապէթփոլի նահանգ | Էլիզապէթփոլի, Ղազախի, Շուշիի, Ճապրայելի, Ճեւանշիրի |
Տայքը և Գուգարքի հիւսիսային հատուածները 387 թուականի բաժանումէն ետք անջատուեր են Մեծ Հայքէն, մտեր են Բիւզանդիոնի կազմին մէջ։ Անոնք համարուած են Բագրատունիներու հայրենի տարածքները, սակայն յաճախ և պարբերաբար բնակացուած են ուղղափառ յոյներու, վրացիներու կողմէ, երբեմն ուղղափառութիւն են ընդուներ տեղի հայերը։ Բագրատունիներու իշխանութեան տակ են յայտնուեր վրացական և աբխազական շարք մը իշխանութիւններ, Անոնցմէ ճիւղ մը Վրաստանի մէջ հասնելով արքունի իշխանութեան՝ յայտնի դառնալով որպէս «Բագրատունիներ»։ Տարածքները վիճելի համարուած են Վրաստանի և Հայաստանի միջև՝ 1918 թուականէն ի վեր. Արտուինի, Արտահանի, Ախալցխայի և Ախալքալաքի գաւառները չեն մտեր Հայաստանի առաջին հանրապետութեան կազմին մէջ, իսկ Պորչալուի եւ Օլթիի գաւառներու մեծ մասը մասնակիօրէն եղեր են ՀՀ կազմին մէջ։
Բնակչութիւն
Խմբագրել1897 թուականին Ռուսական կայսրութիւնը կատարեց մարդահամար, արդիւնքները տպագրուեցան 1905 թուականին։[1]
| Վարչական միաւոր | Կեդրոն | Տարածք | Բնակչութիւն | Հայեր |
|---|---|---|---|---|
| Աղեքսանտրափոլի գաւառ | Աղեքսանտրափոլ | 3,760 Քմ2 | 165,503 | 141,522 (85.5%) |
| Երեւանի գաւառ | Երեւան | 3,030 քմ2 | 150,879 | 58,148 (38.6%) |
| Էջմիածնի գաւառ | Վաղարշապատ | 3,858 քմ2 | 124,237 | 77 572 (62.4%) |
| Նախիջեւանի գաւառ | Նախիջեւան | 4,392 քմ2 | 100,771 | 34,672 (34.4%) |
| Նոր Պայազիտի գաւառ | Նոր Պայազիտ | 4,731 քմ2 | 122,573 | 81,285 (66.3%) |
| Շարուր-Դարալագեազի գաւառ | Նորաշէն | 2,973 քմ2 | 76,538 | 20 726 (27.1% |
| Սուրմալուի գաւառ | Իգտիր | 3,688 քմ2 | 89,055 | 27,075 (30.4%) |
| Երեւանի Նահանգ | Երեւան | 26,432 քմ2 | 829,556 | 441,000 (53.2%) |
| Էլիզապէթփոլի գաւառ | Էլիզապէթփոլ | 8,759 քմ2 | 162,778 | 43,040 (26.4%) |
| Զանգեզուրի գաւառ | Կորիզ | 7,773 քմ2 | 137,871 | 63,622 (46.1%) |
| Ղազախի գաւառ | Ղազախ | 6,856 քմ2 | 112,074 | 43,555 (38.9%) |
| Շուշիի գաւառ | Շուշի | 4,912 քմ2 | 138,771 | 73,953 (53.3%) |
| Ճապրայելի գաւառ | Ճապրայել | 3,327 քմ2 | 72,719 | 19,551 (26.9%) |
| Ճեւանշիրի գաւառ | Թարթառ | 5,483 քմ2 | 66,360 | 15,746 (23.8%) |
| Էլիզապէթփոլի Նահանգ
(մայն հայկական գաւառները) |
Էլիզապէթփոլ | 37,110 քմ2 | 690,583 | 259,467 (37.6%) |
| Արտահանի գաւառ | Արտահան | 5,645 քմ2 | 65,763 | 1,918 (2.9%) |
| Կաղզուանի գաւառ | Կաղզուան | 4,417 քմ2 | 59,230 | 21,648 (36.6%) |
| Կարսի գաւառ | Կարս | 5,905 քմ2 | 134,142 | 46,715 (34.8%) |
| Օլթիի գաւառ | Օլթի | 2,960 քմ2 | 31,519 | 3,125 (10.0%) |
| Կարսի մարզ | Կարս | 18,927 քմ2 | 290,654 | 73,406 (25.2%) |
| Ախալցխայի գաւառ | Ախալցխայ | 2,572 քմ2 | 68,837 | 15,144 (22.0%) |
| Ախալքալաքի գաւառ | Ախալքալաք | 2,696 քմ2 | 72,709 | 52,539 (72.3%) |
| Պորչալուի գաւառ | Շուլաուէր | 6,759 քմ2 | 128,587 | 47,423 (36.9%) |
| Թիֆլիսի Նահանգ
(միայն հայկական գաւառները) |
Թիֆլիս | 12,027 քմ2 | 270,133 | 115,106 (42.6%) |
| Արտուինի գաւառ | Արտուին | 3,908 քմ2 | 56,140 | 7,819 (14.0%) |
| Արեւելեան Հայաստան | 98,404 քմ2 | 2,137,066 | 896,798 (42.0%) |
Տնտեսութիւն
ԽմբագրելԳիւղատնտեսութիւն
ԽմբագրելՀիմնական յօդուած՝ Գիւղացիական վերակազմաւորում Հայաստանի մէջ (1870)
1830-ական թուականներուն Արեւելեան Հայաստանի մեծ մասի ազատագրումով և հայ բնակչութեան ներգաղթով նպաստաւոր պայմաններ ու հեռանկարներ ստեղծուեցան տնտեսական, քաղաքական ու մշակոյթային զարգացման համար։[2] Վարչաքաղաքական բաժանումներու հետեւանքով սկսեցան ուրուագծել Հայաստանի սահմանները։ Առաջին 30 տարիներու ընթացքին ցանքատարածութիւնները աւելցան 2.5 անգամով, կրկնապատկուեցաւ անասուններու գլխաքանակը։ Արարատեան դաշտի եւ լեռնային գոգաւորութիւններու ցորենի ու գարիի արտադրութիւնը հնգապատկուեցաւ, բրինձինը՝ աւելցաւ 2.5 անգամ, բամպակինը եւ վուշինը՝ գրեթէ 4 անգամ։ Միայն 3 տարուայ մէջ՝ 1861-1864 թուականներուն, բամպակի արտադրութիւնը տասնապատկուեցաւ՝ հասնելով 300 հազար փութի (4900 տոննա)[3]։ Զգալի առաջընթաց ապրեցաւ այգեգործութիւնը եւ խաղողագործութիւնը։ Շուկային համապատասխան՝ փոփոխութիւններ կրեցին իւղատու բոյսերու արտադրութիւնը, շերամապահութիւնը, բանջարաբուծութիւնը։
Ռուսերը կը շարունակէին պատերազմներ մղել Օսմանեան կայսրութեան դէմ՝ Մերձաւոր Աեւելքի մէջ նոր տարածքներ գրաւելու նպատակով։ Ռուս-թուրքական հերթական՝ 1853-56 թուականներու Խրիմի պատերազմի ընթացքին մահացած էր Նիկոլայ I կայսրը, որուն 1855 թուականին կը փոխարինէ Ալեքսանտր II-ը։ Ան 1861 թուականին փետրուար 16-ի հռչակագրով վերցուց միջնադարեան պետութիւններուն յարիր ճորտատիրութիւնը։ Այդ բարեփոխումը վճռական նշանակութիւն ունեցաւ երկրի առաջընթացքին, պուրժուական յարաբերութիւններու ուղիով ընթանալու համար։ Անոր մեծապէս նպաստեցին նաեւ կատարուած վարչական, դատական, զինւորական բարեփոխումները։ Կովկասի մէջ այդ կանոնադրութիւնը օրէնքի ուժ ստացաւ 1870 թուականի մայիս 14-ին՝ կայսրի ստորագրութեամբ։[4] Թէպէտեւ գիւղացիական բարեփոխումները կը վերաբերէին միայն կալուածատիրական գիւղացիներուն, ոչ՝ պետական եւ վանքապատկան հողատիրութիւններու բնակչութեանը։ Անոնք արդէն իսկ իրաւունք ունէին փրկագնման կամ ետգնման միջոցով ձեռք բերել հող, անոնցմէ որոնք ի վիճակի չէին վճարելու։[5] Միայն 1877 թուականի Սեպտեմբեր 5-ի եւ 1883 թուականի Մարտ 15-ի լրացուցիչ հրամանագիրերով 1870 թուականի օրէնքը տարածուեցաւ նաեւ կալուածատիրական այն գիւղացիներու վրայ, որոնք դուրս մնացեր էին վերակազմաւորման գործադրութեան շրջանակներէն։
Արդիւնաբերութիւն
ԽմբագրելՀիմնական յօդուած՝ Դրամատիրութեան զարգացումը Անդրկովկասի մէջ
Ալեքսանտր II կայսրի իշխանութեան շրջանին (1855-1881) սկսեցան զարգանալ պուրժուական յարաբերութիւնները։ Դրամատիրութիւնը կը զարգանար նաեւ Անդրկովկասի մէջ։ Ձեռքի աշխատանքը աստիճանաբար սկսեր էր մեքենայացուիլ, կարգաւորուէր էին խճուղային ճանապարհներ, նորոյթ էր երկաթուղիներու կառուցումը։ 1883 թուականին սկսեցաւ գործել Պաքու-Թիֆլիս-Պաթում, իսկ 1899 թուականին՝ Թիֆլիս-Աղեքսանտրափոլ-Կարս երկաթուղին։ 1901 թուականին Աղեքսանտրափոլը կապուեցաւ Երեւանի հետ։ Անոր շնորհիւ Ռուսաստանէն ներմուծուեցաւ արդիւնաբերական արտադրանք, իսկ Անդրկովկասէն ու Հայաստանէն կը փոխադրուէր գիւղատնտեսական ապրանք. Երեւան եւ Աղեքսանտրափոլ քաղաքներու առեւտրական շրջանառութիւնը դարու վերջին տասնամեակներուն 1860-ական թուականներու համեմատութեամբ բազմապատկուեցաւ աւելի քան երեք անգամ։ Բազմապատկուեցաւ նաեւ ցորենի, բամպակի, գինիի, գոնյակի, մետաքսի, ծխախոտի, բուրդի, չոր միրգի առեւտուրն ու արտահանումը։
Լեռնային տառածք ունեցող Հայաստանի արդիւնաբերութեան գլխաւոր ճիւղը պղինձի եւ աղի արտադրութիւնն էր։ Առաջինին կեդրոններն էին Լոռիի հիւսիսը (Բորչալուի գաւառ) ու Սիւնիքի հարաւը (Զանգեզուրի գաւառ)։ Միայն վերջինին եթէ 1870-1900 թուականներուն պղինձի արտադրութիւնը 13 000 փութէն հասաւ 71 000-ի։ Յետագային՝ առաջին աշխարհամարտի նախօրեակին, այդ թիւը հասաւ համառուսաստանեան պղինձի պահանջքի 17 տոկոսը (մոտ 350 հազար փութ)։ Բազմացաւ նաեւ աղի արտադրութիւնը. կը մշակուէին նաեւ Երեւանի նահանգի (Կողբ-Սուրմալու, Նախիջեւան) եւ Կարսի մարզի (Կաղզուանի) աղահանքերը։ Արարատեան դաշտի մէջ բացուեցան բամպակի, Շուշիի եւ Նախիջեւանի մետաքսի, Երեւանի մէջ՝ գինիի, գոնյակի, Աղեքսանտրափոլի մէջ՝ կաշիի մշակման եւ այլ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններ։ Թիֆլիսի թեթեւ եւ սնունդի արդիւնաբերութեան մէջ մեծ էր հայ ձեռնարկատերերու տեսակարար կշիռը։
Անդրկովկասի հայաշատ եւ հայկական քաղաքներ (1897 թուական). հայերու թիւը այս քաղաքներու մէջ կը հասներ մինչև 200 հազարի, կամ ընդհանուր բնակչութեան 1/3-ը։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին ընդլայնեցան հայկական քաղաքները. Երեւանի բնակչութիւնը հասաւ 32 հազարի, Աղեքսանտրափոլի մէջ՝ 35 հազարի, Շուշիի մէջ՝ 43 հազարի, Կարսի մէջ՝ 30 հազարի։ 1920-ական թուականներուն Թիֆլիսի բնակչութիւնը անցաւ 300 հազարը (այդ թիւին՝ 100 հազար հայ)[6], Պաքուի մէջ՝ 450 հազարը (այդ թիւին՝ 167 հազար հայ)[7], իսկ Երեւանինը՝ 67121, (այդ թիւին՝ 59838 հայ)[8]։
Քաղաքականութիւն
ԽմբագրելԻրավիճակը 19-րդ դարու վերջաւորութեան
Խմբագրել19-րդ դարու երկրորդ կէսին Հայաստանի մէջ կրթութեան մակարդակը բարձրացած էր. բացուած էին ծխական դպրոցներ, ուսուցիչները կը վերապատրաստուէին ինչպէս Կովկասի մէջ, նոյնպէս ալ՝ Ռուսաստանի և Եւրոպայի ուսումնական կեդրոններուն մէջ[9]։ Ճեմարան-վարժարաններէն էին Աստրախանի Աղապապեան, Երեւանի Աբովեան, Թիֆլիսի Ներսէսեան, Մոսկուայի Լազարեան, Խրիմի Խալիպեան կեդրոնները։ Ծխական դպրոցներ կային գրեթէ բոլոր քաղաքներու, նաեւ մեծ գիւղերու մէջ, առանձնացուած էին յատուկ արական հոգեւոր (Ախալքալաքի Մեսրոպեան, Ախալցխայի Կարապետեան, Բաքուի Գրիգոր Լուսաւորիչի, Թիֆլիսի Սուրբ Նշան եկեղեցիի, Նոր Նախիջեւանի Սուրբ Խաչ վանքի, Շուշիի թեմական, Մեղրեցոց Ս. Աստուածածին եկեղեցիի) եւ իգական (Աղեքսանպրափոլի Արղութեան, Ախալցխայի Եղիսաբեթեան, Բաքուի Հռիփսիմեան, Գանձակի Հռիփսիմեան, Գաւառի Հռիփսիմեան, Երեւանի Հռիփսիմեան, Թիֆլիսի Գայանեան, Յովնանեան եւ Մարիամեան, Նոր Նախիջեւանի Կոկոեան եւ Հռիփսիմեան, Շուշիի Հռիփսիմեան, Վաղարշապատի Հռիփսիմեան) դպրոցները։ Կրթութեան մակարդակի բարձրացումով պայմանաուորուած էր նաեւ հասարակական-քաղաքական կեանքի աշխուժացումը։ Այդ նպատակով 1869 թուականին Աղեքսանտրափոլի մէջ (Գիւմրի) ստեղծուեցաւ «Բարենպատակ ընկերութիւնը» ուսուցիչ Արսէն Կրիտեանի ղեկավարութեամբ, իսկ 1874 թուականին Ղարաքիլիսայի մէջ (Վանաձոր) ստեղծուեցաւ «Հայրենիքի սիրոյ գրասենեակ» խմբակը։ Այսպիսի հասարակական աշխուժութիւնը վառ արտայայտուեցաւ 1877-78 թուականներու ռուս-թուրքական պատերազմի տարիներուն։
.jpg)
1881 թուականի Մարտ 1-ին բարեփոխիչ կայսր Աղեքսանտր II-ը սպանուեցաւ մայրաքաղաք Փեդերսբուրգի մէջ։ Անոր որդին՝ Աղեքսանտր III-ը (1881-1894), խստացուց երկրի կառավարումը, խստացուց ազգային հալածանքները Ռուսաստանի ժողովուրդներու նկատմամբ։ Կովկասի փոխարքայութեան մէջ նոյնպէս զգալի դարձան ժողովրդական ճնշումները. արգիլուեցան հայ ֆիդայիներու անցքը Անդրկովկասէն դէպի Արեւտմեան Հայաստան։ Պատճառը Պեռլինի երեսփոխանական համաժողովին հայերուն սիրաշահելու արդիւնքն էր. Արեւմտեան Հայաստանի մէջ ձգտում և ցանկութիւն կար ինքնավարութիւն ստեղծելու։ Այդ երեւոյթը վարակիչ կարող էր դառնալ կովկասեան ժողովուրդներու համար։ Անոր զուգահեռ՝ սահմանափակուեցան Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի եւ Էջմիածնի Մայր աթոռի իրաւունքները. ռուսական իշխանութիւնները գաղտնի հսկողութիւն սահմանեցին Էջմիածնի վրայ։ Հայկական դպրոցներու վրայ սահմանուեցաւ խիստ յսկողութիւն։ Լոռիի, Սեւանի աւազանի, Կարսի մարզի, Զանգեզուրի ու Ղազախի գավառներու մէջ բնակութիւն հաստատեցին հարիւրաւոր ռուսական ընտանիքներ։ Հասարակական-քաղաքական աշխուժութիւնը անով չմարեցաւ. ստեղծուեցան խմբակներ ու կազմակերպութիւններ (Երիտասարդ Հայաստան), այնպէս ալ կուսակցութիւններ՝ ինչպէս Արեւելեան Հայաստանի նաեւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, նոյնպէս ալ գաղթավայրերու մէջ։ Ռուսահայ իրականութեան մեջ մեծագոյն եւ ամենաազդեցիկ քաղաքական միաւորումը Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնն էր։
Ազգային ճնշումները աւելի խստացան Նիկոլայ II-ի օրով (1894-1917)։ Կովկասի փոխարքա իշխան Գ.Գոլիցինիի սադրանքով կայսրը 1903 թուականի Յունիս 12-ին ստորագրեց յատուկ օրէնք, որով պետութեան կ'անցներ հայկական հոգևոր հաստատութիւններուն պատկանած ամբողջ շարժական եւ անշարժ գոյքը։ Որոշ վայրերու մէջ անոնք կը դիմագրուէին եւ արիւնալի բախումներ տեղի ունեցան։ Յիշարժան էին Էլիզապէթփոլ քաղաքի մէջ տեղի ունեցած դէպքերը։
Ռուսական Յեղափոխութիւն
ԽմբագրելՀիմնական յօդուածներ՝ Ռուսական Յեղափոխութիւն (1905-1907) եւ Հայ-թաթարական ընդհարումներ
1905 թուականի Յունուար 9-ին Բեդերսպուրգի մէջ կը գնդակահարեն խաղաղ ցոյցի ելած (22) բանւորներ։ Այդ օրը յիշատակելի կը դառնայ որպէս «Արիւնոտ կիրակի»։ Անով սկսեցաւ Ռուսաստանի պուրժուայ-տեմոգրադական առաջին յեղափոխութիւնը։ Այն նպատակ ունէր տապալել ցարիզմը եւ երկրին մէջ հաստատել ժողովրդավարական կարգեր։ Պայքարին մէջ ընդգրկուեցաւ նաեւ Անդրկովկասը. սկսեցան գործադուլներ Թիֆլիսի և Պաքուի շրջանները։ Հայաստանի մէջ սկզբնական շրջանին գործադուլներ կատարուեցան Ալաւերտի հանքային աշխատանքներու շրջանի բանւորներու կողմէ, Դսեղի եւ Մարցի գիւղացիները։ Յեղափոխութեան աշխուժացումը կասեցնելու նպատակով իշխանութիւնները սկսեցան կրօնական եւ ազգային թշնամութիւնները բորբոքեցնել տարբեր ժողովուրդներու միջև։ Անդրկովկասի մէջ այս քաղաքականութիւնը ուղղուած էր հայերու եւ կովկասեան թաթարներու (ազրպէյճանցիներու) դէմ։ Առաջին ընդհարումները տեղի ունեցան Փետրուար 6-ին Պաքուի՝ նահանգապետ Միխայէլ Նակաշիձէի հրահրումով։ Արիւնոտ բախում մը տեղի ունեցաւ հայերու եւ թաթարներու միջև. կ'սպանէին թաթար դպրոցական մը, խանութպան մը[10]։ Որու հետեւանքով զոհ կ'երդային 126 թաթար եւ 218 հայ։ Այս վարկածը կրկնուեցաւ Անդրկովկասի մնացեալ վայրերու մէջ նոյնպէս։
Բախումները ընդգրկեցին հայաբնակ, բայց եւ թուրքաշատ Էլիզապէդփոլի նահանգը։ Բախումներ տեղի ունեցան Բանանց, Գետաբէկ եւ այլ գիւղերու մէջ, Գանձակ եւ Շուշի քաղաքներուն մեջ։ Հայ ժողովուրդին ինքնապաշտպանութիւնը իր վրայ ստանցնած էր նորաստեղծ Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը։ Նշանաւոր հայդուկներ Նիկոլ Դումանը, Վարդանը (Խանասորի Վարդան), Քեռին (Արշակ Գաւաֆեան) եւ միւսները կը ղեկավարէին դիմադրական մարտերը։ Շուշիի մէջ տեղի ունեցան արիւնալի բախումներ, որոնցմէ ետք քաղաքէն հեռացան ինչպէս հայ, այնպէս ալ իսլամադավան բնակչութեան զգալի մէկ հատուածը։ Ազգային բախումները հասան մինչեւ Երեւանի նահանգ. Նախիջեւանի գաւառի 52 խառն բնակչութեամբ գիւղերէն 47-ը ենթարկուեցան հարձակումներու, որոնցմէ 19-ը դատարկուեցաւ իբրեւ արդիւնք պատահարին։ Նախիջեւանի մէջ սպանուածներու թիւը հասաւ 239-ի։ Յետագային հայերը յարձակեցան թաթարական գիւղի մը վրայ եւ սպաննեցին 39 մարդ[11]։ Աւելի ուշ Պաքուի մէջ հրդեհուեցան հայերուն պատկանող նաւթահորեր եւ նաւթագործարաններ։ 1905 թուականի աշնանը ընդհարումներու ալիքը հասաւ հայաշատ Թիֆլիս քաղաք. հայկական ինքնապաշտպանութիւնը գլխաւորեց Արմէն Գարոն (Գարեգին Փաստրմաճեան)։ Հայ-թաթարական կռիւներու ժամանակ համերաշխութեան կոչերով հանդէս եկան Յովհաննէս Թումանեանը ու ազրպէյճանցի գրող Միրզա Սաբիրը։
1905 թուականի Հոկտեմբեր 17-ին կայսրը հռչակագիր մը հրապարակեց, որով կ'ազդարարեր «քաղաքական ազատութիւններու անխախտ հիմքերը» եւ օրէնսդիր Դումայի (Խորհրդարանի) կը հրավիրէ։ 1906 թուականի Սեպտեմբերին ցարական իշխանութիւնները դադարեցուցին երկրին մէջ բռնկուած ընդհարումները, քանի որ այլեւս կարիք չկար ապակայունացնելու իրադարձութիւնները:
Առաջին աշխարհամարտ
ԽմբագրելՀիմնական յօդուածներ՝ Հայկական կամաւորական շարժում (1914-1918) եւ Կովկասեան ճակատ
1914 թուականի Օգոստոս 1-ին սկսած առաջին համաշխարհային պատերազմը կը մղուէր մի քանի մեծ ճակատներու վրայ։ Պատերազմի ընթացքին սուլթանական Թուրքիան կը ձգտէր գրաուել Կովկասը, Խրիմը, Իրանական Ատրպատականը եւ Միջին Ասիան։ Ցարական Ռուսաստանի նպատակն էր գրաուել Արեւմտեան Հայաստանը, Կոստանդնուպոլիսը, ֆոսֆորի եւ Տարտանելի նեղուցները։ Օսմանեան կայսրութեան դէմ ռուսերը բացեր էին Կովկասեան ճակատը (Սև ծովէն մինչև Ուրմիոյ լիճ՝ 720 քմ երկարութեամբ), ուր մարտական գործողութիւնները սկսելու վրայ էին 1914 թուականի Հոկտեմբեր 29-30-ին։ Թուրքերը կեդրոնացած էին 300 հազար, իսկ ռուսերը՝ շուրջ 200 հազար զինուոր։ Սկիզբը թուրքերը գրաուեցին մի քանի շրջաններ եւ կոտորեցին տեղի քրիստոնեայ բնակչութիւնը։ Կարճ ժամանակէ մը ետք ռուսերը Սարիղամիշ քաղաքի շրջանը հակահարուած տալով կ'անցնին հարձակումի։
Ռուսական կայսրութեան մէջ բնակող շուրջ 2 միլիոն 54 հազար հայերէն ռուսական բանակ կը զորակոչուին մօտ 200 հազար հոգի։ Անոնցմէ բացի՝ կը ստեղծուին նաեւ կամաւորական ջոկատներ՝ Արեւմտեան Հայաստանը ազատագրելու համար։ Կազմակերպման աշխատանքները իր վրայ ստանցնած էր Թիֆլիսի մէջ գործող Հայկական ազգային Պիւրօն՝ Դաշնակցութեան գլխաւորութեամբ։ Կը կազմակերպուին չորս ջոկատներ, հրամանատարներն էին՝ Անդրանիկը, Դրօն, Համազասպը, Քեռին։ Անոնք կ'ուղղուին համապատասխանաբար Խոյ-Դիլման-Վան, Իգտիր-Պայազիտ-Բերկրի-Վան, Կաղզուան-Ալաշկերտ-Մանազկերտ-Բաղեշ, Սարիղամիշ-էրզրում ուղղութիւններով։
1915 թուականին ռուսական զորքերը եւ հայ կամաւորները, կը մտնեն Հիւսիսային Իրան, այնտեղէն՝ Արեւմտեան Հայաստան՝ Վանի վիլայէթ։ Ոգեւորւելով այս իրադարձութիւններէն՝ հայերու նոր խումբեր կ'անցնին կամաւորներու շարքը. կը կազմուին նաեւ երեք ջոկատ՝ Վարդանի (Սարգիս Մեհրաբեան), Իշխանի (Յովսէփ Արղութեան), Գայի (Հայկ Բժշկեան) գլխաւորութեամբ։ Յաջորդ տարին թուրքերէն կը գրաուեն Էրզրումը, Տրապիզոնը եւ այլ քաղաքներ։ Այս ընթացքին 500 կամաւորականներ պարգեւատրուեցան ռուսական Գէորգիեւեան խաչերով եւ շքանշաններով։ Կասեցնելով առաջընթացը՝ ռուսական զինուորական հրամանատարութիւնը ուժերը կենտրոնացուց եւրոպական ճակատ՝ Գերմանիայի եւ Ավստրիա-Հունկարիայի դէմ։ Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրումը վերջնականապէս կասեցուեցաւ 1917 թուականի հոկտեմբերեան յեղափոխութեամբ. Դեկտեմբերին կը ստորագրուի Երզնկայի զինադադարը։
1917 թուականի Սեպտեմբեր-Հոկտեմբեր ամիսներուն Թիֆլիսի մէջ կայացաւ Արեւելահայերու առաջին համագումարը, ուր քննարկուեցաւ արտաքին եւ ներքին բնոյթի շարք մը կարեւոր խնդիրներ, բազմակուսակցական սկզբունքով ստեղծուեցաւ 15 հոգիէ բաղկացած Հայոց ազգային խորհուրդ՝ Աւետիս Ահարոնյանի գլխաւորութեամբ։ Այն ունէր զինուորական, գաղթականութեան, դպրոցական, պարենաւորման, բժշկական եւ այլ բաժիններ։ Նման խորհուրդներ եւս ստեղծուեցան Պաքու, Երեւան, Շուշիի եւ այլուր։ Անոնք ազգային իշխանութեան մարմիններ էին, որոնք ստեղծուած էին Անդրկովկասեան յատուկ կոմիտէի եւ դասակարգային հիմքով ստեղծուած բանւորներու, զինւորներու եւ գւղացիներու խորհուրդներու կողքին։ Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնը Հայաստանի մէջ ունեցաւ իր արձագանքը. վրաց մենշեւիկները, հայ դաշնակցականները եւ ազրպէյճանական մուսաֆաթականները, հեղինակազրկուած ՕԶաԿոմի փոխարէն ստեղծեցին իշխանութեան նոր մարմին՝ Անդրկովկասեան քաղաքավարութիւն։ 1918 թուականի Փետրուարին բազմակուսակցական սկզբունքով ձեւակերպուեցաւ Անդրկովկասեան սէյմը (խորհրդարանը)։ Ըստ որուն, Անդրկովկասը, այդ թուին՝ հայկական գաւառները, կ'անկախանային խորհրդային Ռուսաստանից։
Առաջին աշխարհամարտը տակաւին կը շարունակուէր։ Թուրքերը կարողացած էին ետ գրաւել ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանը, մտեր էին Արեւելեան Հայաստան եւ Վրաստան։ Երկար ժամանակ չկարողանալով իրենց դիմադրել՝ հայերը կեդրոնացած էին Երեւանի ու Էջմիածինի շուրջ։ 1918 թուականին հայերը հաւաքագրուեցան թուրքական յարձակումին դէմ. մայիսեան հերոսամարտերուն ստեղծուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը։ Նոյն տարուան վերջին՝ առաջին համաշխարհային պատերազմի աւարտին, անգլիական բանակը վերականգնեց 1914 թուականի սահմանը եւ դուրս վանեց թուրքական զորքերը ՀՀ տարածքէն։
Հայկական մշակոյթ
ԽմբագրելՀիմնական յօդուած՝ Նոր շրջանի հայկական մշակոյթ
Գիտութիւն, գրականութիւն և մամուլ
ԽմբագրելՀիմնական յօդուածներ՝ Նոր շրջանի հայկական դպրոց, Նոր շրջանի հայ գրականութիւն, եւ Հայկական մամուլ
Թուրք-պարսկական տիրապետութեան շրջանին հայ գիտական միտքը անկում ապրեցաւ։ Ուշ միջնադարեան շրջանին հարիւրամեակներ շարունակ չբացուեցան նոր դպրոցներ ու վարդապետարաններ, փակուած էին նախորդ դարաշրջանին գործող ուսումնական կեդրոնները։ Սոյն ժամանակամիջոցին կը բացուէին քանի մը փոքր ուսումնական կեդրոններ, Եւրոպայի եւ Ասիայի հայկական գաղթօճախներու մէջ՝ եկեղեցիներու կողքին։ Հիմնականին մէջ անոնք ունէին հայապահպանութեան բնոյթ եւ անկարող դառնալու մեծ հաստատութիւններ։ Արեւելեան Հայաստանի պարագային՝ Ռուսական կայսրութեան միանալով, երկրի գիտամշակութային զարգացման համար նոր պայմաններ ստեղծուեցան։ 1810 թուականին Աստրախանում բացուեցաւ Աղապապեան դպրոցը, 1815 թուականին հիմնադրուեցաւ Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը, 1824 թուականին՝ Թիֆլիսի Ներսէսեան դպրոցը, 1832 թուականին՝ Երեւանի Աբովեանի անուան ուսուցչական ուսանողական կեդրոնը։ Մեծ իրադարձութիւն էր նոյն տարուան ընթացքին Հայաստանի ազգային գրադարանի բացումը։ 19-րդ դարու երկրորդ կէսին բացուեցան ծխական, իգական, թեմական, երկսեռ եւ այլ բնոյթի նոր դպրոցներ Շուշիի, Էլիզապէթփոլոի, Աղեքսանտրափոլի, Ախալքալաքի, Նախիջևանի, Կարսի եւ հայկական այլ քաղաքներու մէջ։ 1890-ական թուականներու կէսերուն երկրամասի դպրոցներու մէջ կ'ուսանէին 30 հազարէն աւելի հայ աշակերտներ։ Գլաձորի եւ Տաթեւի համալսարանները փակուելէն դարեր անց հայրենիքին մէջ կը բացուի բարձրագոյն ուսումնական նոր հաստատութիւն՝ Վաղարշապատի Գեւորգեան ճեմարանը (1874)։
Հայ մշակոյթի գործիչները ձեռնամուխ եղան նախ հայոց լեզուի, հայ բանահիւսութեան եւ գրականագիտութեան, հայոց պատմագրութեան զարգացմանը։ Խաչատուր Աբովեանի ջանքերով արեւելահայերէնի քերականութեան զարգացման հիմը դրուեցաւ։ Որպէս աշխարհաբար հայերէնի արեւելեան ճիւղը սկսած էր ձեւաւորուիլ 17-րդ դարու ընթացքին։ Հայկական ժառանգութեան թարգմանութեան եւ օտարին ներկայացնելու հարցին առընչուած մեծ աշխատանք կատարեց Մկրտիչ Էմինը։ Գարեգին Սրուանձտեանցը բեղմնաւոր աշխատանք կատարեց բանահիւսութեան ասպարէզին մէջ. Ան յայտնաբերեց «Սասնա ծռեր» դիւցազնավէպը։ Հայ պատմագիտութեան զարգացման գործին մէջ լուրջ ներդրում ունեցան Ստեփան Պալասանեանը, Անտոն Գարագաշեանը, Ալեքսանտր Երիցեանը եւ ուրիշներ։ Այս մէկը հիմք ստեղծեց յետագայ տասնամեակներուն նշուած ճիւղերու զարգացման համար։ 20-րդ դարու սկիզբին հայագիտութեան ասպարէզին մէջ մեծ աշխատանք կատարած են լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեանը, գրականագէտ Մանուկ Աբեղեանը, պատմաբան Լէօն եւ ուրիշներ։
Ժամանակաշրջանի հայ գրականութիւնը աստիճանաբար սկսեցաւ զարգանալ եւրոպական չափանիշներուն համապատասխան։ Հայ քաղաքական գրականութեան մէջ առանձնայատուկ է Միքայէլ Նալպանտեանի ազատասիրական-հայրենասիրական, Ռաֆայէլ Պատկանեանի քաղաքական, Րաֆֆիի պատմական, Գաբրիէլ Սունդուկեանի թատերական ստեղծագործութիւնները։ 20-րդ դարու սկիզբին յառաջ եկաւ բանաստեղծներու և արձակագիրներու նոր սերունդ մը, որոնց ներկայացուցիչներէն էին Աւետիք Իսահակեանը, Ալեքսանտր Շիրվանզատէն, Յովհաննէս Յովհաննիսեանը, Ղազարոս Աղաեանը, Մուրացանը, Պերճ Պռօշեանը, Վահան Տէրեանը, Նար-Դոսը եւ շատ ուրիշներ։ Հայաստանը լաւագոյնս նկարագրած է «ամենայն հայոց բանաստեղծ» Յովհաննէս Թումանեանը։
Ռուսական եւ եւրոպական համալսարաններու մէջ ուսանած երիտասարդ գիտնականները ու գիւտարարները լուրջ փոփոխութիւններ կատարեցին բնական գիտութիւններու մեջ։ Գունաւոր հեռուստատեսութեան եւ այլ յայտնագործութիւններու հեղինակ է Յովհաննէս Ադամեանը։ Երկրաբան և քիմիագէտ Անդրէաս Արծրունին ուսումնասիրեր է Կովկասի եւ Ուրալի օգտակար հանածոներու հանքավայրերը, անոր համար ընտրուեցաւ Ռուսաստանի գիտութիւններու ակադէմիայի թղթակից անդամ։ Նոյնպիսի պատիւի արժանացաւ նաեւ արեւելագէտ եւ լեզուաբան Քերովբէ Պատկանեանը։ Աստրախանի մէջ 1893 թուականին բռնկուած եւ համաընդհանուր տագնապ առաջացուցած Գոլերայի ախտին դէմ կարողացաւ պայքարիլ բժշկական գիտութիւններու դոկտոր Մարգար Առուստամեանը, որը փրկեց հազարաւոր մարդոց կեանքը։
Զարգացում ապրեցաւ նաեւ հայկական մամուլը, որու կեդրոնները դառձած էին ոչ միայն Շուշին, Աղեքսանտրափոլը, Երեւանը և Կարսը, այլ Թիֆլիսն ու Մոսկուան նոյնպէս։ 19-րդ դարու երկրորդ կէսին հրատարակուեր էր 246 անուն թերթ ու ամսագիր՝ դարասկիզբի 30-ին դիմաց։ 20-րդ դարի սկիզբին հայկական պարբերականներու թիւը հասաւ շուրջ 600-ի։ Դարավերջին ի յայտ եկաւ նաեւ հայ քաղաքական մամուլը, որը կ'արտայայտեր հասարակական խմբակներու և կուսակցութիւններու պաշտօնական գաղափարախօսութիւնը։
Արուեստ
ԽմբագրելՀիմնական յօդուածներ՝ Նոր շրջանի հայկական ճարտարապետութիւն, Նոր շրջանի հայկական կերպարուեստ, Նոր շրջանի հայկական երաժշտութիւն, եւ Նոր շրջանի հայկական թատրոն
Ռուսական կայսրութեան գոյութեան վերջին տասնամեակներուն Անդրկովկասի եւ Արեւելեան Հայաստանի մէջ այդ թիւին, աշխուժացած էր քաղաքաշինութիւնը։ 19-րդ դարու վերջին Անդրկովկասի քաղաքներուն մէջ կը բնակէին աւելի քան 200 հազար հայեր՝ կազմելով ամբողջ քաղաքային բնակչութեան աւելի քան 1/3-ը։ Միայն Թիֆլիս եւ Պաքու քաղաքներուն հայ բնակչութեան թիւը անցած էր 70 հազարէն՝ հինգ անգամ գերազանցելով Երեւանի հայկական բնակչութեանը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին քաղաքաբնակ հայերու թիւը գրեթէ կրկնապատկուած էր։ Այս ամէնը խթան կը հանդիսանար հասարակական, կրօնական եւ վարչական կառոյցներու յառաջացումին։ Հայկական ճարտարապետութիւնը կը կրէր ժամանակի եւրոպական մշակոյթի կնիքը։ Երեւանի, Վաղարշապատի, Շուշիի, Կարսի, Աղեքսանտրափոլի եւ ուրիշ քաղաքներ կը կառուցուէին քարէ շինութիւններ, որոնք նման էին Բեդերսպուրգի եւ Մոսկուայի կառոյցներու ոճին։ Քաղաքային բնակավայրեր կը դառնան Նոր Պայազիտը, Կորիսը, Ախալցխան եւ այլն։ Նոր եկեղեցիներու, ինչպէս նաեւ՝ գործարաններու կառուցումը կը թարմացներ հայկական միջնադարեան քաղաքները։ Թիֆլիսի ու Պաքուի մէջ ստեղծագործեր են Սան Բեդերսպուրգի կայսերական գեղարուեստական ակադեմիայի եւ քաղաքացիական ճարտարագէտներու հիմնադրութեան սաներ Յովհաննէս Քաջազնունին, Գաբրիէլ Տէր-Միքելեանը, Ղազարոս Սարգսեանը, Դաւիթ Չիսլեանը եւ ուրիշներ։ Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի համալսարաններուն մէջ ուսանած հայ արուեստագէտներէն շատերը աշխարհահռչակ համբաւ ձեռք բերին։ Այդ առումով յատկապէս աչքի ինկաւ ծովանկարիչ Յովհաննէս Այվազովսկին, ինչպէս նաեւ նկարիչներ Գէորգ Բաշինճաղեանը, Վարդգէս Սուրէնեանցը, Փանոս Թերլեմեզեանը, քանդակագործներ Յակոբ Գյուրճեանը, Անդրէաս Տէր-Մարուքեանը։
Նիւթական մշակոյթին զուգահեռ նոր նուաճումներ եղան նաեւ հոգեւոր արուեստի ոլորտին մէջ։ Եթէ քրիստոնէութեան ընդունումէն ետք հայկական թատրոնը զգալիօրէն անկում ապրած էր, եւ կը ներկայացուէր գլխաւորապէս շուկաներու մէջ երգիչ-գուսաններու միջոցով, ապա սիրողական այս մակարդակէն բարձրացում արձանագրելով դարձաւ մասնագիտացուած ճիւղ։ Հայ և օտարազգի թատերագիրներու ներկայացումները սկիզբէն ի վեր կը բեմադրուէին Թիֆլիսի, Պաքուի, ապա նաեւ՝ հայկական քաղաքներուն մէջ։ Թիֆլիսի մէջ 1824 թուականէն սկսած հայկական Ներսէսեան դպրոցին մէջ ներկայացումներ կը բեմադրուէին հայերէն լեզուով, իսկ արդէն 1856 թուականին ստեղծուեցաւ Գէորգ Չմշկեանի ղեկաուարած առաջին արհեստավարժ թատերախումբը։ Հայ թատերագիրներէն յայտնի էին Գաբրիէլ Սունդուկեանը, Յակոբ Պարոնեանը, Երուանդ Օտեանը, դերասաններէն՝ Պետրոս Ադամեանը, Յովհաննէս Աբելեանը, Սիրանոյշը եւ ուրիշներ։ Հիմք դրուեցաւ հայկական օբերայի թատրոնին. յայտնի դառձած են երաժիշտական համադրողներ՝ Տիգրան Չուխաճեանը, Մակար Եկմալեանը, Քրիստափոր Կարա-Մուրզան, Արմէն Տիգրանեանը, Ռոմանոս Մելիքեան եւ ուրիշներ։ Ժողովրդական հազարաւոր երգերու մշակումով եւ հայ երաժշտութեան զարգացումով ու տարածումով զբաղուած է երգահան -երաժշտագէտ Կոմիտաս Վարդապետը։
Հայկական գաղթավայրեր
ԽմբագրելՀիմնական յօդուած՝ Հայերը Ռուսաստանի մէջ
Ժամանակակից Ռուսաստանի տարածքին մէջ ձեւաւորուած հնագոյն հայկական գաղութը Խրիմն էր՝ Թէոտոսիա, Հին Խրիմ (Սուրհաթ), Եւբադորիա, Ղարասուբազար եւ այլն։ Հայերը այնտեղ հաստատուեր էին Անիի թագաւորութեան, ապա՝ Զաքարեան իշխանապետութեան անկումէն ետք, երբ Խրիմը բնակեցուած էր թաթարներով եւ յաճախ կ'ենթարկուէր իսլամադավան հզօր տերութիւններու, այդ թիւին՝ Օսմանեան կայսրութեանը։ Թէպէտեւ, հայերը ստացած էին դաւանանքի ազատութիւն, արտոնութիւններ՝ առեւտուրով, արհեստներով եւ գիւղատնտեսութեամբ զբաղելու համար։ Հայ եկեղեցին եւս կը տիրէր ընդարձակ կալուածքներու։ 18-րդ դարու վերջին Խրիմի հայութեան ստուար հատուած մը, թերակղզիի համար ընթացող պատերազմներու (1768-1774, 1787-1792) հետեւանքով անցած են Ազովի ծովը ու Կերչի նեղուցը եւ բնակութիւն հաստատած ռուսական արքունի նուիրավեուած հողին վրայ՝ կառուցելով Արմավիր, Նոր Նախիջեւան, Չալտիր եւ այլ բնակավայրեր։ Միեւնոյն ժամանակ հայերը հաստատուած են նաեւ Կովկասի նոր գրաուեալ տարածքներու վրայ՝ Ղզլարուի, Մոզդոկուի, Մայկոպուի, Ստավրոպոլուի և այլուր։
Բացի վերոնշեալ տարածքներէն, ուր հայերը կ'ապրէին գիւղական ու քաղաքային բնակավայրերու մէջ, յատկապէս աչքի ինկան երեք քաղաքներու՝ Աստրախանի, Մոսկուայի եւ Սան Բեդերսպուրկի հայկական համայնքները։ Այստեղ հայերը կ'զբաղուէին գերազանցապէս վաճառականութեամբ՝ կապ հաստատելով Պարսկաստանի, Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի միջեւ։ Աստիճանաբար հայերուն կը տրուէր սեփական եկեղեցի, դպրոց ու դատարան ունենալու իրաւունքներ։ Մայրաքաղաքներուն մէջ հաստատուեցան նաեւ ռազմական եւ մշակութային կրթութիւն ստացած հայ ազնուական մեծատոհմիկները, որոնցմէ շատեր ազդեցիկ դարձան ռուսական արքունիքէն ներս։ Այսպիսի ընտանիքներէն էր Լազարեաններու գերդաստանը, Իսախանով, Լիանոզով, Մանուիլով եղբայրները:
Զինանշաններ
Խմբագրել.png)
Տես նաև
ԽմբագրելԾանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.English translation»։ www.demoscope.ru։ արտագրուած է՝ 2022-05-07
- ↑ Մկրտիչ Ներսիսյան, Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին Archived 2020-01-11 at the Wayback Machine.
- ↑ Լ. Պետրոսյան, Կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացումը Հայաստանում
- ↑ Рաтуни В․, Крестьянская реформа в Армении в 1870 г․, Ереван, 1947; English Translation
- ↑ Վահան Ռշտունի, Գյուղացիական ռեֆորմի առանձնահատկությունները Հայաստանում Archived 2019-12-18 at the Wayback Machine.
- ↑ Ethno-Caucasus, население Кавказа, республика Грузия, население Грузии, English Translation
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929, English Translation
- ↑ Ethno-Caucasus: Армения, English Translation
- ↑ Վ. Ս. Երկանյան, Հայկական դպրոցը 1800-1870-ական թվականներին Archived 2020-01-11 at the Wayback Machine.
- ↑ Svante E. Cornell. Small nations and great powers. page 55
- ↑ Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasus. London: T. F. Unwin, 1906 ISBN 0-7007-1624-6 p. 270-274.